Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 143 Rafal Szeptynski Regula Vaillanta w swietle kanonu STARO-CERKIEWNO-SLOWIANSKIEGO CoBiss: 1.01 https://doi.org/10.3986/jz.v24i2.7111 Vaillantovo pravilo v luči starocerkvenoslovanskega kanona Članek je posvečen t. i. Vaillantovemu pravilu, ki zadeva distribucijo alomorfov *-bš- in *-ejbš- priponskega obrazila praslovanskega primernika. Analiza starocerkvenoslovanskega korpusa (nasproti drugim starim slovanskim jezikom) kaže, da je sodobna formula V. A. Dyboja potrebna določenih popravkov. Avtor vrh tega razvija pogled P. S. Sigalova, ki območje delovanja pravila potencialno razširja še na neprehodne glagole spremembe stanja. Ključne besede: primernik, oblikoslovje, naglasoslovje, stara cerkvena slovanščina, praslovanščina Vaillant's Rule in Light of the Old Church Slavic Canon The article deals with Vaillant's rule, which describes the distribution of allomorphs of the Proto-Slavic comparative suffix. As indicated by an analysis of the Old Church Slavic corpus (compared to other old Slavic languages), Vladimir Dybo's modern formulation of the rule requires certain corrections. In addition, this article develops Pavel S. Sigalov's idea that the rule in question could also concern intransitive change-of-state verbs. Keywords comparative, morphology, accentology, Old Church Slavic, Proto-Slavic 0 Niniejszy artykul stanowi efekt ponownego rozpatrzenia dystrybucji wariantów pra-slowianskiego sufiksu comparatiwu *-bš- oraz *-é-jbs-. W odrožnieniu od autorów poprzednich prób, z jednej strony, w sposób bardziej restxykcyjny podszedlem do zagadnienia kanonu staro-cerkiewno-slowianskiego, z drugiej - uwzgl^dnilem kilka tekstów niewykorzystanych przez nich z tego czy innego obiektywnego powodu.1 Oczywiscie material ten stanowi tylko punkt wyjscia dla interpretacji o szerszej, hi-storyczno-porównawczej perspektywie. Jako že temat doczekal síq juž dose obfitej literatury, tlem dla rozwažan uczynilem jej krytyczny przeglqd. Z uwagi na odmien-ne tendencje metodyczne i interpretacyjne panujqce w poszczególnych okresach studiów nad problemem za celowe uznalem dokladniejsze ich omówienie. Mam nadziejQ, že pomože to Czytelnikowi zorientowae síq w slusznosci i oryginalnosci tez poszczególnych autorów. Szczególn^ uwagQ - na przestxzeni calego artykulu -poswÍQcilem formacjom pochodnym od przymiotników z rdzeniem krótkowokalicz-nym, w tym bowiem punkcie zachodzily mi^dzy autorami najwi^ksze rozbiežnosci. 1 Niestety, sposród zabytków odnalezionych w 1975 r. w klasztorze sw. Katarzyny na Synaju udalo mi síq wyekscerpowac jedynie drug^ czqsc Psalterza Synajskiego. 144 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... Staralem si$ takže okreslic zakres wariantywnosci struktur (punkt 2.1). Dodatkowo w punkcie 4.3 rozwijam w aspekcie interpretacyjnym i materialowym sugestij P.S. Sigalowa dotyczqc^ paraleli strukturalnej pomi$dzy comparatiwami a nieprzechod-nimi czasownikami zmiany stanu; pozwala to, jak sqdz$, na postawienie hipotezy o jeszcze gl$bszych zwiqzkach mi$dzy obiema kategoriami. Podstawowe fakty dotyczqce slowianskiego comparatiwu znajdzie Czytelnik u A. Vaillanta (1958: 561-595). W pewnych kwestiach szczegolowych odsylam w tekscie do odpowiednich autorow (o samej genezie rozszerzonego wariantu sufik-su zob. Szeptynski 2017: 197-198). Niektore partie lektury wymagaj^ obeznania z aktualnym stanem slowianskiej akcentologii (zob. np. ,2,m6o 2000); przy omawia-niu cz^sci zagadnien konieczne byly takže odwolania do historii tej dyscypliny. Pewne aspekty dystrybucji sufiksu prostego oraz zložonego byly uswiada-miane od dawna, zwlaszcza odziedziczony prymarny charakter sufiksu prostego, czyli jego sklonnosc do przylqczania si$ bezposrednio do rdzenia - pierwotnie niezaležnie od sufiksalnej struktury odnosnego przymiotnika (skutkuje to sub-stytuj sufiksow w ramach derywacji comparatiwu od positiwu - por. np. pol. siod-k-i ^ siod-sz-y, szer-ok-i ^ szer-sz-y). Zakres wymiennosci przyrostkow po-sitiwu ulegal z czasem modyfikacji: o ile, na przyklad, wymiennosc sufiksu *--bk-, jako przeksztalcenia pie. *-u-, zostala tylko cz$sciowo ograniczona,2 to pie. sufiks *-ro- > psl. *-r- zostal z tego procesu calkowicie wylqczony, w zwiqzku z utrat^ produktywnosci i rozkladem gniazd derywacyjnych. Wyjsciowy praindoeuropej-ski zestaw sufiksow rekonstruuje si$ w ramach tzw. systemu Calanda (por. Rau 2009); dla slowianskiego ich list$, uwzgl$dniajqc^ takže mniej pewne przypadki, podal Vaillant (zob. nižej). 1 „Regula Vaillanta". Zaproponowana przez francuskiego slawist$ formula, opi-suj^ca dystrybuj obu sufiksow dla slowianskiego praj$zyka, nie ograniczala si$ do omowionego powyžej aspektu morfologicznego (Vaillant 1931: 5-6; powtor-nie wypowiedzial si$ na ten temat po ponad cwiercwieczu, por. 1958: 573-578). Otož, porownawszy zjawiska serbsko-chorwackie z materialem staro-cerkiew-no-slowianskim, zwrocil on uwag$ na fakt, že pierwotny rozklad allomorfow w dužej mierze determinowala intonacja samogloski rdzennej w przymiotniku. Wi$-cej uwagi uczony poswi$cil materialowi serbsko-chorwackiemu, zachowujqcemu przeciež dosc dobrze dawne stosunki prozodyczne; material staro-cerkiewno-slo-wianski wykorzystal on jako - istotne ze wzgl$dow chronologicznych - potwier-dzenie repartycji, niedaj^ce jednak možliwosci kontroli zjawisk z poziomu supra-segmentalnego. Odnosz^c si$ wpierw do oryginalnej formuly z 1931 r., o wyborze sufiksu prostego w comparatiwie decydowac mialy trzy czynniki: 2 Por. scs. MAK-^M-aH zamiast °mam-hh, obok - znowuž - sekundarnego, czy može tercjarnego pol. miqk-sz-y. Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 145 (a) Supletywizm: boljï. (b) Sufiks w positiwie (przyrostki przytoczone zostaly zgodnie z konwenj zapisu form staro-cerkiewno-slowianskich): -oku (-eku), -uku, -elu - širok : šin, dàlek : daljï, sladak : sladï, dèbeo : debljï. (c) Struktura rdzenia positiwu; dla serbsko-chorwackiego - morfemy jednosy-labowe z dJug^ cyrkumflektowan^ samoglosk^: ljût (fem. ljuta, forma zložona Ijûtï) : ljucï. Z drugiej strony, užycie sufiksu zložonego zaležec mialo od dwoch czynnikow: (a) Struktura rdzenia positiwu; dla serbsko-chorwackiego - morfem jednosyla-bowy o krotkiej samoglosce, czyli dawnej krotkiej bqdž dlugiej o intonacji akuto-wej: nov : novijï, star : stàrijï. (P) Pochodnosc przymiotnika: silan : silnijï. Formula ta wymaga pewnych komentarzy: Ad a: Rzeczywiscie, wiçkszosc formacji supletywnych konsekwentnie charak-teryzuje siç sufiksem prostym. Sam Vaillant zwracal jednak uwagç na wahania typu suljïjï / sulëjï (1931: 7). Nb. bylo to jedyne odstçpstwo, ktore wskazal na tym etapie w materiale staro-cerkiewno-slowianskim; w przyszlosci dodal on, rowniež supletywn^, parç unii / unëi (1958: 580), obok regularnego comparatiwu ljuštii / ljutëi do ljutu (1958: 573-574; por. tež 1948: 133). Interesuj^ca jest takže pož-niejsza uwaga: "[Le système] est nouveau, et des comparatifs isolés comme boljii «plus grand», vestiges d'un système antérieur, le contredisent" (1958: 573). Ad b: Dla sufiksu -elu autor sugerowal istnienie tylko jednego przykladu, ktorego tež nie omieszkal przytoczyc (zob. wyžej); po latach uznal go jednak za wtorny (1958: 576). Pominql za to sufiks -ïku, ktory okreslil we wczesniejszej publikacji jako wtorny wobec -uku (Vaillant 1929: 8), a ostatecznie uznal za efekt wplywu comparatiwu na positivus (1958: 575) - podobnie zreszt^ jak w przypadku sufiksu -eku wobec -oku. Poczqtkowo zaledwie wspomnial takže o možliwej wymiennosci sufiksow w *dïl-gu, dug : dlji, diljï (1931: 5). W przyszlosci, bardziej otwarcie, rozwažal tu dwie interpretacje segmentu -g-: jako wylqcznie slowianskiego reliktu podzielno-sci morfologicznej pie. przymiotnika, wspolczesnie rekonstruowanego w postaci *dlhjgho-, lub jako wtornie wyabstrahowanej cz^stki (1958: 576-577). Powrocil wowczas takže do przykladu wzmiankowanego za E. Bernekerem juž we wczesniejszej publikacji, tj. *bol-gu : boljïjï (1929: 7), oraz zasugerowal analogiczne traktowanie przymiotnika dragu, z odwolaniem do materialu litewskiego, jednak bez zwi^zku z formacji comparatiwu. Dopiero w 1958 r. Vaillant odniosl siç do przykladow, w ktorych wskazane sufiksy nie podlegaly wymianie, a byly rozszerzane o zložon^ postac sufiksu 146 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... comparatiwu (1958: 574-575), przy czym przyklad vysočai, oznaczony przez Vaillanta jako staro-cerkiewno-slowianski, nie jest znany z kanonu;3 slusznie za to odnotowane zostaly przyklady krotučai oraz tmučai (pominiçto natomiast „goričai", zob. nižej). Ad c et a: Przytoczone przez Vaillanta formy sch. masc. ljût, fem. ljuta, masc. pl. Ijûtï s^ dwuznaczne z punktu widzenia wspolczesnych ujçc praslowianskie-go systemu akcentuacyjnego. Ježeli chodzi o formç pluralis, wskazana akcen-tuacja jest typowa dla nowosztokawskich kontynuantow zarowno paradygmatu akcentuacyjnego (= p.a.) b, jak i p.a. c (a takže dla czçsci przykladow z p.a. a, por. Stang 1957: 101). Pozostaj^c przy parze masc. ljût, fem. ljuta, trzeba stwierdzic, že same w sobie formy te wci^ž dopuszczaj^ dwojak^ interpretacjç z uwagi na, po pierwsze, splyniçcie w serbsko-chorwackim nowego akutu dlu-giego z nieskroconym cyrkumfleksem w formie nom.sg.masc. (p.a. b *l'ùtb : p.a. c *l'ûtb), po drugie - identyczn^ akcentuacjç formy nom.sg.fem. w p.a. b i c (* l'utà). Szansç na ujednoznacznienie dawalaby forma neutr., w tym przy-padku ljuto < *l'uto (por. RJAZ; obok wszak przyslowka Ijûto). Sugeruje to rekonstrukcjç masc. *l'ùtb, z nowym akutem dlugim, tj. p.a. b.4 Nieprecyzyj-ne - i blçdne z dzisiejszego punktu widzenia - užycie przez Vaillanta terminu „cyrkumfleks" odzwierciedla ogolniejsze tendencje charakterystyczne dla akcentologii okresu „klasycznego", ktore skutkowaly brakiem rozrožniania w niektorych partiach systemu prozodygmatow „nieakutowych", tzn. wspolcze-snie rekonstruowanych p.a. b i c. Rownie niejasne jest traktowanie przez autora rosyjskiej formy, ktora miala ilustrowac akutowy charakter samogloski rozszerzaj^cej sufiks comparatiwu: „...ë, d'intonation rude et qui attire l'accent (r. bëlëjsij)" (1931: 10). Ježeli na mysli mial on prawo de Saussure'a, trzeba wowczas wzi^c pod uwagç dwie kwestie. Po pierwsze, zaproponowana regula dystrybucji sufiksow nie dopusz-czala w ogole podobnego sci^gniçcia akcentu w formach dlugowokalicznych: akut - w ramach prawa de Saussure'a - by mu przeciež nie podlegal, a cyrkumfleks determinowac mial sufiks bez rozszerzenia *-ë-. Po drugie, Vaillant nie okreslil w sposob pozytywny wyjsciowej akcentuacji typu rozszerzonego -zanegowal jedynie ustalenie akcentu na pierwiastku, odziedziczone - wedlug niego - w formach z sufiksem prostym (Vaillant 1931: 8); wskazany problem 3 Kanon nie zawiera r6wniež nastçpuj^cych przykladöw, domyslnie lub wprost przypisanych temu jçzykowi: gçstii, kraštii, mçzai, svojai, z drugiej strony zawiera zas dražii (gpawe Euch 44a15), okreslone jako cerkiewno-slowianskie (1958: 572-574). Lokalizacjç tych form odna-ležc možna w innej pracy uczonego (por. Vaillant 1948: 132-133). 4 Faktycznie, w literaturze dominuje rekonstrukcja p.a. b (por. CKrapeHKO 1998: 140). Nb. Vaillant przytoczy! požniej wariantywne formy comparatiwu z zabytköw staro-cerkiewno-slowian-skich (zob. wyžej). Rowniež dla serbsko-chorwackiego možna bylo w czasach Vaillanta odno-towac podobne warianty (por. RJAZ). Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 147 w tym samym stopniu dotyczylby proby interpretacji slow Vaillanta jako na-wi^zania do prawa Hirta. Na uwagç zasluguj^ jeszcze nastçpuj^ce komentarze: „[Le type en -ëjïs-] se présente, soit avec les adjectifs dérivés, soit dans le cas où la voyelle radicale est brève ou longue d'intonation rude, et où une opposition quantitative était impossible ou n'a pas été développée" (1931: 8); „Là où l'alternance ne pouvait pas jouer, avec voyelle brève ou d'intonation rude de l'adjectif simple, c'est le type en -ëi qui apparaît" (1958: 573). W dziedzinie wokalizmu dlugiego stwier-dzenie to nawi^zuje do pogl^dow Vaillanta na tzw. metatoniç akutow^ w com-paratiwie (1929: 11; 1958: 571, 576; zob. tež nižej): do positiwu z cyrkumflek-sow^ samoglosk^ rdzenn^ tworzono comparativus z sufiksem prostym, przy czym intonacja podlegala zamianie na akut [*môldb ^ *mold'bš-]. Metatonia odzwierciedlac miala dawn^ opozycjç iloczasow^ „*malda- : *mald-(j)iš-\ Podobne alternacje nie byly juž možliwe w przypadku samogloski akutowej positiwu, co skutkowac mialo wyborem odmiennego sufiksu. Jako trudny do prze-zwyci^ženia mankament ponownie uwidacznia siç u Vaillanta brak odniesien do pojçcia nowego akutu. Dalsze dywagacje na temat stanowiska wspolczesnie rekonstruowanego paradygmatu akcentuacyjnego b w ramach pogl^dow uczo-nego pozbawione s^ sensu, jak chocby teoretyczna možliwosc alternacji nowego akutu dlugiego positiwu ze starym akutem comparatiwu. Bardziej realna wydawac by siç za to mogla alternacja cyrkumfleksu krotkiego positiwu (p.a. c) z nowym akutem krotkim comparatiwu, skoro na tç wlasnie intonacjç wskazuj^ krotkowokaliczne formacje supletywne z sufiksem prostym typu *bàl'bs- (por. Stang 1957: 104-105, 172; Szeptynski 2015: 206-207; 2017: 202-203); a jed-nak zjawisko takie nie jest potwierdzone w materiale o dostatecznie dawnej chronologii (zob. nižej). 