ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Received: 2017-03-21	DOI 10.19233/AH.2018.20
Original scientific article
OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI VATIKANA: SLUČAJ GEORGEA APTALA
Marija KOCIC
Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Čika Ljubina, 18-20, 11000 Beograd, Srbija e-mail: marijakocic2003@yahoo.co.uk
IZVLEČEK
V prispevku je predstavljena analiza delovanja Georgea Aptala, osmanskega podanika grškega porekla, ki se je v določenem obdobju ukvarjal s piraterijo. Življenje Georgea Aptala med zgodovinarji ni vzbudilo posebne pozornosti, ponuja pa nam brez dvoma nek nov pogled na piraterijo, ki je v začetku 18. stoletja predstavljala resno grožnjo plovbi po Sredozemlju. Njegova življenjska pot, kot se kaže v zgodovinskih virirh, je presenetljiva in odraža velike spremembe, ki so se tedaj dogajale v sredozemskem prostoru. Delo temelji na dokumentih iz državnega arhiva v Londonu (The National Archives, Kew--London), v fondu State Papers, Foreign, serija 97 (Turčija) in 99 (Benetke), kot tudi iz knjige „Compagnia del Levante", obenem na tiskanih virih (Avisi Italiani) in sodobnem zgodovinopisju.
Ključne besede: Gorge Aptal, Compagnia del Levante, Sredozemlje, Druga morejska vojna, Velika Britanija, Benetke, Vatikan, Klemen XI., Karel VI.
DALLO STUDENTE DI OXFORD AL PIRATA RIBELLE E CORSARO AL SERVIZIO DEL VATICANO: IL CASO DI GEORGE APTAL
SINTESI
L'articolo presenta l'analisi delle attività di George Aptal, suddito ottomano di origine greca il quale in un certo periodo della sua vita si era occupato di piratería. La vita di George Aptal non aveva attirato particolare attenzione da parte degli storici, co-munque - e senza alcun dubbio - getta una nuova luce sulle particolarità della pirateria la quale all'inizio del sec. XVIII era diventata una seria minaccia per la navigazione nel Mediterraneo. Il suo percorso di vita, grazie all'interpretazione di fonti storiche, era in fondo particolare e riflette i grandi cambiamenti nel Mediterraneo dell'epoca. L'articolo si basa sui documenti presso l'Archivio nazionale a Londra (The National Archives, Kew--London), nel fondo State Papers, Foreign, serie 97 (Turchia) e 99 (Venezia), nonché sui libri della Compagnia del Levante. Oltre ai documenti d'archivio sono state utilizzate le fonti a stampa (gli Avisi italiani) e gli articoli storiografici contemporanei.
Parole chiave: George Aptal, Compagnia del Levante, Mediterraneo, Seconda guerra di Morea, Gran Bretagna, Venezia, Vaticano, Clemente XI, Carlo VI
503
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIČ OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
UVOD1
Piraterija je na Mediteranu prisutna od najranijih dana, na šta ukazuje i izdvajanje reči pirat još u antičkom periodu (Pianezzola, 2004, 11). Nju je stvorila trgovina, koja je privlačila pojedince različitog porekla i motiva da se pljačkajuci brodove domognu novca, robe i roblja. Pirat (it. pirata) je predstavljao osobu koja se okrenula protiv vlasti i počela da pljačka brodove po sopstvenom nahodenju. Shodno vlastitom iskustvu pirati su napadali brodove, otimali robu i putnike, koje su potom iskrcavali u nekom primorskom uporištu i prodavali. Zbog svih navedenih činjenica italijanski istoričar Salvatore Bono pirate smatra odmetnicima (Bono, 2006, 213). Bogumil Hrabak za pitrateriju je naveo da je u vreme mira postajala prirodna i legalna pojava (Xpa6aK [Hrabak], 1977b, 132). Prvi epitet koji joj je ovaj istoričar pripisao donekle se može uzeti za tačan, što se ne može reči i za drugi. Protiv stava Hrabaka može se pozvati na gomilu akata koje su vlasti izdavale radi suzbijanja piraterije, od kojih je samo manji deo objavljen (Sartori, 2006; Sartori, 2009; CraHojeBHh [Stanojevic], 1973; Kadic, 1894; Pedani, 2008, 162-163). Medutim, Hrabaku se ne može osporiti tačnost konstatacije da je piraterija opstajala i u vremenima mira. Ista činjenica ukazuje da je ona predstavljala ne samo osobeni oblik razbojništva, vec i način preživljavanja onih pojedinaca koji su se odlučili za takav način života.
Rasvetljavanju položaja pirata doprineo je odredeni broj istraživača koji su problem posmatrali sa različitih aspekata njihove pojave i delovanja (Tenenti, 1967; Cancila, 2001; Bono, 1993; Mafrici, 1995; Hrabak, 1956; Xpa6aK [Hrabak], 1995, Xpa6aK [Hrabak], 1982; Hrabak, 1957; Pedani, 2008). Piraterija je, pored negativnih posledica: nanošenja štete trgovcima, presecanje pomorskih komunikacija, podsticanje krijumčarenja (Pedani, 2008, 163-166), kao jednu od posledica socijalnih dimenzija vecih razmera, uticala na porast broja roblja u mediteranskim lukama. Po pravilu, u periodima pojačanih aktivnosti pirata dolazilo je do porasta broja roblja u njima.2 Kao što je Bogumil Hrabak primetio Herceg-Novi je upravo postao poznat „kao gnezdo pirata zbog toga što se preko njega otkupljivalo roblje" (Hrabak, 1977a, 41).
