Arheološki vestnik
(Arh. vest., AV) 41, 1990, str. 297-308
GROMAČE KOD SEL A PERUŠKI (PULA), OSTACI 'FOSILIZIRANOG' ANTIČKOG PEJSAŽA
ROBERT MATIJAŠIČ Arheološki muzej Istre, Mate Balote 3, YU-52000 Pula
U istočnom dijelu Puljštine, kod sela Peruški iznad strme istočne obale poluoto-ka, zapaženi su več početkom ovog stolječa brojni neobični kameni nasipi i gomile. Puljski liječnik, povjesničar i arheolog Bernardo Schiavuzzi donosi u prvom opsežnom arheološkom topografskom pregledu teritorija puljske kolonije slijedeči podatak: Una serie di tumuli scorgesi sul monte Cavallo. Ne vennero finora esaminati alcuni senza esito.1 Nakon ove vijesti s početka stolječa (1908. g.), nitko više na ove kamene gomile nije obratio pažnju sve do poslijeratnog razdoblja, kad je započelo koristenje zračnih snimaka koje je sakupilo britansko zrakoplovstvo (RAF) iz izvidačkih letova u vrijeme Drugog svjetskog rata. Na ovim snimcima odmah je zapažena precizna dispozicija na terenu gomila kamenja i dugačkih kamenih nasipa u okviru centurijacije (si. I).2
Područje tzv. Proštine, koje obuhvača i teritorij sela Peruški, zauzima istočni obalni dio puljskog kolonijskog agera, izmedu uvale i drage Budava na jugu, te Raškog zaljeva na sjeveru. Udaljenost do Pule iznosi, u zračnoj liniji, 16 km, dok se prethistorijsko i antičko naselje Nezakcij nalazi na 5 km udaljenosti. Obala izmedu Budave i Raškog zaljeva dosta je strma i nepristupačna, ali dvije su uvale mogle i u antici biti korištene kao sidrišta i lučice: Vinjole i Krnički porat. Od obale se teren strmo diže do višine od stotinjak metara, gdje počinje visoravan na kojoj su se smjestila današnja sela Kavran (149 m), Pavičini (151), Šegotiči, Vareški, Peruški, Krnica (195), Rakalj (163 m).
Brojne su na ovom području prethistorijske gradine3 od kojih je najvažnija i najpoznatija današnje selo Mutvoran (Momorano), koje dominira zapadnim dijelom Proštine, iznad Drage koja je dijeli od ostalog dijela Puljštine. Podaci o antičkim lokalitetima u ovom kraju dosta su oskudni i temelje se samo na površinskim nalazima antičke ruralne arhitekture, te slučajnim nalazima pojedinačnih grobova. U Mutvoranu se u crkvi nalaze ugradeni antični natpisi koji vjerojatno potječu iz bliže okolice,5 iako neki autori pretpostavljaju da su doneseni iz Nezakcija. Ostaci ruralne arhitekture tipa villa rustica zabilježeni su kod ruševina crkvice Sv. Jakova kod sela Cokuni,6 na području Gromača južno od Kavrana,7 te na lokalitetu Šterna kod Pavičini,8 dok se i na lokalitetu Sv. Elija kod Peruški vjerojatno radi o sličnom karakteru lokaliteta. Poznati su i nalazi pojedinačnih antičkih paljevinskih grobova kod sela Šegotiči, kod Peruški i kod sela Mali Vareški, dok je prije nekoliko godina kod Kavrana, na položaju Krč, pronadena kamena žara sa staklenom urnom i dvadesetak balzamarija.1
Na području istočno od Peruški, koje nas ovdje najviše zanima, poznati su neodredeni ostaci antičke ruralne arhitekture na položaju zvanom Crkvine, več i
SI. 1: Ortogonalni avionski snimak područja rta Sočaj i Kaval (iz J. Bradford,
Ancient Landscapes, 1957). Fi«. 1: Ripresa aerea ortogonale della zona di Punta Sočaj e Kaval (da J. Bradford, Ancient
Landscapes, 1957).
po toponimu indikativan,11 a početkom ovog stolječa na brdu Kaval pronadena je ostava brončanog novca i drugih predmeta iz 2. st. n. e.12 Ostaci kamenih gromača (nasipa i gomila) koje je zamijetio još B. Schivuzzi, nalaze se izmedu mora i sela Peruški, odnosno izmedu Vinjola i Krničkog porta, na visoravni prosječne višine oko 100 m.