2 Stanowisko A.M. Seliszczewa. W latach 1951-1952 posmiertnie opublikowano podrçcznik do nauki jçzyka staro-cerkiewno-slowianskiego autorstwa A.M. Seliszczewa. Radziecki badacz uznawal nastçpuj^ce sufiksy jako pierwotnie podlegajte wymianie z formantem comparatiwu: -ok-, -uk-, -ïk-, -ïn-, -jo- (Cem^eB 1952: 132). Jako czynniki decyduj^ce o wyborze formy przyrostka wskazal on natomiast w przypadku wariantu prostego intonacjç cyrkumfleksow^ (1952: 134), w przypadku zas wariantu zložonego - intonacjç akutow^ lub zachowanie w toku derywacji sufiksu przymiotnikowego (1952: 136). Takie ujçcie rowniež wymaga kilku uwag. Nie odnoszqc siç wlasciwie do kwestii iloczasu, Seliszczew dzielil sylaby rdzenne na cyrkumfleksowe i akutowe, a zatem znow z pominiçciem nowego akutu. Szczegolnie dyskusyjne bylo potraktowanie jednosylabowych rdzeni krotkowokalicznych. Supletywnemu rdzeniowi bol- przypisano intonacjç opa-daj^c^, a zatem i sufiks prosty; nastçpnie w tym samym wykazie wymieniono, rowniež supletywne, mbn- oraz jeden rdzen o „regularnej" formacji comparati- 148 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... wu - žest- (1952: 132-133). Pozostalym jednosylabowym rdzeniom krotkowo-kalicznym przypisany zostaly sufiks *-éjbs-, w zwi^zku juž to z wtorn^ intonaj „akutow^", jak w przypadku *nov-, juž to z zachowywaniem sufiksu w toku de-rywacji: *b^dr-, *dobr- (1952: 137-138). Po pierwsze, trudno zgodzic siç z re-konstrukj „intonacji opadaj^cej" w formacjach supletywnych (zob. wyžej). Po drugie, podana przez Seliszczewa forma scs. wemTe jest fikcyjna (zob. nižej).5 Po trzecie, operowanie terminem „akut" w stosunku do samogloski etymolo-gicznie krotkiej, jako paraleli do akutu samoglosek etymologicznie dlugich, jest nieadekwatne.6 Po czwarte, w epoce historycznej rdzen *dobr- (niemal na pew-no) nie byl juž postrzegany jako struktura sufiksalna; co do *bbdr-, mimo udo-kumentowania pierwotnie motywuj^cych czasownikow, rowniež trudno zgodzic siç z podobn^ analiz^. Ustçp poswiçcony pracy Seliszczewa uzupelnic trzeba jeszcze o jedn^ uwagç: wydaje siç, že przyjçta w nauce radzieckiej i rosyjskiej nazwa reguly dystrybucji sufiksow comparatiwu „npaBH.no Cenu^eBa-BanaHa" / „BanaHa-Cenu^eBa" (por. BpoMnen 2010b: 414;7 CuranoB 1962: 59; HypraHOBa 1973: 234; £m6o 2000: 209-226; 2006: 11-12; HopgaHugu 2003; zob. takže Micklesen 1974) jest nieuzasadniona, skoro ujçcie radzieckiego uczonego bylo wyraznie wtorne wobec ujçcia Vaillanta (por. chocby przypisy u Seliszczewa, 1952: 138) i nie wnosi do niego žadnych istotnych poprawek. Przypuszczalnie zasluga Seliszczewa bylo zaszczepienie hipotezy na gruncie nauki radzieckiej, gdzie znalazla ona godne rozwiniçcie. Co ciekawe, Vaillant w swym Manuel de vieux-slave, wydanym w przekladzie rosyjskim rownolegle z dzielem Seliszczewa, omawia to zagadnienie z zupelnym pominiçciem kwestii akcento-logicznych (1948: 131-133; BanaH 1952: 161-163), mimo že w przedmowie znajduj^ siç wyrazne odwolania do wczesniejszych artykulow Francuza (BanaH 1952: 5). 2.1 Zakres wariantywnosci. Seliszczew slusznie zwrocil uwagç na wahania w wy-borze sufiksu: A^mTe / awt^k, KptnAMM / Kptntw, mknmm / itthN'ku „u gp[yrue]." (1952: 139). W rzeczywistosci nalež^ tu takže supletywne coyAMM / coyAtw, ©^nmm / oyNtw. A oto pelny material: 5 Pomijaj^c weryfîkacjç wybranych przez uczonego form fleksyjnych dla konkretnych te-matow, trzeba zwrocic uwagç, že zabytki najczçsciej odnoszone do kanonu tego jçzyka nie zawieraj^ rowniež nastçpuj^cych comparatiwow: BAawe, ma^té, MAawge, wemTe, KpamTe, ckgpaB^K, BoraT^H, BeThiiiaii. 6 Tzn. nieadekwatne w kontekscie owczesnych teorii akcentologicznych (wspôlczesnie por. np. Szeptynski 2015; 2017). 7 Nb. we wczesniejszej pracy autorka przypisywala autorstwo hipotezy wyl^cznie Vaillantowi (BpoMneH 2010a: 622-623). Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 149 KptnAHH Mt3,11Ass; Mk 1,7AssMarSavZo; ik 3,16 Ass Mar Sav Zo; ik 11,22 Mar Zo; Sin 34,10;7a Supr 329,24 KptntH Supr 64,1sq aiowthh Mt 12,45 Mar Zo AiTtH Supr 50,23 210,14sq 213,3 375,4 411,23 561,6 MhNHH Mt2,6 Ass, Sav; Mt5,19 Ass, Zo; Mt MhN-fcH Mt 11,11 Mar 11,11 Ass Sav Zo; Mt 13,32 Mar Zo; Mt 25,40 Ass Mar Sav Zo; Mt 25,45 Ass Mar Sav Zo; Mk 4,31 Mar Zo; Mk 9,35 Ass Mar Zo; ik 7,28 Mar Zo; ik 7,47 Ass x2 Mar x2 Zo x2; ik 9,48 Mar Zo; ik 15,12 Ass Sav Zo; ik 15,13 Ass Mar Sav Zo; ik 22,26 Mar Zo; Sin 151,1; Supr 94,28 232,30 303,21 361,20 367,27 473,27 488,25 491.25 553,21__ coyÄHH Supr 394,11 coyAtH Mt 10,31 Ass; ik 12,7 Ass Bo Mar Zo; _J 4,52 Ass Mar Zo; Cloz 1b40_ «yNHH7bMt 19,10 Sav; J 11,50 AssMar; 16,7 oyNtH Mt5,29Mar; Mt5,30Mar;Mt 18,6 Sav; FragZogr 2a2; Supr 84,29 127,3 130,1 Mar; Mt 19,10 Ass Mar; ik 17,2 Mar; J 16,7 265.26 403,17 403,27 414,1 Ass Mar; J 18,14 Ass Sav; Cloz 3a1; Supr _377,11 377,18_ Widač zatem, že wahania maj^ raczej marginalne znaczenie i dotycz^ w wi$k-szosci form supletywnych. Formy Kptntw, itthN'ku i coyAMM s^ statystycznie niere-lewantne. Zwraca uwag$ odr^bnosč Kodeksu Supraskiego (Kptntw obok KptnAwM, AiTtw, coyAMM), wynikaj^ca zapewne z udzialu elementow wschodniobulgarskich, može takže z chronologii. 