Organizacija, ukrupnjivanje i jačanje državnih organizama u procesu stvaranja fiskalno--militarne države (Glete, 2002, 1-6) doveli su do izdvajanja odredenih taktika u pomor-skom ratovanju. Organizovani prepadi manjeg obima imali su za cilj da nanesu štetu drugoj strani, pri čemu se nastojalo da se uštedi na materijalnim i ljudskim resursima, a borba bila svedena na iscrpljivanje protivnika. Takvi napadi, zbog aspekta državne korisnosti, postali su opravdani, organizovani i upravljani od strane vlasti. Na taj način došlo je do definisanja gusarenja (it. corso), mada često gusarske akcije nije lako razdvojiti od obične piraterije. Tokom Devetogodišnjeg rata (1688.-1697.)3 kruzerski (gusarski) napadi postali su sastavni deo ratne strategije koju su koristile sve zaracene strane. Legalnost na taj način vršenih napada pravdana je posedovanjem ovlašcenja (licenza, boletta), koje su zapovednicima
1	Rad je rezultat istraživanja na projektu Modernizacija zapadnog Balkana (ev. br. 177009) koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
2	Videti: Bono, 2014; Bono, 2002.
3	O ovom ratu detaljnije u: Clark, 1971.
504
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIČ: OD OXFORDSKOG ŠTIČENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
korsarskih brodova (kruzera) izdavale državne vlasti, odnosno Admiraliteti. Time je gusar (it. corsaro) postala osoba koja je delovala po nalogu i ovlašcenju državnih organa radi realizacije vojnih ciljeva, zbog čega se njegovo delovanje smatralo zakonitim (Bono, 2006, 213). Tokom XVII. veka gusarenje se definitivno izdvojilo kao vrsta taktike u pomorskom ratovanju, drugim rečima postalo je „dozvoljeni rat, učinjen takvim ili izričitom objavom rata ili ovlašcenjem važne ličnosti" (Brodel, 2001, II, 199-200). Njime se služila tokom Prvog Morejskog rata (1684.-1699.) i Venecija radi suzbijanja napada osmanskih gusara i osiljenih pirata. Ona je svoje poluregularne vojnike, hajduke, regrutovane za potrebe rata u Dalmaciji i Boki kotorskoj, koristila za gusarske napade (Ko^Hfr [Kocic], 2013, 202-214; 3^0K0BHfi [Zlokovic], 1956), dok je najoštecenija strana takvog njihovog delovanja vrlo često bila teritorija Dubrovnika (Mh^obkR [Milovic], 1958).
Ukoliko se kao polazište istraživanja uzme bilo koji period ranomoderne istorije nije moguce potpuno razdvojiti pirateriju od gusarenja, odnosno njihovo legalno od kriminalnog delovanja. Na uspešno postavljanje distinkcije presudan značaj ima ugao iz koga se posmatra problem. Berberski gusari, kao i ulcinjski, koji su delovali po nalozima osmanskih vlasti, za hrišcanske narode predstavljali su pirate i obratno. Time je ishod dijametralno suprotnog posmatranja ovog problema jedan te isti - sticanje materijalnih sredstava putem pljačke. Takode, pojedini gusari regrutovani tokom rata nakon sklapanja mira teže su se prilagodavali novim okolnostima, rešeni da se i dalje izdražavaju od pljačke trgovačkih brodova, čime su postajali pirati.4
Trgovcima Kompanija koje su imale poslovne interese na Mediteranu, engleskim, nizozemskim i francuskim, piraterija je nanosila najviše štete. Upravo je iz tog razloga engleski dvor početkom Devetogodišnjeg rata, aprila 1689. godine, nalagao svojim trgovačkim brodovima polovidbu u sklopu konvoja (Purnell, 1924, 310), koja je prvih decenija narednog veka postala praksa u plovidbi Mediteranom (Marfici, 2007, 638). Isto važi i za period Rata za špansko naslede (1701.-1713.),5 kada su pomorske komunikacije sa lukama na Levantu postale ugrožene, zbog čega su predstavnici pojedinih evropskih država pokušali da nametnu Porti poštovanje izvesnih ograničenja u nameri da očuvaju pomorske puteve prohodnim (Kocic, 2014a, 167-169).
GEORGE APTAL KAO VASPITANIK GLOUCESTER HALLA
U tumačenju života Georgea Aptala6 postoje odredene praznine koje njegovu pojavu i delovanje postavljaju na višu razinu istraživanja, koja zadire u suštinu ljudske egzistencije na ranomodernom Mediteranu. Odredeni broj osmanskih podanika, shodno želji i materijal-nom stanju njihovih porodica, sticao je obrazovanje uglavnom na nekom od Univerziteta u Italiji. Osobeni slučaj predstavlja primer Alessandra Maurocordata, Grka poreklom sa ostrva Hiosa, koji je studirao medicinu na Univerzitetu u Padovi. Nakon povratka u Istanbul, gde
4	Videti i: Pedani, 2008, 161.
5	O toku ovog sukoba u Evropi detaljnije u: Veenendaal, 1971.
6	Njegovo originalno grčko ime u britanskim izvorima se ne pominje. Na osnovu britanske varijante „George" verovatno se radilo o imenu „Georgi", ili nekoj sličnoj varijanti.
505
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
je živeo u predgradu Fener, postao je Prvi tumač (dragoman) na Porti, što mu je omogucilo društveni uspon i vremenom veliki uticaj u politici.7 Primer Maurocordata, medutim, ne predstavlja zlatnu sredinu, vec izuzetak u odnosu na prosečnu karijeru onih grčkih mladica koji su obrazovanje stekli na nekom od italijanskih Univerziteta.
Kako je Edward Tappe naveo inicijativa za osnivanje grčkog koledža na Oxfordu do-šla je od strane Levantske kompanije,8 koja je time nastojala da obezbedi kadrove za rad svojih faktorija (trgovačkih kolonija) na Levantu. Projekat o otvaranju Gloucester Halla potiče iz 1682. godine, kada je predloženo da 12 grčkih mladica bude poslato u Englesku „radi obuke i učenja prave doktrine engleske crkve". Oni su po završetku školovanja morali da se vrate u domovinu da bi služili u engleskim faktorijama (Tappe, 1954, 93). Plan je u izvesnoj meri podsecao na način školovanja rumunskih kalvinističkih daka iz Vlaške i Transilvanije, koji su znanje sticali na Oxfordu i Cambridgeu, a poticali su uglavnom iz srednje klase (Cernovodeanu, 1973, 84). Predlog o slanju grčkih mladica u Englesku obnovljen je 1692. godine, dok se Gloucester Hall pokazao kao idealno rešenje, jer je godinama bio napušten. Navedena godina smatra se vremenom osnivanja ovog grčkog koledža (Foulkes, 1883, 491; Tappe, 1954, 93), u okolnostima u kojima se očekivalo da ce novi ambasador Engleske u Osmanskom carstvu, William Paghet (1692.-1699.),9 za kapelana izabrati nekog iz tog kruga (Tappe, 1954, 94). Koledž je prve studente iz Grčke dočekao tek 1699. godine, kada je Veliki turski rat (1683.-1699.) završen pregovorima u Sremskim Karlovcima, koji su zbog uspešne medijacije podigli ugled engleskog ambasa-dora na Porti (Kocic, 2014c, 278). Levantska kompanija je prvenstveno bila zainteresova-na za jačanje svog prisustva na Levantu u doba obeleženom padom njene razmene sa tim delom sveta (Kocic, 2015b, 141-150). Iz tog razloga je Uprava Kompanije dozvolila da i stranci mogu biti uključeni u njenu trgovinu (TNA SP 105/209, 63-64).