Analizom snimka iz zraka vrlo se jasno mogu odrediti pravilne ortogonalne linije koje se točno poklapaju sa smjerom centurijacije puljskog agera (otklon osnovne linije sjever-jug, cardo, od 18° od sjevera prema istoku), stvorene od dugačkih kamenih nasipa.13 U gornjem, sjevernom dijelu jasno se razaznaju tri linije koje sa tri strane zatvaraju dio četverokuta sa stranicom od 710 m, što predstavlja modu-larnu veličinu jedne centurije: sjeverna linija nije postavljena jer se tome odupirao reljef koji se s dvije zavale spušta prema moru oko uvale Lužina. Opisane pojave, kako se vidi na reprodukciji fotografije iz zraka (si. 1), najbolje su vidljive na potezu izmedu uvale Lužina i drage Kaval na jugu, dakle na području rta Sočaj (Sociai), a ne Kaval (Caval) kako se obično u literaturi spominje, koji je južno od istoimene drage. Južno od drage Kaval vide se samo skromni ostaci linija, uvijek u smjeru centurijacije, ali zbog gušče vegetacije u vrijeme nastanka fotografije nisu vidljive u svim detaljima ili pak nisu tako dobro sačuvane kao na Sočaju.
Na Sočaju najbolje su sačuvane gromače, tj. velike gomile sitnog kamenja u gotovo pravilnim okruglim hrpama, na položaju karakterističnog naziva Guste Gromače, zatim Požar i Liburin nešto istočnije (si. 2). Več na prvi pogled upada u oči da su neke gromače, u nekim dijelovima, smještene u pravilnim linijama i na pravilnim razmacima jedna od druge, dok su drugdje rasute u naizgled nepravilnom rasporedu, ali sve su u odredenom odnosu prema centurijaciji (si. 3).
U sjevernom dijelu, izmedu uvala Lužina i Jalinica vide se, kako je več rečeno, ostaci triju linija, dijelovi dvaju kardines i jedan dekuman koji definiran s ta dva kardines dostiže dužinu od 710 m, tj. 2400 stopa ili 480 koraka, a to je istovremeno osnovna veličina jedne centurije (si. 2).14 Ova centurija zatvorena je na sjevernom dijelu takoder jednim kamenim nasipom, ali ovaj je vrlo nepravilan, odnosno predstavlja višestruko izlomljenu liniju u smjeru sjeveroistok-jugozapad. Pogledamo li reljef tog terena, vidjet čemo da ova izlomljena linija donekle prati izohipsu, tj. zatvara dio centurije u odnosu na dragu koja se spušta prema uvali Lužina.
Južno od ove centurije ortogonalne linije zatvaraju jednu cjelinu veličine polovice površine centurije. Na zapadu granica nije sačuvana, kao niti gromače, a na istoku je ugao ponovo prilagoden reljefu terena, jednoj udolini koja se spušta prema moru, prema uvali Jarovica.
Na rtu Kaval vide se ostaci linija koje nisu u potpunosti ortogonalne s centurijacijom, več malo zakošene prema sjeveru, ali samo kardines, tako da su nastale male »parcele« u obliku rombova. Ova pojava vidljiva je samo u višini uvale Zagleničina.
Obratimo li sada pažnju na same gromače, tj. gomile kamenja, vidjet čemo da su one smještene gotovo uvijek u pravilnom rasporedu. Najizrazitije su dvije zone, Guste Gromače i Liburin (si. 4 i 5). Pravilan raspored najbolje se može osjetiti kod skupine gromača u uglu kojega zatvaraju krajnji istočni kardo na rtu Sočaj i dobro sačuvani kameni nasipi dekumana (si. 4). Pregledom terena utvrdeno je da su kameni nasipi prosječne višine 1-1,5 m, ali im je zato širina 3-5 m, barem u obliku u kojem su danas, nakon djelomične devastacije, vidljivi i sačuvani. U zoni južno od dekumana uz istočni kardo, gromače su rasporedene na udaljenosti od 35 m od nasipa kamenja koji predstavlja granicu centurije na sjeveru i istoku, dok u njihovoj medusobnoj udaljenosti možemo prepoznati dvije osnovne modularne veličine, i to
SI. 2: Područje rta Sočaj i Kaval s ostacima kamenih gomila i nasipa (prema
avionskom snimku).
Fig. 2: La zona di Punta Sočaj e Kaval con i resti di cumuli di pietra e terrapieni (da foto aerea).