3 Wklad S.W. Bromlej. Kolejny punkt w rozwoju koncepcji Vaillanta stanowi pra-ca S.W. Bromlej z 1955 r., poswi^cona zagadnieniom akcentuacyjnym (BpoMneö 2010a). Mimo že badaczka przyjmowala i cytowala formul^ Vaillanta, zaklada-jqc^ obecnosč sufiksu rozszerzonego wyl^cznie przy wokalizmie rdzennym albo krotkim, albo dlugim akutowym, to teoretycznie dopuszczala ona dzialanie prawa de Saussure'a nie tylko w krotkowokalicznych, ale rowniež w dlugowokalicznych comparatiwach na *-ejbš- (2010a: 623-624); jak widzielismy powyžej, nieakuto-wy wokalizm dlugi w tej formacji zostal przez Vaillanta zignorowany, podobnie zreszt^ jak przez Seliszczewa. Przyjqwszy za L. Bulachowskim podzial przymiotnikow ze wzgl^du na pier-wotn^ charakterystyk^ suprasegmental^ wokalizmu jednosylabowych rdzeni, Bromlej zidentyfikowala w materiale starorosyjskim nieznan^ Vaillantowi archaiczn^ tendenj do akcentuacji samogloski rdzennej w przypadku wokalizmu dlugiego akutowego, przeciwstawiaj^c^ si$ akcentuacji sufiksalnej przy wokalizmie krotkim lub dlugim cyrkumfleksowym (2010a: 627). Ilustracja owej drugiej tendencji 7a . 7b Por. takže derywaty H3«yNhWHNA Supr 314,15sq, oyNhWHNA Supr 506,1. 150 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... ograniczona zostala jednak do rdzeni krotkowokalicznych, podczas gdy rdzenie dlugowokaliczne, ktore naležaloby uznač za „nieakutowe", znalazly si$ cz^scio-wo wsrod akutowych (mo^ap^U^hh, HACTte), cz$sciowo zas w osobnej, sztucznie wyrožnionej grupie z akcentowanym sufiksem *-ae, -aum- (cymae, EAA^ae); nb. dla grupy tej calkowicie pomini^to nawiizania do akcentuacji positiwow.8 W podsu-mowaniu zestawienia, znow w nawiizaniu do prawa de Saussure'a, autorka užyla okreslen „crapaa KpaTKocrb" [~ krotkosč lub cyrkumfleks] oraz „crapaa gonroTa" [~ akut] (2010a: 628). Widoczny jest zatem brak konsekwencji w rozgraniczaniu poj^č, uniemožli-wiajicy w pelni adekwatni analiz^. Bezsprzecznie za osi^gni^cie Bromlej uznač natomiast naležy ujawnienie w kontekscie hipotezy Vaillanta dwoistosci akcentuacji comparatiwow oraz dostrzeženie jej zwiizku z akcentuacji positiwow (por. ^M6O 2000: 226). Sposrod prac Bromlej dotyczqcych stopniowania trzeba tu takže wymienič oparti na obszernym materiale analiz^ zmian repartycji sufiksow comparatiwu w historii j$zyka rosyjskiego (1957, por. BpoMneu 2010b). Niestety, zakres opra-cowania (XI-XVII w.) oraz jego uklad utrudniaji sledzenie niektorych aspektow rozwoju kategorii w krotszych okresach (np. u zarania epoki pismiennej), a material staro-cerkiewno-slowianski, cytowany dla porownania ze zrodel sekundar-nych (m.in. za Vaillantem i Seliszczewem), nie spelnia wspolczesnych kryteriow. Po ponad polwieczu od wydania studium Bromlej, zawierajicego przeciež wie-le cennych przykladow i komentarzy, warto byloby ponownie okreslič znacze-nie najstarszych zabytkow staroruskich dla rekonstrukcji stanu praj$zykowego; nb. cel przyswiecajicy ostatnim studiom dotyczicym staroruskiego comparatiwu zdeterminowal przyj$cie nieco odmiennej perspektywy (por. HopgaHugu 2003; Hr^Ptf 3). 4 Reinterpretacja W.A. Dybo. Za bardzo istotny, jak na razie ostatni punkt w roz-woju koncepcji Vaillanta uznač naležy generalni reinterpretacja dokonani przez W.A. Dybo. W omawianym zjawisku wybitny akcentolog dostrzegl analogij dla paradygmatycznej zaležnosci mi$dzy strukturi suprasegmentalni praesens oraz strukturi morfemiczni aorystu i participium praeteriti passivi czasownikow te-matycznych (por. ,2,m6o 2000: 225-226; ,2,m6o 2006: 11-12). Wskazanej relacji w obr^bie kategorii werbalnych, wykrytej przez N. van Wijka w latach 20-tych XX w., Dybo poswi$cil swoje pierwsze artykuly, z przelomu lat 50-tych i 60-tych (ostatnio zas Ackermann 2014), zwiastujic zarazem nowy kierunek rozwoju (bal-to)slowianskiej akcentologii. Najwczesniejsza wzmianka o zainteresowaniu uczo-nego reguli Vaillanta zawarta jest w pracy W.G. Czurganowej (HypraHOBa 1973: 8 Z kolei forma z wtornym -e- a®aw£a, slusznie zreszti, trafila do wykazu rdzeni z wokalizmem dlugim akutowym. Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 151 234). Swoj^ interpretaj opublikowal on jednak dopiero w 2000 r. (,2,m6o 2000: 209-226; por. tež - wlasciwie przedruk - ,2,m6o 2004).9 Zgodnie z opracowan^ przez Dybo a niemal powszechnie przyj$t^ dzis re-konstrukcj^, w slowianskim praj$zyku istniafy pierwotnie dwa typy akcentuacji: ruchomy oraz nieruchomy, „barytoniczny". Jeszcze przed koncem owego stadium rozwojowego comparativus tworzony byl na dwa sposoby: sufiks krotki charak-teryzowac mial mobilia, dlugi - immobilia. Fonetycznie uwarunkowane rozsz-czepienie typu nieruchomego na paradygmaty akcentuacyjne a i b wiqzalo si$ z powstaniem dwojakiej akcentuacji comparatiwow z sufiksem rozszerzonym,10 zasadniczo zidentyfikowanej przez Bromlej w materiale starorosyjskim (zob. wy-žej). Comparatiwy do positiwow w paradygmacie c (ruchomym), jak wskazywano juž wczesniej, charakteryzowaly si$ nie tylko sufiksem krotkim, ale i uogolnio-n^ intonaj akutow^ samogloski rdzennej11 (por. ,2,m6o 2000: 226; Babik 2002; Szeptynski 2017: 201-202). Jako istotny czynnik zaburzajqcy pierwotn^ reparty-cj$, w nawiqzaniu do oryginalnej formuly Vaillanta, Dybo uznal struktur^ sufik-saln^ przymiotnikow (2000: 225). Trzeba podkreslic, že dopiero uj^cie Dybo uwzgl$dnia cal^ zložonosc sys-temu akcentuacji positiwu przymiotnika w ramach konsekwentnie wykreslonych przez Ch. Stanga (1957), tj. z rozrožnieniem trzech paradygmatow o swoistych wykladnikach suprasegmentalnych (wobec cz^sto zakladanej we wczesniejszym okresie dychotomii rdzeni akutowych i cyrkumfleksowych w sferze wokalizmu dlugiego oraz zbiorczo potraktowanego wokalizmu krotkiego). Nie oznacza to jednak, že now^ formul^ naležy przyjmowac bez zastrzežen. Ponižsze komentarze, wychodzqce od dyskusji wybranych aspektow opraco-wania Dybo, dotycz^ takže reguly Vaillanta w ogole - stanowi^ podsumowanie uwag wyražonych w poprzednich ust^pach. Przewažnie abstrahuj^ tu od problemu niejednoznacznych rekonstrukcji akcentu positiwow (por. ,2,m6o 2000: 214-215), choc niektore rozstrzygni$cia dokonane przez rosyjskiego uczonego niew^tpliwie zaslugiwalyby na szczegolowe omowienie.12 4.1 Mi$dzy formulami Dybo i Vaillanta zachodzi istotna rožnica w dziedzinie woka-lizmu krotkiego. Mniejsze može znaczenie ma pomini^cie przez Dybo formacji supletywnych, jako marginalnych z punktu widzenia regul derywacyjnych (zob. 9 Z braku dostopu, pomijam trzystronicowy rokopis „K npaBH^y Ce^H^eBa-BaMaHa (ao6aB^e-HHe)", w ktorym uczony omowic mial tematy od podstaw nped- (neped-), nosd-, npAM-, dpee-, dan-, mpe6- (informacja za Hr^P^ 3: 312). 10 Np. p.a. a *starb ^ *starejbš-, p.a. b *beh ^ *belejbš-. 11 Np. p.a. c *moldb ^ *mold'bš-. 