Prvi pomen Georgea Aptala u izveštajima ambasadora Velike Britanije u Istanbulu Roberta Suttona10 potiče od 10. januara 1715. godine. Sutton je tom prilikom naveo da je Aptal obrazovanje stekao na Gloucester Hallu na Oxfordu11 (TNA SP 97/23, f. 138r),
7	Videti: Kocic, 2014a, 48. Ovde je navedena dodatna literatura.
8	Levant Company, ili Turkish Company, osnovana je po dozvoli kraljice Elizabethe I. (1558.-1603.) 1581. godine. Medu naredbama koje je Uprava Kompanije izdavala svojim predstavnicima u faktorijama tokom 1692. godine ne nalazi se preporuka o otvaranju grčkog koledža u Oxfordu. Videti dokumenta u: TNA SP 105/209, 58-59.
9	Engleski dvor je 1692. imenovao Williama Pagheta za ambasadora u Osmanskom carstvu, oduzevši time pravo Levantskoj kompaniji da učestvuje u izboru ambasadora. Primarni cilj sa kojim je poslat u Istanbul bilo je sklapanje mira izmedu Porte i Svete lige. Zbog bolesti je opozvan 1697. godine, ali je ubrzo vracen na isti položaj i sa uspehom je priveo posao medijatora na pregovorima u Sremskim Karlovcima, koji su rezultirali prvim bilateralnim mirovnim ugovorom osmanske države s drugom zaracenom stranom. Time se Porta i zvanično odrekla politike ad hoc diplomatije zasnovane na diktiranju uslova drugoj zaracenoj strani. Nakon toga William Paghet vratio se u Englesku, a na njegovom mesto izabran je Robert Sutton.
10	Robert Sutton (1671.-1746.) je prethodno službovao u Beču, gde je stigao 1694. kao kapelan u službi tadašnjeg poslanika Londona Roberta Suttona, drugog barona od Lexingtona (1662.-1723). Delom zahvaljujuci uticaju barona od Lexingtona, nakon povlačenja Williama Pagheta (1692.-1699.), imenovan je za ambasadora na Porti. Prepiska Roberta Suttona je značajan izvor neosmanske provenijencije za isto-riju Osmanskog carstva prvih decenija XVIII. veka.
11	On je 1714. godine obnovljen kao Worcester College. U prethodnom periodu ovaj koledž bio je namenjen isključivo Grcima koji su dolazili u Englesku da se školuju. Na tom planu Gloucester Hall bio je aktivan od
506
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
čime je aktuelizovao inetersovanje za njegov slučaj u diplomatskim krugovima. Najstariji britanski izvori koji se odnose na Georgea Aptala, medutim, pominju ga kao učenka Gloucester Halla na samom početku XVIII. veka. Grčki mladici u Gloucester Hallu trebali su da budu odgajani u aglikanskom duhu da bi po povratku u domovinu vršili službu kapelana u engleskim faktorijama na Levantu, što je Porta na osnovu kapitulacija dozvoljavala,12 ali i da služe kao dragomani (tumači) engleskim trgovcima, ili kao službenici (pisari).
Gloucester Hall je zvanično počeo sa radom 1699. godine kada je dobio prvog uče-nika, izvesnog engleskog mladica poslatog u koledž po preporuci državnog sekretara. Naredne godine stigla je prva grupa učenika koju je poslao engleski konzul u Izmiru.13 Tada je koledž imao petoro vaspitanika, što ukazuje da je je iz Izmira te godine poslato četiri mladica, medu kojima su bili George Aptal sa bratom Ioannisom.14 Na školovanje nisu slati samo grčki mladici, vec i oni iz Vlaške i Transilvanije što je pripisano u zaslu-gu Williamu Paghetu (Cernovodeanu, 1973, 90). Ubrzo po dolasku u Oxford pojedini mladici razočarani u život u koledžu pokušali su da pobegnu (Tappe, 1954, 98). Braca Aptal zajedno s još jednim Grkom uspeli su krajem 1702. ili početkom 1703. godine da pobegnu u Nizozemsku. Izveštaj o njihovom bekstvu od značaja je jer pruža njihov opis i otkriva njihovu različitu prirodu i socijalno poreklo. Treci begunac, Stephan Constantino, koji je poticao iz bogate porodice, opisan je kao lukav i pametan mladic „što s drugom dvojicom nije bilo slučaj" (Tappe, 1954, 99). Sve navedeno ukazuje da su britanski savre-menici bracu Aptal smatrali siromašnim mladicima, povodljivim i ne uvek sposobnim da se prilagode realnim okolnostima.
Zahvaljujuci organizaciji engleske faktorije u Izmiru u nju su vremenom uključeni grčki trgovci i obični ljudi skromnog imovnog stanja. Donekle se može pretpostaviti da su braca Aptal po nagovoru, a ne i iz vlastite želje, ili dobre volje, poslati u Oxford, dok su se njihove porodice nadale odredenoj koristi nakon njihovog povratka u Izmir. Tako se i njihovo bekstvo iz Gloucester Halla može pripisati nagovaranjima sunarodnika, dok izvori tvrde da su pobegli u Nizozemsku sa namerom da otputuju u Paris, gde je Louis XIV. (1664.-1715.) planirao otvaranje Grčkog koledža. Odustavši od Pariza, trojica mladica stigla su u Brussels. Na kraju su završili nekoliko meseci u grčkom koledžu u Louvainu, gde je pokušano njihovo preobracenje u katoličku veru (Tappe, 1954, 99-100). George i Ioannis Aptal potom su prešli u Genevu, gde je Engleska držala konzula. Bez sumnje braca su se nadala njegovoj pomoci s namerom da se vrate u Englesku. To im je uspelo krajem 1703. godine, kada su ponovo stigli u Oxford (Tappe, 1954, 100). Odluka
1699. do 1705. godine. Detaljnije u: Tappe, 1954. Po Tappeovom istraživanju ukupno je 15 grčkih mladiča pohadalo koledž u Gloucester Hallu.