35 odnosno 50 m. Največi broj, 14 od 17 gromača, tvori pravilni ortogonalni raspored, zatvarajuči izmedu sebe kvadrate površine 35 x 35 m (jedan actus quadratics) ili pak 35 x 50 m (jedan i po actus quadratus).15 Izmjerene na katastarskoj mapi novoga premjera (u mjerilu 1:2000), ove udaljenosti nisu potpuno ujednačene i pravilne, več se kreču u rasponu od 30 do 40 m, ali jasno je uočljiva intencija planera da se drži modularne veličine od jednoga actus, tj. 35,5 m.
avionskom snimku).
Fig. 3: La zona di Punta Sočaj e Kaval con la ricostruzione della rete della centuriazione (da
foto aerea).
U zoni sjeverno od istog dekumanskog limesa centurije, opet uz krajnji istočni kardo na rtu Sočaj, raspored gromača sličan je opisanom: ovdje postoje dvije vrste veličina površina izmedu gromača, i to jedan ili dva acti quadrati (si. 4). Zanimljivo je da su ovdje, kao u prethodnom primjeru, a vidjet čemo to i u slijedeče dvije zone gdje su gromače pravilno rasporedene, »parcele« koje zatvaraju četiri gromače uz granicu centurije veče (jedan i po actus quadratus ili dva acti quadrati), dok su one
katastarskom planu). Fig. 4: La zona di Guste Gromače con la dislocazione dei cumuli di pietra e dei terrapieni
(mappa catastale).
koje ne graniče s nasipima kojima je definirana centurija manje (jedan actus quadratus).
Južno od istog osnovnog dekumanskog limesa centurije koji završava na krajnjem istoku na zadnjem kardinalnom limesu, oko 300 m od njihova sjecišta, nalazi se još jedna skupina pravilno rasporedenih gromača, koje su jedana od druge udaljene 35 m, ali je čitava ta skupina gomila kamenja udaljena 70 m (dva acti) od linije dekumana koji je djelomično vidljiv u ovoj zoni u jednom kračem kamenom nasipu (si. 4). U skupini gromača južno od ove zone nije moguče definirati ortogonalni sustav bilo koje vrste.
Posljednji primjer pravilnih gromača nalazi se na položaju Liburin u uglu centurije zapadno od one koja je opisana na početku (si. 5), na sjeveru definirana izlomljenom linijom koja prati reljefnu situaciju. Samo u dijelu ove skupine vidljiv je pravilan ortogonalni sustav. Točno se može pratiti jedna duga i jedna krača linija kardinalnog limesa centurijacije, ali s laganim odstupanjem od smjera centurijacije, tako da se stvaraju »parcele« nepravilnog oblika trapeza. Gromače su naime od linije centurijacije, koja je sačuvana u dugom kamenom nasipu, udaljene od 64 do 78 m, a medusobno su udaljene 35 m. Nastaju tako nepravilne površine koje su
uglavnom veče od površine dva acti quadrati.
Nakon ovakvog pokušaja opisivanja situacije na terenu prema osobnom reambu-liranju, bibliografskim podacima, grafičkoj dokumentaciji iz katastarskih mapa i avionskih snimaka, postavlja se pitanje kronološke determinacije, odnosno objašnje-nja karaktera ovih specifičnih ostataka kamenih gromača i nasipa.
Kako smo vidjeli več B. Schiavuzzi navodi kako je istražio nekoliko tih gomila kamenja, ali bez ikakvih rezultata.16 On ih naziva tumulima, jer su morfološki vrlo slični prethistorijskim, brončanodobnim grobovima pod hrpama kamenja, kakvih je u Istri istraženo nekoliko.17 Isto navodi i B. Bačič u nekoliko neobjavljenih terenskih izvještaja:18 i on polazi od pretpostavke da bi to mogli biti prethistorijski grobovi, iako priznaje da nije mogao zamijetiti neke osnovne karakteristike tumula, u prvome redu niz kružno postavljenih večih kamenih blokova koji obično definiraju jedan takav prethistorijski grob ispod hrpe kamenja. Zbog toga, kao i zato što u bližini i u samim »tumulima« nisu pronadeni ulomci bilo kakve keramike, do sada funkcija ovih gromača nije bila definirana. B. Bačič doduše spominje da je zapazio na području jedne gromače na Liburinu sitne ulomke prepečene zemlje. Medutim, oni mogu potjecati, kako smo i sami vidjeli prilikom obilaska terena, od brojnih
planu).