12 Przykladem može byc proba objasnienia sufiksu rozszerzonego w csl. c«ymaH, strus. c«ymaH-mara - przy ewidentnej ruchomosci slowianskiego przymiotnika *suxt - poprzez odwolanie do barytonezy greckiego odpowiednika (por. ,fl,bi6o 2000: 220). Utrzymywanie tak archaicznego, „nieregularnego" comparatiwu przymiotnika niepodlegaj^cego przeciež zbyt cz^stemu stopnio-waniu nosi nikle znamiona prawdopodobienstwa. Inny przyklad zob. w przypisie 14. 152 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... jednak nižej). Ujednolicenie formuly dla paradygmatu akcentuacyjnego c bez uwzgl^dnienia etymologicznego iloczasu samogloski rdzennej wydaje si$ juž bar-dziej dyskusyjne, ježeli skonfrontowac teorij z faktami. Wyl^cznym dowodem na istnienie krotkowokalicznego typu z sufiksem prostym s^ u Dybo transponaty pojedynczej praslowianskiej rekonstrukcji (*)*tbn'e do przymiotnika *tbnbkb (^m6o 2000: 223):13 obok wspolczesnego sch. mawu - i chyba, w domysle, pomini^tego rosyjskiego odpowiednika - s^ to XVII-wieczne zapisy stros. TONt i stchorw. ToNhM, ToNhe. Dybo nigdzie nie roz-wi^zal zastosowanych skrotow, co utrudnia kontrol^ materialu. Dla staroruskie-go, PamH. to bodaj Yneme u xumpocmb pamHa^o cmpoemn nixomHuxb nwdeu z 1647 r.; nb. dwa wczesniejsze przyklady, w tym jeden z XVI w., podawala juž Bromlej (2010c: 568; 2010b: 502; por. CP^ 30: 30; najpožniejsz^ dataj podaje Hr^P^ 3: 354). Material starochorwacki pochodzi z pism J. Križanicia (Tp. -najprawdopodobniej rpaMammHo ucKa3anje o6 PycKOM je3UKy, 1666 r.). Przy-kladom tym przeciwstawiona jest - rzekomo wtorna, jak naležy wnioskowac z ukladu - forma „ro^H. ^-cnaB. T^NtK (Am. 194)", cytowana prawdopodobnie za Srezniewskim z Kroniki Jerzego Hamartolosa wg odpisu z 1456 r. (MC^P^ 3: 1050; Dybo nie podal zreszt^ datacji); jest to jednak zabytek o dostrzegal-nych cechach redakcji ruskiej, a jego najstarszy zachowany odpis, pochodz^cy juž z XIII/XIV w., rowniež zawiera analogiczne formy (BpoMneu 1957: 502; HopgaHHflH 2003: 312).i4 Uzupelnijmy i uporz^dkujmy najstarsze fakty. Chronologicznie pierwszy zapis, ktory wskazuje na praform^ *tbn'bjb, to stcz. (1417 r.); nb. jest to jedyna forma comparatiwu tego przymiotnika odnotowana w kartotece J. Gebau-era. Z kolei praforma *tbnejb sugerowana jest przez material cerkiewny redakcji ruskiej od XIII w. (Miklosich 1862-1865: 1023; SJS 4: 534). Za wyjsciow^ form^ *tbnbčajb przemawia znowuž scs. t^n^hak (Supr 546,4); por. takže jedyn^ forrn^ gradacyjn^ przymiotnika poswiadczon^ w okresie staropolskim, tj. do konca XV w.: (1471 r., SStp 1: 296). Pomijam, z braku dostatecznie wcze-snej dokumentacji, ewentualn^ praform^ *tbnbčbjb. Wynika st^d, po pierwsze, že formy uznane przez Dybo za prymarne (*tbn'bjb) poswiadczone s^ stosunkowo požno; po drugie, formy uznane przez Dybo za „po- 13 W pracy brak jednak samej rekonstrukcji. Ruchomosc akcentu przymiotnika uzasadnil Dybo na s. 170. 14 Za poludniowo-cerkiewno-slowiansk^ Dybo uznal rowniež inn^ formQ wynotowan^ z Hamartolosa: rop^HH (D,bi6o 2000: 224), oczywiscie wbrew dwom niekwestionowanym kryteriom, tj. refleksom psl. *CtrC oraz *d'. Efektem tej opacznej interpretacji mialo byc potwierdzenie rzekomej korelacji wariantu comparatiwu o sufiksie prostym z refleksami akcentuacji ruchomej w jQzykach poludniowoslowianskich, podczas gdy jQzyki wschodnioslowianskie prezentowac mialy akcentuaj nieruchom^ i sufiks rozszerzony comparatiwu. Nb. rowniež w staroczeskim za starsz^ uznac naležy formQ hrzi (Gebauer 1903: 491). Por. takže - znow z Hamartolosa -„ro®H. ^pK.-c^oB. b^p34h" (D,bi6o 2000: 224); rowniež ta interpretacja nie pozostaje bez zna-czenia dla wywodu. Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 153 ludniowo-cerkiewno-slowianskie" (*tbnêjb) wynotowano dotychczas wyl^cznie z zabytkow o znamionach redakcji ruskiej; po trzecie, Dybo pominql material staro-cerkiewno-slowianski, ktory wskazuje na nieuwzglçdnion^ przez niego praformç (*tbn-bčajb) , ktorej transponaty w pismiennictwie staroruskim wskazano w zabyt-kach od XI w. (HrflPtf 3: 392; HopgaHHgH 2003: 310). Vaillant formom scs. t^n^hak i cz. tenči takže przeciwstawial rekonstrukcjç *tïnjïs- oraz formy sch. tànjï, sle. tanjši, ros. ton'se, pol. cienszy (Vaillant 1958: 575; *tm-fiš-, Vaillant 1931: 9; *tïnjii, Vaillant 1958: 576); i on zreszt^ pomin^l na wczesniejszym etapie formç staro-cerkiewno-slowiansk^.: „tïnu-ku, compar. tïnjïjï(s.-cr. tanjï, tch. tenši, r. ton'se)" (Vaillant 1931: 8). Ponadto, jak siç wydaje, uczony sugerowal dawnosc analogicznej formacji comparatiwu dla przymiotnika *lbgbkï>: „La forme courte est conservée dans slov. lažji [...], et, avec des remaniements plus importants, dans s.-cr.sch. Vàksï [...], sûrement aussi dans pol. lžef ' (1958: 575); pogled taki nie dalby siç jednak utrzymac, o czym dobitnie swiadcz^ fakty cerkiewno-slowianskie, staroruskie, staroczeskie i staropolskie (por. Miklo-sich 1862-1865: 347-348; MCflPtf 2: 66; Gebauer 1916; Bpomtoh 2010b: 422, 523-524; SStp 4: 17-18; SJS 2: 146-147; CP£ 9: 192-193, 321; CflPfl 4: 446447; HopaaHHgH 2003; Hr^Ptf 3: 389-390). Naležy tu jeszcze omowic formç **žešt'bjb, ktora co prawda nie pojawia siç ani u Dybo, ani u Vaillanta, ale ktorej rzekomy staro-cerkiewno-slowianski trans-ponat raewTe odnalezc možna u Seliszczewa (zob. wyžej; por. tež Micklesen 1974: 144). W kanonie forma comparatiwu nie zostala odnotowana, liczne zapisy od XII w. potwierdzaj^ jednak odmienn^ postac: ^îctohah (Miklosich 1862-1865: 195; BpoMœH 1957: 459-460; SSJ 1: 600; CP£ 5: 97; CflPtf 3: 253; HopgaHHgH 2003: 311; HrflPtf 3: 388), rowniež ^ecT^ntM (CflPtf 3: 254; Hr^Ptf 3: 394).15 Forma przytoczona u Seliszczewa jest zatem fikcyjna. Trzeba ostatecznie zauwažyc, že Dybo nie przewidzial nawet akcentuacji form typu **tbn'bjb - nie wiadomo, czy mialyby siç one charakteryzowac nowym akutem krotkim (jak pominiçte przeciež przez niego krotkowokaliczne formy su-pletywne), czy tež zachowywalyby akcentuacji ruchom^. W zbiorczej tabeli z formami zrekonstruowanymi, zaopatrzonymi w oznaczenia akcentu, z niejasnych powodow zabraklo tego przykladu (2,m6o 2000:210). Trudno zatem uznac tak^ rekonstrukcjç za dostatecznie umotywowan^. Ježeli reguly dystrybucji sufiksow možna w ogole zrekonstruowac do pozio-mu praslowianskiego, naležy chyba stwierdzic, že regularny comparativus przy-miotnikow krotkowokalicznych niezaležnie od akcentuacji positiwu przybieral sufiks rozszerzony (por. scs. goGrtraM, goGptM, nob^m, ocTptw, npocTtw, CKoptw; co do rekonstrukcji akcentu, por. CKnaperno 1998: 140-142), podczas gdy sufiks 15 Z kolei interpretacja dokonana s.v. wecTOKtwHH (CflP^ 3: 251) bez odwolania do gr. aKXnpoxpdxn^oç wydaje siç nieadekwatna. Zapewne podobnie naležy podejsc do zapisow KopoTomiH, KpaTomHH (MCflP^ 1: 1291, 1318), rowniež zinterpretowanych przez Bromlej jako comparatiwy (2010b: 439). 