12	Kapitulacije su vrsta dokumenata koje je Porta davala državama sa kojima je održavala trgovačke odnose. U njima su bile navedene po poglavljima (lat. capitula) prava i obaveze trgovaca, visina carina za odredenu vrstu robe, uredbe koje su se odnosile na položaj konzula i dr. Videti: Kocič, 2014a, 10-11.
13	U antičkim vremenima grad je bio poznat kao Smyrna. Tokom ranomodernog perioda postao je jedno od prvih uporišta evropskih trgovaca koji su poslovali u Osmanskom carstvu. Videti: Kocič, 2014a, 109-119. Veliku štetu gradu i njegovoj trgovini naneo je zemljotres koji ga je pogodio 1689. godine. Detaljni izveštaji o tome, kao i prilikama u gradu neposredno nakon toga objavljeni su u: Purnell, 1924, 296-297.
14	U britanskim izvorima pominje se kao John", dok je originalna grčka varijanta ovog imena ,Joannis", kako je navedeno u tekstu.
507
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
da se vrate u Englesku, a ne u Izmir, moguce je da sadrži odredenu socijalnu i psihološku dimenziju. Iz straha od eventualne reakcije njihove porodice, ili zbog lošeg materijalnog stanja, braca su odlučila da se vrate karijeri koja im je ranije bila predodredena. Ubrzo po povratku u Englesku sa njima je Levantska kompanija sklopila dogovor prema kome je ona trebala da ih vrati u Izmir i isplati njihove dugove nastale za vreme putovanja iz Livorna u Englesku (Tappe, 1954, 99-100). Zauzvrat oni su trebali da rade za Kompaniju. Pod tim uslovima braca su se 1704. godine vratila u Izmir (Tappe, 1954, 101). Nakon povratka ostali su vezani za Levantsku kompaniju, zahvaljujuci čemu se George Aptal vremenom počeo baviti trgovinom.
ŽIVOTNA ODLUKA ILI STICAJ NEPOVOLJNIH OKOLNOSTI: ODAVANJE PIRATERIJI
Slučaj koji je Georgea Aptala stavio u žižu interesovanja britanskih vlasti predstavljao je napad na brod i trgovce sultanovih podanika. Istraga je povedena zbog polake15 koja se aprila 1714. godine vratila na Krit (mletačka Candia). Ubrzo potom otisnula se na novo putovanje u Aleksandriju radi isporuke tovara drvene grade. Usled jakog vetra polaka je bila primorana da pristane u mestu koje se u dokumentu navodi kao „port of Bichier",16 da bi na prve znake boljeg vremena nastavila plovidbu prema Aleksandriji. Zapovednik luke, Mehmed-efendija, primorao je polaku da se zaustavi sa namerom da otkupi tovar drveta po ceni koju je sam odredio (TNA SP 97/23, f. 138r). Vlasniku drveta ponudena cena nije odgovarala, zbog čega je predlog o pogodbi propao. Nakon što je polaka uplo-vila u aleksandrijsku luku Mehmed-efendija poslao je vojnike da zarobe posadu. Posada sa polake ubrzo je oslobodena, osim kapetana Matakia (TNA SP 97/23, f. 138r),17 zbog čega je pozvan vice-konzul britanske nacije u Aleksandriji18 da interveniše i pokuša da ga oslobodi. Vlasti su odbile da ga oslobode pod izgovorom da nije propisno pozdravio osmanske brodove (TNA SP 97/23, f. 138r). U slučaj se umešao i konzul britanske nacije u Kairu, William Farington, koji je uspeo da izdejstvuje da Mehmed-efendija bude uklo-njen sa položaja (TNA SP 97/23, f. 138r).
Iako se u tom incidentu George Aptal ne pominje, slučaj se doticao i njega. On je za plovidbu sporne polake posedovao pasoš, koji je dobio od vojvode od Argylla dok je on službovao kao guverner Minorce.19 Kako je on bio zvanični predstavnik
15	Trgovački brod manje nosivosti.
16	U istoj formi pominju je i drugi britanski izvori te i kasnije epohe. Francesco Gemelli Careri detaljno je opisao njen položaj rečima: „ ... che, al far del giorno, si trovo cinquanta miglia sopra Alessandria, in vicinanza di Roseto. Bisognando adunque tornare in dietro, avevamo il vento per prora, ed a gran forza di bordeggiare, pigliammo terra a Bichier, 18. miglia sopra Alessandria" (Gemelli Careri, 1708, I, 30).
17	U britanskim dokumentima pominje se na nekoliko mesta kao „Mate". Buduči da se radilo o Grku verovat-no se radi o imenu ,Mataki", kako je navedeno u tekstu.
18	Zabeležen je kao ,Esquinazi". Sudeči po obliku imena vrlo je moguče da se radilo o Jevreju pripadniku aškenazija, koji se nalazio u službu Levantske kompanije.
19	Minorcu je britanska vojska osvojila 1708. godine i ostala je pod njenom kontrolom do 1756. godine. Po-datak koji iznosi Robert Sutton odosi se na Johna Campbella, drugog vojvode od Argylla (1680.-1743.), koji je bio zapovednik Minorce od 1712. do 1713. godine.
508
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
britanske vlade na ostrvu u periodu 1712.-1713. godine isti podatak potvrduje da se u to vreme Aptal bavio pomorskom trgovinom. Kasnije su britanske vlasti otkrile da je Aptal izvesno vreme proveo u tuniskim lukama Syphaxu i Susi. Tu je jednom prilikom ukrcao robu i tridesetak trgovaca i putnika, koji se u britanskim izveštajima pominju kao „Magribins", sa kojima je zaplovio prema ostrvu Rodosu. (TNA SP 97/23, f. 138v).