Fig. 5: La zona di Liburin con la dislocazione dei cumuli di pietra e dei terrapieni (mappa
catastale).
vapnenica koje stanovnici okolnih sela pale (ili su donedavno palili) koristeči upravo kamenje s ovih gomila kamenja. Zbog svega toga nitko se nije usudio kategorički ustvrditi da su gromače kod sela Peruški prethistorijskog porijekla i da eventualno pokrivaju bronačnodobne grobove.
Naravno, pregledom zračnih snimki i detaljnih katastarskih mapa, situacija se razjašnjava: gromače su tako organski strukturirane unutar rimskodobne centurijacije da ne može biti sumnje u to da su one u vezi s podjelom zemljišta, limitacijom u rimsko doba. Mogle su nastati, ako nam je dozvoljeno riskirati pokušaj datacije, krajem 1. st. pr. n. e. ili tijekom 1. st. n. e., a možda i nešto kasnije, ovisno o tome kada je ovaj dio kolonijskog agera podjeljen na pravilne centurije, na parcele, odnosno dodijeljen kolonistima na obradivanje i poljoprivredno iskorištavanje.19 Kako je ovaj kraj izrazito krševit, s mnogo kamenja i malo plodne zemlje u tankom sloju, jasno je da je prva faza u privodenju kulturi morala biti čiščenje terena: tako su vjerojatno nastale gromače, na pravilnim razmacima, čiščenjem površine veličine jednog ili dva acti quadrati ili jednog iugera.20 Kako se nastanak tih gomila može logično povezati s početkom obradivanja i kolonizacije ovog područja, kronološka determinacija izravno je vezana uz utvrdivanje nastanka centurijacije (ako je čitav ager limitiran istovremeno) ili njenog proširenja na područje sjeveroistočnog dijela Puljštine.
Čiščenjem zemljišnih čestica uz granicu centurije nastali su široki nasipi od sitnog kamenja po kojima i danas prepoznajemo linije limitacije, dok su se unutar centurije parcele čistile tako da se kamenje gomilalo na jednom odredenom mjestu, vjerojatno na uglovima ili uz rub polja. To je istovremeno uzrok činjenici da su
SI. 6: Krajnji istočni cardo, pogled prema sjeveru. Fig. 6: La parte finale del cardo orientale, vista verso Nord
SI. 7: Jedna sačuvana gromača na području Guste Gromače. Fig. 7: Un »grumazzo« conservato della zona di Guste Gromače.
rubne čestice uz granicu centurije veče površine, jer se s njih kamenje odvozilo jednim dijelom na spomenute nasipe, te je jasno da nam veličina »parcele« od jednog, jednog i po ili dva acti quadrati ne može biti mjerilo za veličinu posjeda, več možda samo za veličinu najmanje površinske jedinice.
Linije limitacije puljskog agera sačuvane su u manje ili više vidljivim fragmen-tima na čitavoj površini, i to najčešče u vidu kamenih nasipa uz komunikacije lokalnog karaktera (seoski putevi i puteljci) ili perzistencije granica posjeda.21 Naročita gustoča takvih »fosiliziranih« tragova antičkog pejsaža sačuvana je u okolici Vodnjana i oko Pule, vjerojatno zahvaljujuči gustoj naseljenosti i kontinui-tetu u naseljavanju,22 pri čemu su granice i mede izmedu posjeda ostale nepromje-njene do današnjih dana.23 Ali samo na nekim mjestima postoje indicije o postojanju kamenih gomila sličnih ovima kod sela Peruški (Kavran, Čabruniči),24 dok su večim dijelom, tamo gdje su postojale, raznesene u tijeku obradivanja zemlje. Ovi ostaci kamenih gomila kod sela Peruški sačuvani su vjerojatno iz sasvim suprotnog razloga, tj. zapuštenost obradivih površina i mala gustoča naseljenosti. Sela na Proštini (Kavran, Pavičini, Šegotiči, Peruški, Vareški, Krnica, Rakalj) mahom su nakon potpune zapuštenosti poslije kužnih epidemija u 13. i 14. st. ponovo naseljeni novim življem u 15. i 16. st., čime se izgubio kontinuitet naseljavanja, a istovremeno je novo stanovništvo promijenilo, donekle, moduse ekonomskih aktivnosti: stočar-stvo, ribarstvo i vadenje kamena za vapnenenice i za gradnju postaju dominantne djelatnosti. Prekid u kontinuitetu naseljevanja, promjena u načinu poljoprivredne proizvodnje, marginalizacija u prometnom smislu, to su vjerojatno razlozi sačuva-nosti ovih specifičnih ostataka antičkog pejsaža.