154 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... prosty korelowal z wokalizmem krotkim wyl^cznie w przypadku form supletyw-nych *bol'bjb, *drev'e, *dbl'bjb *gor'bjb, *mbn'bjb. Ta cz^sč formuly wydaje si$ zatem bardziej adekwatna u Vaillanta niž u Dybo, mimo že - jak widzielismy -opinie francuskiego uczonego nie byly w tej kwestii calkiem konsekwentne. Tym samym, co istotne, naruszona zostaje paradygmatyczna zaležnosč postulowana przez rosyjskiego uczonego. Osobnego omowienia wymagač b^dzie w przyszlo-sci typ (*)*tbnejb; zaznacz^ tylko, že formy o rdzeniu krotkowokalicznym z su-fiksem rozszerzonym, a pozbawione refleksow sufiksu *-bk- (*-bk-) positiwu nie zostaly odnotowane w materiale staro-cerkiewno-slowianskim. Por. scs. ropate (Euch 69b6), roptHAK, ropHAMWM (Supr 351,3, 447,14),16 kpotham, KpoTHtMws (Supr 383,25, 484,8), t^n^hak (Supr 546,4). W zabytkach niekanonicznych pojawiaj^ si$ one jednak juž od XI w.; možliwe, že chodzi tu zwlaszcza o redakj rusk^ (o ile nie wynika to z nadreprezentacji zrodel o tej proweniencji w materiale podda-nym dot^d badaniom). 4.2 Dybo, podobnie jak jego poprzednicy, nie okreslil kryteriow, na podstawie kto-rych kwalifikowal material jako staro-cerkiewno-slowianski; nb. w dužej mierze korzystač musial z materialu wczesniejszych opracowan, choč zrodla wskazane s^ niekonsekwentnie. Oto przyklady oznaczone jako staro-cerkiewno-slowianskie, a ktorych nie odnotowano w kanonie (ani w SJS): c^gpaetK (u Dybo - s. 212), ^AtK (s. 219), MAarage (s. 221), GAarae (s. 221), ta^mm (s. 222). Nb. formy c^gpaetK, MAarage, GAarae pojawiaj^ si$ juž u Seliszczewa (zob. wyžej). Jako sredniobulgarskie opisano nast^puj^ce tematy odnotowane w kanonie: MNo^AM (u Dybo - s. 213), M^gptw (s. 218), ocTptw (s. 218). W kilku przypadkach pomini^to material staro-cerkiewno-slowianski dla od-notowanych w opracowaniu rdzeni: kpotham, KpoTHtMws (Supr 383,25, 484,8; u Dybo - s. 220), gp^3tMWAA (Supr 98,21; s. 220-221, przypis), AtntwwA (Supr 545,10; s. 222), makhamwa (Supr 118,20; s. 223), t^n^hak (Supr 546,4; s. 223). Co istotne, w wi^kszosci s^ to przyklady nieodpowiadaj^ce založeniom uczonego. Wreszcie pomini^to w ogole rdzenie, dla ktorych možna, a wr^cz naležalo przytoczyč jakikolwiek material, w tym staro-cerkiewno-slowianski, np. *glgb-, *jun-, *krep-, *niz- *svqt-, *šir-, *vys-. Ponownie, bylyby to przewažnie przykla-dy problematyczne. 4.3 W swych wypowiedziach na temat reguly Vaillanta Dybo podkreslil jej zwiqzek z kategoriami nominalnymi, uznaj^c j^ niejako za uzupelnienie reguly van Wij-ka, dotycz^cej kategorii werbalnych (^möo 2000: 225-226; 2006: 11-12; zob. 16 Kontynuanty supletywnego *gor'bjb 'gorszy', niezaležnie od etymologii, nie mog^ byč trakto-wane jako swiadectwo derywacji comparatiwu z sufiksem krotkim od *gor'bkb 'gorzki' (por. Hr,fl,P£ 3: 395-397). Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 155 wyžej). Tymczasem rozgraniczenie takie nie jest ani uzasadnione, ani potrzebne juž chočby z tego wzgl$du, že nie sposob traktowač participiow - w ramach reguly van Wijka - jako „czystych" form czasownikowych. Co wažniejsze, ist-nieje jeszcze jedna partia systemu, w ktorej - jak si$ wydaje - postulowane przez Dybo relacje paradygmatyczne przekraczač mogly granice kategorii no-minalnych i werbalnych. Chodzi tu o odkrycie Sigalowa (1962: 60-61), dotycz^ce paralelnego trakto-wania struktur praslowianskiego comparatiwu (*-'bš- : *-e-jbš-) i inchoativum / fientivum (*-0-/*-ne- : *-e(-je)-) w nawiqzaniu do akcentuacji motywuj^cego przymiotnika (zasadniczo tak, jak w regule Vaillanta dla samych comparati-wow).17 Hipoteza ta domaga si$ zreszt^ uzupelnienia o kolejn^ zbiežnosč mi$-dzy obiema kategoriami, istniej^ bowiem przeslanki wskazujqce na metatoni^ akutow^ rowniež w fientiwach (por. Kurylowicz 1952: 383; Szeptynski 2015: 206), analogiczn^ do tej w comparatiwie (zob. wyžej). Ponižej podaja przykla-dy dla przymiotnikow *bledb, *gQstb, *tvbrdb, o ruchomej akcentuacji (por. GrnapeHKo 1998: 141, 143): sch.18a sle.18b ukr.18c pol. XVI w.18d *ble(d)ngti blednuti -blednem 6MiČHymu blednqc, -bladnqc *ggs(t)ngti gusnuti (se) -ggstnem ^ycHymu gqstnqc *tvbr(d)ngti tvrdnuti trdnem mBepČHymu twardnqc Dla przymiotnikow tych možna wskazač rowniež wczesne poswiadczenia konkurencyjnych derywatow czasownikowych na *-e-; trudno jednak z gory zakladač požn^ konwergenj i odrzucač jednoznacznie narzucaj^c^ si$ rekon-strukj typu akutowego na *-ng-. Jak slusznie zauwažal Sigalow (1962: 55), obie formacje mogly si$ nieco rožnič odcieniami znaczeniowymi, totež wczesniejsze 17 Nb. Dybo (2006: 12) odwolywal siQ do pracy Czurganowej (1973: 234), w ktorej wyniki prac Sigalowa referowane s^ rownolegle z jego wlasnymi. Por. jeszcze ,fl,bi6o 2000: 396-411, gdzie brak odnosnego typu. 18a Wyraz blednuti odnotowano dopiero w PCAH (brak u Vuka i w RJAZ); gusnuti - por. PCAH (brak u Vuka; w RJAZ bez akcentu); tvrdnuti - por. RJAZ (brak u Vuka). 18b Por. u M. Pleteršnika (SNS) hasla obledniti, ugostniti, trdniti (ob-, o-, s-, u-). Formy praesentis wybrano z uwagi na jednoznaczn^ wymowQ nowego cyrkumfleksu, przy dwuznacznosci form infinitivi. 18c Por. u B. Hrinczenki (CYM); u Želechowskiego ^ycHymu, mBepduymu, ale jakoby 6niduymu (MHC). Por. brus. ^ycHy^b (TCEM), ros. gwar. ^ycHymb (CPHr). 18d Przypadki oznaczenia refleksow dlugosci we wskazanych wyrazach oraz ich derywatach prefik-salnych s^ - z pomini^ciem form podlegaj^cych wzdluženiu zast^pczemu - statystycznie niere-lewantne. Za udost^pnienie materialu nieopublikowanych hasel SPXVI dzi^kuj^ p. Krzysztofo-wi Opalinskiemu (IBL PAN). Wspolczesny material slowacki zgadza siQ z polskim (por. SSJ: blednut', hustnut', tvrdnuf), mimo ich trywialnosci. W materiale czeskim obocznosč houstno-ut(i) : [przestarzale] hustnout(i) zgadza siQ z dwojak^ refleksaj starego akutu. Nie przeczy tej interpretacji forma blednout(i). Sonant r w tvrdnout(i) nie niesie oczywiscie žadnej informacji historycznej. 