George Aptal je sa tuniskim trgovcima jula 1714. doplovio do malog ostrva nedaleko od Krita, gde se usidrio. Uspeo je putnike da ubedi da se iskrcaju da bi se oprali i promenili odecu. Osamnaestoricu putnika iskrcao je na Kritu, a šestoricu na malo ostrvo u njegovoj blizini. Onda se vratio na polaku u kojoj je ostalo šest berberskih putnika i trgovaca. Njih je iskrcao na drugu obalu i svu šestoricu pobio. Kada se izvesna saeta pojavila na vidiku, Aptal je presekao konopce koje su njegov brod držale usidrenim i otplovio (TNA SP 97/23, f. 138v). Saeta je pripadala španskim kruzerima, za koje se ubrzo ispostavilo da se radilo o piratima. Putnici na španskom kruzeru su šestoricu putnika, koje je prethodno Aptal iskrcao na malo ostrvo nedaleko od Krita, uhvatili i pretvorili u roblje. Saeta je nastavila da krstari blizu anadolske obale, potom je krenula prema Rodosu, da bi na kraju bila zarobljena od strane osmanskog ratnog broda, a roblje na njoj oslobodeno (TNA SP 97/23, f. 138v). Kako se može zaključiti iz tog Aptalovog postupka, u vreme kada se odlučio za život pirata njegova namera nije bila trgovina robljem, jer se odmah oslobodio svih zarobljenika. Ista činjenica u njegovo delovanje unosi niz nedoumica, te pobuduje drugačije tumačenje namerâ, koje su ga primorale na takav način života.
Iskazi petorice britanskih podanika koji su oslobodeni nakon zarobljavanja španskog kruzera dostavljeni su ambasadoru Robertu Suttonu. Prema njihovim izjavama oni su se 29. jula 1714. godine20 nalazili milju udaljeni od broda usidrenog kod Dugog ostrva, koje se nalazi zapadno od Spinalonge.21 Brod je na njihove oči zaplovio, da bi oni narednog dana primetili leševe koji su delom ležali na obali, a delom u moru. Zapovednik španskog kruzera prvo je pomislio je da se radi o berberskim gusarima, koji su poklali deo svoje posade. Medutim, ubrzo je promenio mišljenje kada je postalo jasno da je reč o putnicima sa broda koji je dan ranije otplovio (TNA SP 97/23, f. 138v-139r). U tom trenutku posadu na brodu pod Aptalovom komandom činilo je nekoliko ljudi, medu kojima i britanski podanik Benjamin Haylor, koji se na brod ukrcao u Aleksandriji kao putnik. Ostatak posade činili su Italijani i Grci (TNA SP 97/23, f. 139r). Suttonov izveštaj s početka 1715. godine predstavlja najdetaljniji izveštaj o tom napadu, potvrden iskazima svedoka (TNA SP 97/23, f. 143r-144v).
Jedan od svedoka, William Smith, detaljno je objasnio pozadinu celog dogadaja. Po Smithu, na samom kraju 1713. godine gusarski brod tipa pink, naoružan u luci Porto Longone, doplovio je do Vatike na Moreji, gde je u isto vreme stigao Aptal sa tartanom. Odluku da doplovi do Vatike, Aptal nije slučajno doneo. Selo smešteno
20	Dokumenat je datiran po starom kalendaru (navedeno kao: Old Style) 18. VII. 1714.
21	Ostrvo medu lokalnim stanovništvom poznato i od imenom Kalydon, smešteno severo-istočno od Krita. Zvanično je pod mletačku vlast Spinalonga došla 1578. godine. Osmanlije su ga osvojile početkom Drugog morejskog rata, 1715. godine.
509
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
nedaleko od obale, kao i od čuvene luke Monemvasije, predstavljalo je piratsko uporište, koje je po Williamu Leakeu počekom XIX. veka važilo „za najpiratskiji ugao Grčke" (Leake, 1830, I, 510). Za tartanu je utvrdeno da je ranije pripadala nekom trgovcu iz Tunisa. Kapetan pinka i Aptal počeli su razgovor u prisustvu Smitha, tokom koga je Aptal ubedivao kapetana da zamene plovila. Aptal je tada priznao da je tartana pripadala izvesnom Waldecku i da strahuje od osvete berberskih trgovaca, čiju je robu opljačkao kada je oteo brod sa kojim je doplovio do Vatike (TNA SP 97/23, f. 144r-144v). Kapetan pinka odbio je da zameni brodove. Smith je nakon toga očekivao da ce Aptal otploviti do Monemvasije,22 gde je imao prijatelje i tamo zameniti brod. Tvrdio je „da Aptal nije bio stari prijatelj zapovedniku pinka, ovaj bi odmah naredio da ga obese" (TNA SP 97/23, f. 144v). Isti navod nedvosmisleno potvrduje da se on i ranije bavio piraterijom, zahvaljujuci kojoj je postao poznat u odredenim krugovima.23
Tu činjenicu donekle opovrgava neobjavljeni rukopis čije se autorstvo pripisuje Aptalu. Rukopis pod naslovom „Diary of the adventures of a merchant captain in the Mediterranean, 1711-1715, compiled by George Aptall" nalazi se u Specijalnoj kolekciji Univerziteta u Leedsu.24 Školujuci se jedno vreme u Engleskoj, Aptal je verovatno uspeo da u tom stepenu savlada poznavanje engleskog jezika da je mogao bez problema da piše na njemu. Sudeci po naslovu rukopisa Aptal se pomorskom trgovinom bavio od 1711. godine, što i nije u suprotnosti sa zvaničnim britanskim izvorima. Medutim, na osnovu britanskih izveštaja prva njegova piratska akcija može se datirati u 1713. godinu, što je u
22	Grad u današnjoj Grčkoj, smešten na malom ostrvu na istočnoj obali Peloponeza, odvojen od poluostrva kanalom širine 200 metra. Pod vlašču Venecije ostao je do 1540. godine, kada su ga osvojile Osmanlije. Venecijanska vojska preotela je Monemvasiju 1690. i uspela da je zadrži do 1715. godine, kada je Mo-nemvasija ponovo pala pod osmansku vlast, pod kojom je ostala do 1821. godine.