Nažalost, veliki dio ovdje opisanih gromača, uništen je tijekom posljednjih desetlječa. Ponajprije, večina ih je iskorištena za proizvodnju vapna u vapnenicama. Na zračnom snimku iz 1944. godine vidi se da su netaknute bile mnoge gomile koje smo prilikom obilaska terena vidjeli več uništene. Največi dio lakše pristupačnih gromača, dakle onih koje su sasvim blizu poljskih cesta, uništeno je prilikom gradnje cesta oko sela Peruški za nasipavanje podloge. I danas se na terenu vrlo dobro vide ostaci tih gromača, jer ih vegetacija još nije svladala, ali gusta makija koja buja na području Sočaja, prijeti da jednog dana potpuno izbriše te jedinstvene tragove »fosiliziranog« pejsaža antičke Istre.
1	B. Schiavuzzi, Attraverso 1'agro colonico di Pola, Atti Mem. Soc. istr. arch. st. patr. 24, 1908, 113.
2	J. Bradford, Ancient Landscapes (London 1957) si. 40; G. Schmiedt, Contributo della foto-interpretazione alia ricostruzione del paesaggio agrario altomedievale, u: Agri-colutra e mondo rurale in occidente nell'alto-medioevo, Settimane di studio del Centro ita-liano di studi sull'Alto Medioevo 13 (Spoleto 1966) t. 25; AAW, Misurare la terra, centuria-zione e coloni nel mondo romano, Catalogo della mostra (Modena 1984) 268, si. 260.
3	C. Marchesetti, I castellieri preistorici di Trieste e della regione Giulia (Trieste 1903) 105, navodi četiri gradine na području koje nas ovdje zanima.
4	C. De Franceschi, I castelli della Val d'Arsa, Atti Mem. Soc. istr. arch. st. patr. 15, 1899, 177; M. Tamaro, Le citta e le castella dell'Istria (Trieste 1892) 300; B. Benussi, Dalle annotazioni di Alberto Puschi per la carta archeologica dell'Istria, Arch. Triest. 14, 1928, 205.
5	B. Forlati Tamaro, Inscr. Italiae 10, 1, Pola et Nesactium, 684, 686.
6	B. Schiavuzzi (bilj. 1) 112; cfr. takodjer izveštaj u arhivi stručnih izvještaja AMI Pula, br. 718 od 2. 3. 1973.
7	Neobjavljeno, rekognosciranje autora; na ovom lokalitetu istražena je neolitska gomila s grobovima, cfr. B. Bačič, Vela Gromača kod Kavrana, Histr. arch. 4, 1, 1973 (1977) 5-29.
8	B. Schiavuzzi (bilj. 1) 112; cfr. takodjer izvještaj u arhivi stručnih izvještaja AMI Pula, br. 611, od 10. 11. 1970.
9	Š. Mlakar, Nalaz rimskog pepeonog groba u selu Mali Vareški sjeveroistočno od Pule, Arh. pregl. 16, 1974, 72-74, tab. 32.
10	Archeologia e arte dell'Istria, Catalogo della mostra, Monografie e cataloghi 1 (Pula 1985) 73, kat. br. 152 i 153.
11	O ovome lokalitetu postoji samo kratka zabilješka B. Bačiča: »500 m od mora, još je cisterna vidljiva«; na zračnom snimku može se prepoznati vjerojatna lokacija (amorfna gromača pored dvije okrugle veče gomile u usjeku zapadno od uvale Jarovica i Kaval), ali
ovaj podatak nismo mogli provjeriti zbog visoke makije.
12 B. Schiavuzzi (bilj. 1) 113: nalaz je iz godine 1903., a pronadjene su dvije bronačne uljanice, jedna keramička, brončani strigil i dva fragmenta brončane posude, te 69 bronča-nih moneta: August, Druz, Klaudije, Agripa, Tiberije, Kaligula, Neron, Vespazijan i Hadri-
jan-
O centurijaciji puljskog agera cfr., pored J. Bradford (bilj. 2) 175-178, još i M. Suič, Limitacija agera rimskih kolonija na istočnoj jadranskoj obali, Zbor. Inst. hist, nauke Zadar 1, 1955, 1-36; M. Suič, Ostaci limitacije naših primorskih gradova u ranom srednjem vijeku, Starohrv. prosvj. 3. ser. 5, 1956, 7-19; R. Chevallier, La centuriazione romana dell'Istria e della Dalmazia, Boll. geod. sc. aff. 16, 1957, 2, 167-177; G. Ramilli, Gli agri centu-riati di Padova e Pola nell'interpretazione di P. Kandler, Atti Mem. Soc. istr. arch. st. patr. n. s. 20-21, 1972-1973, 5-101; R. Chevallier, Cite et territoire, Solutions romaines aux pro-blemes de 1'organisation de 1'espace, Proble-matique 1948-1973, u: Aufstieg und Nieder-gang der romischen Welt 2, 1 (1974) 649-788, za Pulu cfr. naročito t. 19-20; V. Krizmanich, Sulla centuriazione romana dell'Istria, Istria Nobilissima 14, 1981, 181-190.