156 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... poswiadczenie jednej z nich nie wyklucza synchronicznego wyst^powania dru-giej. Jest to zreszt^ možliwe i bez zrožnicowania semantyki, jednakowož samo wspolwyst^powanie wariantow oznaczaloby wlasciwie brak paradygmatycznej relacji z podstaw^ derywacyjn^. Niewykluczone, že chodzi tu o dopuszczalnosc obu wariantow dla przymiotnikow o akcentuacji ruchomej, przy pierwotnym ogra-niczeniu do typu na *-e- w przypadku p.a. a oraz b (analogicznie do compara-tiwu?). Zagadnienie to wymaga jeszcze gruntownego opracowania na materiale historycznym i gwarowym. 5 Podsumowanie. Bior^c pod uwag$ powyžsz^ analiz^, wydaje si$, že ogolnie ak-tualny kierunek interpretacji zostal trafnie wyznaczony - w zgodzie ze wspolcze-snymi standardami - przez W.A. Dybo. Dystrybuj podstawowo regulowala pa-radygmatyczna zaležnosc, determinuj^ca obecnosc sufiksu rozszerzonego w przypadku przymiotnikow o paradygmacie akcentuacyjnym a i b (dawny paradygmat nieruchomy) oraz sufiksu prostego w przypadku paradygmatu akcentuacyjnego c (ruchomy). Zasada ta nie obejmowala, z jednej strony, wi^kszosci przymiotnikow o zložonej strukturze morfologicznej (z tendenj do wyboru sufiksu rozszerzonego) oraz - rzecz jasna - comparatiwow supletywnych (z tendenj do wyboru sufiksu prostego). Na podstawie porownania materialu staro-cerkiewno-slowianskiego z faktami innych j^zykow - w zakresie, na jaki pozwala stopien ich opracowania - trzeba jednak stwierdzic, že comparatiwy od przymiotnikow z rdzeniem krotkowokalicz-nym nie wpisywaly si$ w ogoln^ regul^, przyjmujqc bezwyjqtkowo sufiks zložony, niezaležnie od paradygmatu akcentuacyjnego i struktury morfologicznej positiwu. Supletywne comparatiwy o wokalizmie krotkim, przeciwnie, przyjmowaly sufiks prosty. W tym aspekcie bližsze rzeczywistosci materialowej okazuj^ si$ wywody Vaillanta. Ostatecznie wiqže si$ to z cz^sciowym podwaženiem podstaw interpretacji Dybo. Z punktu widzenia badan materialowych niewiele zmienia tu uwaga na temat reliktowego charakteru postulowanych zaležnosci (por. ,2,m6o 2000: 225) -rozgraniczenie mi^dzy metodologicznie uprawnion^ rekonstrukj wewn^trzn^ a spekulaj jest tu niestety niemožliwe. Niewqtpliwie trudn^ do przezwyci$ženia przeszkod^ w badaniach stanowi^ rowniež niejednoznaczne przeslanki do rekonstrukcji akcentuacji niektorych przymiotnikow - w ewentualnych przyszlych opracowaniach naležy si$ wystrzegac tendencyjnego doboru materialu ilustracyjnego, czego przyklady zostaly opisane powyžej.18 18 Warto w tym kontekscie porownac przyklady i rekonstrukcje Dybo z materialem przytoczonym w Hr,fl,P£. jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 115 LlTERATURA Ackermann 2014 = Katsiaryna Ackermann, Die Vorgeschichte des slavischen Aoristsystems: mit der kommentierten Belegsammlung der Aoristformen und Formen des präteritalen passiven Partizipiums im Altkirchenslavischen, Leiden — Boston: Brill, 2014. Babik 2002 = Zbigniew Babik, Ein Fall urslavischer métatonie rude, Zeitschrift für Slawistik 47 (2002), nr. 1, 67-77. Gebauer 1903 = Jan Gebauer, Slovnik starocesky 1: A-J, Praha: Nakl. Ceské grafické spolecnosti »Unie«, 1903. Gebauer 1916 = Jan Gebauer, Slovnik starocesky 2: K-N, Praha: Unie, 1916. Kurytowicz 1952 = Jerzy Kurylowicz, L'accentuation des langues indo-européennes, Krakow: Na-kladem PAU, 1952. Micklesen 1974 = Lew Micklesen, The Slavic comparative, Topics in Slavic phonology, red. Demetrius J. Koubourlis, Cambridge: Slavica Publishers Inc., 1974, 140-151. Miklosich 1862—1865 = Franz Miklosich, Lexicon paleoslavico-graeco-latinum, Vindobonae: Guilelmus Braumueller, 1862-1865. Rau 2009 = Jeremy Rau, Indo-European Nominal Morphology, Innsbruck: Institut für Sprachen und Literaturen, 2009. RJAZ = Rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika 1-23, u Zagrebu: Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, 1880-1976. SJS = Slovnik jazyka staroslovénského, Praha: Nakladatelstvi Ceskoslovenské akademie vëd, 19581983. SNS = Maks Pletersnik, Slovensko-nemski slovar 1-2, v Ljubljani: Knezoskofijstvo, 1894-1895. SPXVI = Slownikpolszczyzny XVI w., Warszawa: IBL PAN, 1966-. SSJ = Slovnik slovenského jazyka 1-6, Bratislava: Vydavatel'stvo Slovenskej Akadémie Vied, 19591968. SStp = Slownik staropolski, Krakow: Instytut Jçzyka Polskiego PAN, 1953-2002. Stang 1957 = Christian Schweigaard Stang, Slavonic accentuation, Oslo: I kommisjon hos H. Asche-houg & Co. (W. Nygaard), 1957. Szeptynski 2015 = Rafal Szeptynski, The Proto-Slavic metatony, Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 132 (2015), 203-210. Szeptynski 2017 = Rafal Szeptynski, Vocalic elements and prosody in Slavic comparatives, Indogermanische Forschungen 122 (2017), 189-205. Vaillant 1929 = André Vaillant, Le vocalisme des comparatifs slaves, Revue des études slaves 9 (1929), nr. 1-2, 5-12. Vaillant 1931 = André Vaillant, Le comparatif slave en -êjî, Revue des études slaves 11 (1931), nr. 1-2, 5-11. Vaillant 1948 = André Vaillant, Manuel du vieux slave 1, Paris: Institut d'études slaves, 1948. Vaillant 1958 = André Vaillant, Grammaire comparée des langues slaves 2, Lyon: Editions IAC, 1958. BpoMflefi 2010a = Coi^ta B^agHMHpoBHa BpoM^eH, K hctophh MecTa ygapeHHa b ^opMax cpaB-HHTeïïtHOH creneHH B pyccKOM a3MKe, npoÔMeMbi ^ua^eKmoMo^uu, MUH^BO^eo^pa$uu u ucmo-puu pyccKo^o asbma, MocKBa: A36yKOBHHK, 2010, 621-639. [Sof'ja Vladimirovna Bromlej, K istorii mesta udarenija v formah sravnitel'noj stepeni v rus-skom jazyke, Problemy dialektologii, lingvogeografii i istorii russkogo jazyka, Moskva: Azbu-kovnik, 2010, 621-639.] BpoMfleft 2010b = Coi^ta B^agHMHpoBHa BpoM^eä, K hctophh 06pa30BaHHa $opM cpaBHHTe^t-HOH CTeneHH b pyccKOM a3MKe, npoÔMeMW ^uaMeKmoMo^uu, MUH^BO^eo^pa$uu u ucmopuu pyc-cKo^o K3biKa, MocKBa: A36yKOBHHK, 2010, 411-542. [Sof'ja Vladimirovna Bromlej, K istorii obrazovanija form sravnitel'noj stepeni v russkom jazyke, Problemy dialektologii, lingvogeografii i istorii russkogo jazyka, Moskva: Azbukovnik, 2010, 411-542.] 