23	Ceo iskaz Williama Smitha glasi: "[f. 144r] ... Besides what is deposed above, Willaim Smith aforesaid upon the Oath already taken, adds, that he served several years on a Corsair Pink armed out at Porto Lon-gone, which on Christmas day 1713 O. S. lay at Anchor at Vatica in the Morea, whither one George Aptal then came in a Tartane or Saitia which he commanded, and being acquainted with t[h]e Capt[ai]n of t[h]e Pink he told the later, in the hearing of this Deponent, that t[h]e Tartane was a much better Vessell & more proper for cruising then the Pink, that neverthelesse he was willing to truck w[i]th him for good reasons, & at last confessed, that his Tartane belonged to M[yste]r Waldeck of Tunis. That having had a freight of Algerines & Tunesins with Goods he was taken by a Catalan or Majorchine Cruizer, but was afterwards released with his Passengers & landing part of his Landing at Algiers & in his way to Tunis being forced to put into Porto Tarina, & there having of [f. 144v] M[yste] r Waldec's death, he put t[h] e rest of his Passengers & landing a shore, ran away with the Tartane & came to Vatica. All which t[h]e Deponent heard not only from t[h]e s[ai]d Aptal but likewise from several of his seamen. That t[h]e Capt[ai]n of t[h]e Corsair Pink refusing to Exchange Vessells with him, he the said Aptal said he had friends at Malvasia & t[ha]t he would go thither & w[hi]ch their Assitance change his Tartane into a Polacca & disguise her so t[ha]t he might not be known. Upon t[h]e discourse of Aptal t[h]e Capt[ai]n of t[h]e Pink said in t[h]e Deponent's hearing t[ha]t if he s[ai]d Aptal had not been his old aquaitance & friend, he would have had him hang[l] ed. To the truth of t[h]e Premisses the said William Smith hath hereunto put his Mark' (TNA SP 97/23, f. 144r-144v, Pera u Istanbulu, 10. I. 1715, Robert Sutton državnom sekretaru).
24	O ovom rukopisu videti: https://archiveshub.jisc.ac.uk/search/archives/e42860b0-3acc-3fdb-8491-ab-460b960a65 (pristupljeno 28. 2. 2017.). Ovaj rukopis ostao nam je nedostupan. Iako je u njemu kao oblik prezimena navedeno „Aptall", u britanskim zvaničnim izveštajima najčešče se pominje kao ,Aptal".
510
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIČ: OD OXFORDSKOG ŠTIČENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
suprotnosti sa rukopisom nastalim sa ciljem da opravda Aptalovo delovanje kao trgovca do 1715. godine. Na to upucuje i godina sa kojom autor rukopisa prekida izlaganje, a koja pre odgovara godini kada je odlučio „da promeni stranu", precutkujuci piratsku karijeru njegovog glavnog junaka.
U vreme kada je trebalo rešavati Aptalovu sudbinu Porta je krajem 1714. godine donela odluku da objavi rat Veneciji.25 To je pažnju britanskih predstavnika okrenulo u drugom smeru, dok je za izvesno vreme rešavanje Aptalovog slučaja ostavljeno po strani. Novi alarm za pokretanje Roberta Suttona predstavljala je žalba berberskih tr-govaca upucena Divanu, kada je i ceo slučaj iznet pred Portu, od koje su trgovci tražili povratak opljačkane robe (TNA SP 97/23, f. 139v). Sutton se nadao da ce održavajuci dobre odnose sa osmanskim vlastima uspeti da izgladi sukob. Zbog toga je smatrao da bi najefikasnije rešenje bilo ukoliko bi uspeo da privoli Levantsku kompaniju da vlastitim sredstvima podmiri štetu opljačkanim trgovacima i na taj način izbegne da se na Porti donese odluka o kazni.
Boraveci dugi niz godina u Osmanskom carstvu Robert Sutton poznavao je način na koji bi Porta presudila u ovom slučaju (TNA SP 97/23, f. 173r). Ona bi raspisala paušali porez avaniju,26 koju bi platili britanski trgovci iz Levantske kompanije. U svemu tome nadao se da ce uspeti da zaštiti britanskog konzula u Aleksandriji Farringtona, koji se našao na udaru osmanskih vlasti, koje su od njega tražile da nadoknadi štetu. Ukoliko Aptal ne bude uhvacen, a roba vracena, ili šteta oštecenim trgovcima na drugi način nadoknadena, postojale su male šanse da ce uspeti da zaštiti konzula (TNA SP 97/23, f. 173r). U isto vreme tražio je od britanske vlade da kazni „kriminalca" Aptala i njegove pomočnike, odgovorne za pljačku berberskih trgovaca (TNA SP 97/23, f. 173r). Na apele opljčkanih trgovaca Porta je ostala gluva, okupirana vojnim pripremama za napad na mletačke posede na Moreji (Peloponez) (TNA SP 97/23, f. 178r).
Generalno, po interese britanske trgovine na Levantu bavljenje Aptala piraterijom nosilo je negativnu konotaciju. Njega su osmanske vlasti po svim osnovama tretirale kao britanskog šticenika, za šta su im njegove dugogodišnje veze sa Levantskom kompanijom davale osnova. Po tome su i pljačka, a potom i ubistvo berberskih trgovaca, mogli da nanesu štetu britanskim trgovcima u Izmiru. Sutton se pred osmanskim vlastima pokazao nemocnim da zaštiti britanskog konzula u Kairu i vice-konzula u Aleksandriji, od kojih su osmanske vlasti, pod pritiskom opljačkanih berberskih trgovaca, tražile da nadoknade štetu. Stuaciju je otežavala moguca odluka osmanske strane da i u tom slučaju pribegne korišcenju „lažnih svedoka" (TNA SP 97/23, f. 222r).