14	Modularna veličina jedne centurije puljskog agera je 710x710m, što je ujedno i najčešči slučaj u poznatim primjerima centurijacije, cfr. E. Gabba, Per un'interpretazione storica della centuriazione romana, u: AAVV, Misurare la terra (bilj. 2) 20.
15	Dužina jednog akta (actus) iznosi 35.48 m, cfr. E. Gabba (bilj. 14) 26.
<6 B. Schiavuzzi (bilj. 1) 113.
17	B. Schiavuzzi, Necropoli a tumuli a Monte Orsino, Atti Mem. Soc. istr. arch. st. patr. 30, 1914, 207-213; A. Gnirs, Istria prae-romana (Karlsbad 1925) 40-43; B. Bačič, Novi grobovi iz brončanog doba u Istri, Vj. arh. hist. dalm. 56-59/2, 1954-1957, 15-23; B. Bačič, Tumuli brončanog doba na Maklavunu i Žamnjaku u južnoj Istri, Jadr. zbor. 4, 1960, 197-210.
18	Izvještaj B. Bačiča, br. 757 od 1. 8. 1974., u arhivi stručnih izvještaja AMI Pula.
19	Osnutak kolonije u Puli smješta se u četrdesete godine 1. st. pr. n. e., cfr. A. Degras-si, La data della fondazione dela colonia romana di Pola, Atti 1st. Ven. Scien. lett. arti 102, 1942-1943, 667-678 (= Scritti vari di antichita 2, 913-924); A. Degrassi, II confine nordorientale dell'Italia romana, Diss. Bern. I, 6 (Bern 1954) 60-68, koji predlaže 42. god. pr. n. e., dok se u posljednje vrijeme javljaju mišljenja da se taj datum mora spustiti oko 45. god. pr. n. e., cfr. A. Fraschetti, La Pietas di Cesare e la colonia di Pola, Ann. Sem. st. mondo class., Arch. st. ant. 5, 1983, 77-101; vjerojatno je tada odredjen umbilicus perticae, tj. ishodište centurijacije, ali ne možemo reči je li čitavo područje agera, od Limskog do Raškog zaljeva, tada podijeljeno na centurije, ili se limitirano područje postepeno širilo po jedinstvenoj shemi.
20	Iugerum je osnovna jedinica mjere površine obradive zemlje u administrativnom smislu, a sastoji se od dva acti quadrati; prema Plinijevoj definiciji (NH 18, 9), actus je razdaljina na kojoj su volovi mogli prosječno vuči plug u jednom dahu, bez stanke (in quo boves agerentur cum aratro uno impetu iusto), dok je iugerum ona površina koju dva vola
(iugum) mogu izorati u jednom danu (iugerum vocabatur quod uno iugo boum in die exarari posset); slijedeča jedinica površine je here-dium, koji se sastoji od dva iugera, a stotinu takvih heredia čini jednu centuriju, ili današnjim mjerama izraženo 50,4 ha; opčenito o centurijaciji cfr. AA W. Misurare la terra (bilj. 2); O. A. W. Dilke, The Roman Land Surveyors (London 1971).
21	Naročito dobro vidljivo na zračnim snim-kama Puljštine, cfr. J. Bradford (bilj. 2) si. 40 i 41; R. Chevallier (bilj. 13) t. 20.
22	Vidljivo u kombinaciji arheoloških topografskih podataka, cfr. B. Schiavuzzi (bilj. 1), toponomastike, cfr. R. Matijašič, Antičko na-slijedje u toponimiji Istre (toponimi tipa -an, -ana u Istri i Dalmaciji), Histr. Hist. 4, 2, 1981 (1983), 107-133, i srednjovjekovnih izvora, cfr. naročito radove M. Bertoše, Istarsko vrijeme prošlo (Pula 1978), Mletačka Istra u XVI i XVII stolječu (Pula 1987).