158 _ Rafat Szeptinski • Regula Vaillanta w šwietle kanonu ... EpoMflen 2010c = Coi^ta B^agHMHpoBHa BpoM^eH, 06pa30BaHHe HecoraacyeMoS $opMM h hcto-paa ?neHHHX $opM cpaBHHTe^bHOH CTeneHH b pyccKOM a3MKe (no MaTepaa^aM naMaTHHKoB nHCtMeHHOCTH XI—XVII bb.), npoČMeMbi ^uaMeKmoMO^uu, MUH^BO^eo^pa$uu u ucmopuu pyc-cKo^o K3biKa, MocKBa: A36yKOBHHK, 2010, 543-620. [Sof'ja Vladimirovna Bromlej, Obrazovanie nesoglasuemoj formy i istorija člennyh form sravni-tel'noj stepeni v russkom jazyke (po materialam pamjatnikov pis'mennosti XI-XVII vv.), Problemy dialektologii, lingvogeografii i istorii russkogo jazyka, Moskva: Azbukovnik, 2010, 543-620.] BanaH 1952 = AHgpe BaHaH, PyKOBodcmBo no cmap0CMaBMHCK0My M3WKy, MocKBa: H3gaTe^tcTB0 HHocTpaHHOH ^HTepaTypM, 1952. [Andre Vajan, Rukovodstvo po staroslavjanskomu jazyku, Moskva: Izdatel'stvo inostrannoj li-teratury, 1952.] flbl6o 2000 = B^agHMHp Ahtohobh^ ,fl,bi6o, Mop$OHOMO^u3OBaHHble napačuzMammecKue aK-^HmHbie cucmeMbi: munoMO^uM u ^eHe3uc 1, MocKBa: ^3MKH pyccKOH Ky^bTypti, 2000. [Vladimir Antonovič Dybo, Morfonologizovannye paradigmatičeskie akcentnye sistemy: tipologija i genezis 1, Moskva: Jazyki russkoj kul'tury, 2000.] flbi6o 2004 = B^agHMHp Ahtohobh^ ,fl,bi6o, npaBH^o Ce^H^eBa-BaSaHa b npac^aBaHCKoM, Om^i u demu Mockobckou Mu^BucmuuecKou mKOMbi: naMnmu B. H. CudopoBa, MocKBa: HHCTHTyr pyccKoro a3MKa, 2004, 192-205. [Vladimir Antonovič Dybo, Pravilo Seliščeva-Vajana v praslavjanskom, Otcy i deti Moskov-skoj lingvističeskoj školy: pamjati V. N. Sidorova, Moskva: Institut russkogo jazyka, 2004, 192-205.] flbi6o 2006 = B^agHMHp Ahtohobh^ ,fl,bi6o, CpaBHHTe^tHo-HCTopH^ecKaa a^eHTo^oraa, hobmh B3raag (no noBogy KHHrH B. He^e^tgTa «BBegeHHe b Mop$o^oraqecKyro KOH^e^^Hro c^aBaH-ckoh a^eHTo^oraH»), Bonpocb M3biKo.3HaHun 2006, N° 2, 3-27. [Vladimir Antonovič Dybo, Sravnitel'no-istoričeskaja akcentologija, novyj vzgljad (po povodu knigi V. Lefel'dta «Vvedenie v morfologičeskuju koncepciju slavjanskoj akcentologii»), Vo-prosy jazykoznanija 2006, nr. 2, 3-27.] MopflaHHflH 2003 = Co^Ha HBaHoBHa HopgaHHgH, K HcropHH $opM cpaBHHTe^bHoH cTeneHH b gpeBHepyccKoM a3MKe (cy$<^HKcatfbHbie npH^araTe^tHMe c noMeToS -k), PycucmuKa Ha nopo-^e XXI BeKa: npoČMeMbi u nepcneKmuBbi: Mamepuanu Me^dyHapoČHon HayHHOu KOH^epeH^u (MocKBa, 8-10 urnHn 2002 ^.), MocKBa: HHcTHTyT pyccKoro a3biKa, 2003, 309-313. [Sofija Ivanovna Iordanidi, K istorii form sravnitel'noj stepeni v drevnerusskom jazyke (suffi-ksal'nye prilagatel'nye s pometoj -k), Rusistika na poroge XXI veka: problemy i perspektivy: materialy meždunarodnoj naučnoj konferencii (Moskva, 8-10 ijunja 2002 g.), Moskva: Institut russkogo jazyka, 2003, 309-313.] MTflPfl = AHaTo^HH MHxaS^oBm Ky3He^B - Co^Ha HBaHoBHa HopgaHHgH - BagHM BopacoBH^ KpbicbKo, HcmopuuecKan ^paMMamuKa ^peBHepyccKO^o M3bwa III: npu^a^ameMbHwe, MocKBa: A36yKoBHHK, 2006. [Anatolij Mihajlovič Kuznecov - Sofija Ivanovna Iordanidi - Vadim Borisovič Krys'ko, Istori-českaja grammatika drevnerusskogo jazyka III: prilagatel'nye, Moskva: Azbukovnik, 2006.] MHC = GBreHHH ®e^exoBcKHH, MaRopycKo-HiMeu,Kuu cnoBap 1-2, .HbBiB: 3 gpyKapHi tob. hm. ffleB-qeHKa, 1886. [Jevgenyj Želehovskyj, Malorusko-njimeckyj slovar 1-2, L'viv: Z drukarnji tov. ym. Ševčenka, 1886.] MCflPfl = H3MaH^ HBaHoBHa Cpe3HeBcKHH, Mamepuanu dnn cMOBapn ^peBHepyccKO^o M3bwa 1—3, CaHKT-neTep6ypr: Tanorpa^Ha HMnepaTopcKoS aKageMHH HayK, 1893-1912. [Izmail Ivanovič Sreznevskij, Materialy dlja slovarja drevnerusskogo jazyka 1-3, Sankt-Peter-burg: Tipografija Imperatorskoj akademii nauk, 1893-1912.] PCAH = PeHHMK cpncKOxpBamcKO^ Knu^eBHO^ u Hapo^HO^ je3uKa 1-, Beorpag: HHcTHTyr 3a cpn-cKoxpBaTcKH je3HK, 1959-. [Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika 1-, Beograd: Institut za srpskohrvatski jezik, 1959-.] CflPfl = CnoBapb ^peBHepyccKo^o nsbrna (XI-XIV bb.) 1-, MocKBa: PyccKHH a3biK, 1988. Jezikoslovni zapiski 24 • 2018 • 2 _ 159 [Slovar' drevnerusskogo jazyka (XI—XIV vv.) 1-, Moskva: Russkij jazyk, 1988.] CeflH^eB 1952 = Ai^aHacHH MaTBeeBH^ Ce^H^eB, CmapocnaBMHCKuu n.3biK 2, MocKBa: TYnHMn PCOCP, 1952. [Afanasij Matveevič Seliščev, Staroslavjanskij jazyk 2, Moskva: GUPIMP RSFSR, 1952.] CuraflOB 1962 = naBeg CaMofeoBm Cara^oB, ,fl,Be rpynnti pyccKHX HHxoaTHBHtix raaro^oB, Ha-yuHbie doKnadbi Bucweu wKonu «0unono^u^ecKue HayKu» 5 (1962), N° 4, 55-64. [Pavel Samojlovič Sigalov, Dve gruppy russkih inhoativnyh glagolov, Naucnye doklady vyssej školy «Filologičeskie nauki» 5 (1962), nr. 4, 55-64.] CKflnpeHKO 1998 = BiramH TpHropoBm CK^apeHKo, npacnoBXHCbKa aK^eHmono^in, KHIB: YKpa-lHctKa KHHra, 1998. [Vitalij Grygorovyč Skljarenko, Praslov'jans'ka akcentologija, Kyjiv: Ukrajins'ka knyga, 1998.] CPHr = CnoBapbpyccKux HapodHux ^oBopoB 1-, CaHKT-neTep6ypr: HayKa, 1965-. [Slovar' russkih narodnyh govorov 1-, Sankt-Peterburg: Nauka, 1965-.] CPA = Cnoeapb pyccKo^o MSbim XI—XVII ee. 1-, MocKBa: HayKa, 1975—. [Slovar' russkogo jazyka XI—XVII vv. 1-, Moskva: Nauka, 1975-.] CyM = EopHc Tprn^eHKo, CnoBapb yKpaiucbKoi mobu 1-4, KHIB, 1907-1909. [Borys Grinčenko, Slovar' ukrajins'koji movy 1-4, Kyjiv, 1907-1909.] TCEM = TnyMauanbHbi cnoymK 6enapycKau mobu 1-5, MiHCK: BtigaBe^TBa «EegapycKaa coBe^Kaa ^H^MKrta^eg^Ia» iMa neTpyca EpoyKi, 1977-1986. [Tlumacal'ny slounik belaruskaj movy 1-5, Minsk: Vydavectva «Belaruskaja soveckaja ency-klapedyja» imja Petrusja Brouki, 1977-1986.] HypraHOBa 1973 = Ba^epaa rpHropteBHa HypraHoBa, O^epK pyccKoH Mopt^oHo^oraH, MocKBa: HayKa, 1973. [Valerija Grigor'evna Čurganova, Očerk russkoj morfonologii, Moskva: Nauka, 1973.] POVZETEK Vaillantovo pravilo v luči starocerkvenoslovanskega kanona Prispevek je posvečen t. i. Vaillantovemu pravilu, to je pravilu, ki zadeva distribucijo alomorfov *-bš- in *-ejbš- priponskega obrazila praslovanskega primernika. Posebej se ustavlja pri interpretaciji A. Vaillanta, A. M. Seliščeva, S. V. Bromlej in V. A. Dyboja. Zajema tudi območje variativnosti oblik v besedilih starocerkvenoslovanskega kanona. Avtor ugotavlja, da je sodobna Dybojeva formula potrebna določenih popravkov. Analiza starocerkvenoslovanskega korpusa (nasproti drugim starim slovanskim jezikom) kaže, da so regularni primerniki s kratkim korenskim samoglasnikom korelirali z *-ejbš-, supletiv-ni pa z *-bš-. Ta del pravila kolidira s širšimi predpostavkami, ki jih je sprejel Dybo, in ustreza Vaillantovi izvirni formuli. Pri tem so se razkrili primeri pomanjkljivega podajanja gradiva, nasprotnega teoretičnim pogledom. Avtor vrh tega razvija pogled P. S. Sigalova, ki območje delovanja pravila potencialno razširja še na neprehodne glagole spremembe stanja.