25	Detaljan izveštaj o tome koji predstavlja francuski prevod osmanskog originala o objavi rata Veneciji u: TNA SP 97/23, f. 128r-133r. Dokumenat sadrži 13 tačaka, u kojima se navode incidenti koji su se proteklih godina dogadali izmedu dve države, na osnovu kojih je Porta zvanično objavila rat Veneciji.
26	Poreklo avanije nije detaljno objašnjeno. Tokom ranomoderne epohe predstavljala je paušalno raspisan porez na evropske trgovce odredene nacije (francuske, engleske ili nizozemske) koji su trgovali na teritoriji Osmanskog carstva, a po osnovi odredene štete učinjene muslimanima. Najčešci osnov za njeno raspisi-vanje predstavljali su napadi na osmanske brodove odnosno trgovce, za koje bi se utvrdilo da su učinili brodovi tih nacija. Detaljnije o avaniji u: Kocic, 2014a, 129-134.
511
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
GUSAR U SLUŽBI KATOLIČKE CRKVE
Sutton se obratio britanskim konzulima u italijanskim lukama sa vestima o napadu koji je izvršio Aptal (TNA SP 97/23, f. 178r). Time je britanski konzul u Veneciji, Hugh Broughton,27 dobio povod da se raspita o njemu. U Veneciju su stizali brodovi iz svih delova Mediterana sa vestima, od kojih su mnoge bile samo glasine. Prema verziji koja je stigla do Broughtona, Aptal je jedno vreme bio zapovednik tartane u vlasništvu bri-tanskog konzula u Tunisu, koju je kasnije zaplenio tuniski dej28 zbog Aptalovog ubistva nekoliko tuniskih i osmanskih trgovaca i pljačke robe, procenjene na 80.000-90.000 dolara.29 U vreme dok je dej tražio zadovoljenje, opljačkani novac nalazio se u Rimu, a sporna tartana usidrena u luci Ancone. Od ukupne opljačkane sume, deo u protivvrednosti od 8.000 dolara prebačen je u Monte della Pieta (TNA SP 99/61, f. 20v).30 Povodom tog slučaja guverneru Rima, monsignoru Scottiju, obratio se i britanski konzul u Napulju John Fleetwood, koji je za to uživao podršku ambasadora habzburškog cara Karla VI (1711.-1740.) u Rimu. Fleetwood je od njega tražio da isporuči Aptala, novac deponovan u Monte della Pieta,3 tartanu i zaplenjenu robu (TNA SP 99/61, f. 24r).
Vest koja je marta meseca 1715. godine stigla iz Rima po britansku stranu nije bila po-voljna. Aptalu ne samo da su bili oprošteni gresi, vec je bio osloboden iz tamnice. Svi pirati u zatvorima u Papskoj državi oslobodeni su (TNA SP 99/61, f. 24r) da bi se priključili floti u svetoj borbi protiv nevernika, kako je rat s Osmanskim carstvom doživljavan. Zaplašeni mogucnošcu da bi i njihove obale mogle postati meta napada osmanske flote, u Papskoj državi odlučili su da organizuju odbranu svog priobalja, u koju su uključeni i pojedinici po-put Aptala. Ukoliko se svi apeli na Clementa XI. (1700.-1721.) budu pokazali uzaludnim, Hugh Broughton je zahtevao da papini „prijatelji u Britaniji nadoknade gubitke" (TNA SP 99/61, f. 24v), aludirajuci time najakobite.32 Broughtonje, medutim, početkom aprila 1715.
27	Hugh Brougton obavljao je dužnost konzula britanske nacije u Veneciji od 1689. Godine (TNA SP 99/60, 397r, Venecija, 26. X. 1714, Christian Cole državnom sekretaru). O njegovim naporima na oživljavanju britansko-mletačke trgovine, svedoči niz dokumenata u ovoj fascikli. Preminuo je 4. VIII. 1716. nakon 27 godina provede-nih u Veneciji (TNA SP 99/61, f. 208v, Venecija, 7. VIII. 1716, Alexandar Cunningham državnom sekretaru).
28	Vladarska titula.
29	Iako se radilo o drugoj valuti, u Levanstkoj kompaniji su vrednost robe preračunavali u dolarima, zbog čega je naveden iznos u ovoj valuti.
30	Verzija koja je kružila Venecijom prepičana je u pismu britanskog konzula: „One Aptall, master of a Tartan belonging to Our Consul at Tunis that is Sequestered by That Dey, for Aptalls Barbarous Leaving on an Island not Inhabited Several Morrs & Turks, Killing other aboard, & Running Away with a Cargo Vallewed about eighty or ninety Thousand Dollars, for all which the Dey demands Sattisfaction, is now in Custody at Rome The Vessell Seared at Ancona, about 8000 Dollars in money he made of the goods secured in the Monte della Pieta. I suppose You'l hear this Sad Story more fully from the Consulls at Naples & Leghorn' (TNA SP 99/61. f. 20v, Venecija, 8. II. 1715, Hugh Broughton državnom sekretaru).
31	Vrsta banke ustanovljena u Rimu sredinom XV. veka.
32	Pristalice Jamesa Edwarda Stuarta, potomka poslednjeg vladara Engleske iz dinastije Stuarta, uklonjene u Sjajnoj Revoluciji 1688. godine. Nakon dugogodišnjeg izgnanstva, okupljani uglavnom u Francuskoj, jakobiti su počeli da se organizuju, tako da su 1715. godine podigli ustanak protiv vladavine Georgea I. Ustanak je propao, dok su se oni razbežali u sve delove Evrope. James Edward Stuart je 1717. godine stigao u Papsku državu, koja se, zajedno sa Španijom, izdvojila kao glavna podrška jakobita u njihovom delovanju. Videti i: Ko^Hh [Kocic], 2015a, 11-18. Ovde je navedena dodatna literatura.
512
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTIČENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
Sl. 1: Papa Clement XI (1649-1721) na jednoj kovanici otprilike iz 1706 (Wikimedia Commons).
godine uspeo da ubedi vlasti u Veneciji da donesu odluku da ukoliko George Aptal bude stigao u bilo koji deo teritorije Republike, odmah bude uhapšen zajedno sa celom posadom (TNA SP 99/61, f. 30r). Planirao je da se sa istim zahtevom obrati i vojvodi Parme i Modene (TNA SP 99/61, f. 30r), sa kojim je britanska vlada održavala dobre odnose.