23	Taj se administrativni kontinuitet sasvim jasno razaznaje na katastarskim mapama, naročito na onima iz početka ovog stolječa.
24	Izvještaj B. Bačiča, br. 757 od 1. 8. 1974, u arhivi stručnih izvještaja AMI Pula.
I »GRUMAZZI« NEI PRESSI DEL VILLAGGIO DI PERUŠKI (POLA), RESTI DELL'ANTICO
PAESAGGIO »FOSSILIZZATO«
Riassunto
Nella parte orientale della regione di Pola, nei pressi del villaggio di Peruški, furono notati, gia agli inizi di questo secolo, numerosi, insoliti terrapieni e cumuli di pietre, documentati per la prima volta da B. Schiavuzzi che li esamino senza risultato.1 Dopo questa notizia queste particolarita del paesaggio istriano non destarono curiosita in nessun altro. Solo alia fine della seconda guerra mondiale, grazie all'utilizzazione delle foto aeree, fu subito notata una precisa collocazione di cumuli di pietre nonche di lunghi terrapieni all'interno della centuriazione.
La zona del villaggio di Peruški, sito all'intemo della piu vasta regione del Prostimo, abbraccia la parte orientale costiera dell'ager colonico di Pola tra il bacino e la valle Bado a sud e a ovest e il Canal d'Arsa a nord. Tra le numerose testimonianze preistoriche che si trovano in questo territorio la piu nota e il villaggio odierno di Momorano;3-4 sono pero noti anche alcuni reperti d'epoca romana (iscrizioni, resti architettonici, tombe).5 12
L'analisi delle foto aeree consente di rilevare con molta chiarezza linee ortogonali regolari (costruite da lunghi terrapieni di pietre) in precisa armonia con la direzione della centuriazione dell'ager di Pola. 3
Nella parte settentrionale si distinguono chiaramente tre linee che da tre lati chiudono una parte del quadrato, di 710m di lato, che rappresenta il parametro modulare di una centuria. Le linee e i cumuli di pietre sono visibili con maggiore chiarezza, come si puo notare sulla riproduzione delle foto aeree (Fig. 1), tra il golfo di Lužina e la parte sud della fossa di Kaval, cioe nella zona di Punta Sočaj. Proprio questa zona offre i »grumazzi« (grandi cumuli di pietre a distanze regolari) meglio conservati: il territorio e designato con i nomi di Požar, Liburin e, particolarmente significativo, Guste Gromače (Fig. 2). Gia al primo sguardo salta all'occhio il fatto che alcuni »grumazzi« sono collocati su linee regolari e a distanze regolari tra loro, gli altri invece risultano sparsi in modo irregolare, tuttavia gli uni e gli altri in un rapporto determinato con la centuriazione.
Spiccano per la loro collocazione regolare i »grumazzi« del territorio di Guste Grumače e Liburin (Fig. 4 e 5). Esaminando il terreno si constata che i terrapieni di pietra, la cui altezza media e di 1-1,5 m mentre lo spessore giunge addirittura a 3-5 m, nonostante abbiano subito una parziale distruzione, sono tuttavia conservati e ancora visibili. Nella zona meridionale del
decumano presso il cardo orientale i »grumazzi« sono collocati a distanza di 35 m dal terrapieno di pietra, che rappresenta il limite della centuriazione a nord e a est, e sono intervallati secondo due parametri modulari, rispettivamente di 35 e 50 m. I »grumazzi« con la collocazione regolare ortogonale chiudono tra loro quadrati con una superfice di 35 x 35 m (un actus quadratus) oppure 35x50 m (un actus quadratus e mezzo)14, . Misurate sulla mappa catastale queste distanze non risultano perfettamente uniformi e regolari ma variano da un minimo di 30 a un massimo di 40 m; e evidente pero l'intenzione del progettista di rispettare il parametro modulare di un actus (= 35,5 m).
Nella zona settentrionale dello stesso limite decumano della centuria, presso il cardo marginale orientale su Punta Sočaj, la collocazione dei »grumazzi« e simile a quella descritta (Fig. 4). Ž curioso che in questa zona, in quella precedente e, come avremo modo di constatare, anche nelle due successive, le »particelle« racchiuse dai »grumazzi« e dai terrapieni sono *piu grandi (uno e mezzo o addirittura due acti quadrati) di quelle che non confinano con i terrapieni con cui viene delimitata la centuriazione.
A sud del limite decumano base della centuria si trova ancora un altro gruppo di »grumazzi« a distanza regolare di 35 m. Tutto questo gruppo di cumuli di pietre e distante 70 m dalla linea del decumano, in questa zona in parte visibile in un terrapieno di pietra piu corto (Fig. 4). L'ultimo esempio di una collocazione regolare di »grumazzi« si trova nel sito di Liburin nell'angolo della centuria (Fig. 5): solo in una parte di questo gruppo si puo notare una collocazione regolare, tuttavia la linea della posizione dei »grumazzi«, progettata per unirli, si stacca dalla linea del limite del cardo cosi che le »particelle« assumono la forma di un trapezio.
Dopo questo tentativo di descrivere la situazione sul terreno, ci si pone il problema di una determinazione cronologica e di una spiegazione della natura e funzione di questi caratteristici resti di cumuli di pietre e di terrapieni.
Come si e visto, gli scavi di B. Schiavuzzi non portarono a nessun risultato: egli e B. Bačič partirono dalla presunzione che si trattasse di tumuli, anche se Bačič ammette che i cumuli di pietra nei pressi di Peruški non presentano le caratteristiche fondamentali del tumulo. Non vi furono mai trovati pezzi di ceramica o alcuni resti di ossa e percio nessuno oso affermare categoricamente una provenienza preistorica dei »grumazzi«.
Osservando le foto aeree e la mappe dettagliate del catasto ci si puo chiarire la situazione: i »grumazzi« sono organicamente strutturati all'interno della centuriazione romana; percio e fuori dubbio il loro rapporto con la suddivisone del terreno, con la Umitatio nel periodo romano.
Se ci permettiamo il rischio di tentare di datarli, potrebbero risalire alia fine del I secolo a. C. o al I secolo d. C., o anche a un periodo un po' piu tardo; dipende dall'epoca della suddivisione di questo ager colonico in centuriazioni regolari, e della loro assegnazione ai coloni. Dato che si tratta di un terreno tipicamente carsico, con molta pietra e poca terra fertile in un sottile strato, la prima fase fu la ripulitura del terreno: fu cosi che, probabilmente, sorsero i »grumazzi« a distanze regolari.20 Le pietre portate via vennero accumulate sia sui cumuli sia lungo la linea del cardo o del decumano, restringendo le particelle di terreno lungo il limite della centuriazione. Percio risulta chiaro che la dimensione della »particella« di uno, uno e mezzo o due acti quadrati non puo essere il criterio per la dimensione del podere, ma forse solo per la dimensione di una unita minima di terreno.
Le linee della Umitatio sono conservate su tutto il territorio dell'agrer di Pola in frammenti piu o meno visibili, come terrapieni di pietra lungo vie di comunicazione o limiti poderali tuttora esistenti,21 2,1 tuttavia solo in alcune zone persistono indizi dell'esistenza di cumuli di pietra, simili a quelli situati nei pressi di Peruški (Kavran, Čabruniči),24 la maggior parte di essi invece risultano disfatti e sparpagliati per effetto della coltivazione del terreno. I cumuli di pietra nei pressi di Peruški si sono conservati probabilmente per la ragione opposta, cioe per la scarsa densita della popolazione e l'abbandono del terreno agricolo: i villaggi del Prostimo si ripopolarono nel XIII e XIV secolo dopo un'epidemia di peste. L'interruzione nella continuity degli insediamenti, il cambiamento del modo di produzione, l'emarginazione rispetto alle vie del traffico, queste sono probabilmente le ragioni della conservazione di tracce caratteristiche dell'antico paesaggio.
Purtroppo una gran parte dei »grumazzi« descritti e andata distrutta nel corso degli ultimi decenni: la maggior parte di essi e stata sfruttata per la produzione della calce nelle calcare. Sulla foto aerea dell'anno 1943-44 si possono notare ancora intatti molti cumuli oggi distrutti. La maggior parte dei cumuli di facile accesso e stata distrutta recentemente in occasione della costruzione di strade intomo a Peruški, perche la pietra e stata usata per inghiaire le strade. Oggi i resti dei »grumazzi« sono ancora ben visibili sul terreno perche finora la vegetazione non e riuscita a ricoprirli. Esiste tuttavia il pericolo che un giorno la macchia molto densa della zona di Sočaj riesca a cancellare definitivamente queste singolari tracce dell'antico paesaggio »fossilizzato« dell'antica Istria.