Rezident Velike Britanije u Veneciji Alexandar Cunningham nakon preuzimanja dužnost dobio je priliku da istraži slučajeve koje su njegove kolege iz drugih britanskih diplomatskih predstavništava od njega tražile. On je u izveštaju od 28. februara 1716. godine naveo da se Aptal, sudeci po glasinama, nalazio u Veneciji u potrazi za poslom, mada je sam sumnjao u njihovu istinitost (TNA SP 99/61, f. 130r-130v). Vrlo brzo je imao prilike da se uveri da te, kao ni prethodne godine, Aptal nije boravio u Veneciji (TNA SP 99/61, f. 134v).
Napredovanje osmanske vojske na Moreji i osvajanje preostalih mletačkih ostrva tokom 1715. godine imalo je uticaja na odnos Vatikana prema posledicama koje je ono proizvelo. Ista činjenica navela je papu da intenzivnije počne da radi na sklapanju saveza poznatog pod imenom Sveta liga, ali i na organizaciji odbrane priobalja od mogucih napada berberskih i osmanskih gusara. Da je do takvog preokreta u stavu Vatikana prvih meseci 1716. godine došlo potvrduje pisanje štampe, koja je obavestila javnost da je Kongregacija za vojna pitanja (Congregazioni Militari) zasedala odlučna da preduzme konkretne mere.33 Marka Ancona je zbog strateškog položaja dobila
33 "Si continua áprendere tutte le disposizioni, per far argine agli ulterioriprogressi del Turco, proseguendosi le Congregazioni Militari per la diffesa dello Stato Ecclesiastico, con speranza, che queste Spiaggie possino restare libere dall'invasione de 'Barbari; & intanto questi Porporati secondo le loro forze soministrano
513
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
značajno mesto u vojnim pripremama,34 dok je luka u Anconi predvidena za bazu, u kojoj je do kraja marta 1716. godine bila okupljena flota koja je brojala 40 galeota i 2 tartane (AI, 1716, 64r).
Britanska strana ržala se stava da je George Aptal novac koji je opljačkao od berber-skih trgovaca prebacio u Rim i pojedine luke u Napuljskoj kraljevini (TNA SP 97/23, f. 222r). Robert Sutton se nadao da ce Portu uspeti da zadovolji ukoliko bi joj taj novac bio dostavljen na ime odštete opljačkanim trgovcima (TNA SP 97/23, f. 231r). Medutim, ugrožen položaj Venecije, koji je brzim prodorom osmanske vojske postalo de facto stanje, pružao je malo nade za ostvarenje Suttonovih namera. Papa je postao upleten u politička dešavanja koja su ga vodila približavanju habzburškom caru Karlu VI. radi sklapanja saveza sa Venecijom, do čega je došlo u aprilu 1716. godine.35
Nastavljajuci da preko svojih uhoda prati kretanje Georgea Aptala širom Italije, Cun-ninghamu je početkom aprila 1716. godine javljeno da je on zvanično prešao u službu Papske države. Aptal je upošljen u gusarskoj službi sa zadatkom da na malim brodicama usidrenim u Anconi patrolira obalom i nalogom da deluje u slučaju napada osmanskih i berberskih gusara (TNA SP 99/61, f. 154v). Ove navode potvrduje i štampa koja je 29. aprila objavila da je u Anconi sredinom tog meseca počeo upis vojnika i mornara (AI, 1716, 73r). Cunningham je bio odlučan da se povodom Aptalovog slučaja obrati Clementu XI., smatrajuci „da se u Engleskoj čude da papa ne samo da pokušava da nam nametne pretendente [jakobite], več zapošljava i naše pirate" 3
Prelaskom u gusarsku službu Papske države George Aptal napustio je pirateriju, što nije značilo da je njegova odgovornost prema britanskim i osmanskim vlastima, koji su ga i dalje smatrale piratom nestala. Značaj i uloga Clementa XI. u okupljanju Svete lige navodili su „saveznike" da sa popustljivošcu gledaju na tu njegovu odluku, dok su se i same koristile uslugama pojedinaca poput Aptala. Osim toga, britanska vlada nije imala nikakvog uticaja na vlast u Papskoj državi jer sa njom nije održavala diplomatske odnose. Zbog prilika u Evropi, u kojima je papa stekao značaj centralne figure u stvaranju fronta protiv Osmanskog carstva, britanski dvor morao je da toleriše ovu odluku, jer nije raspo-lagao nijednim sredstvom na osnovu koga bi mogao da izvrši pritisak na vlasti u Papskoj državi. Odluka pape da pruži utočište britanskim pobunjenicima, jakobitima, u još vecoj meri je otudila dve države. Stanje koje je proizveo Drugi morejski rat, potom i novi sukob koji je izbio zbog pokušaja Španije da povrati vlast nad svojim ranijim posedima na Apeninskom poluostrvu, nedvosmisleno su išli u korist Aptalu.
al Papa buone Somme per l'occorenze della Guerra" (Il Corriere Ordinario. 26. Febraro. 1716. Con Privilegio di S. M. Ces. e reg Cattol. &c. p. 34r, u: AI, 1716, 34r, Rim, 8. II. 1716).
34	"Si e tenuta un'altra Congregazione sopra l'Armamento, che si sono essibiti difare liMaltesi, perguardat le Spiaggie di questo Stato dall'invasioni de'Turchi com condizione, che leprede siano sue; & ilRisultato di tale Congregazione non si penetra, bensi e stata determinata la marchia per Ancona di queste Corazze" (Il Corriere Ordinario. 4. Marzo. 1716. ..., 38r, u: AI, 1716, 38r, Rim, 15. II. 1716).
35	O tome videti: Kocic, 2014b, 131-140. Ovde je navedena dodatna literatura.
36	"... t[ha]f it appears strange in Engl[an]d that the Pope does not only seek to put upon us pretenders, but will imploy outpyrats" (TNA SP 99/61, f. 155r, Venecija, 10. IV. 1716, Alexander Cunningham drzavnom sekretaru).
514
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTIČENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
Novi ambasador Velike Britanije u Istanbulu, Abraham Stanyan (1718.-1730.),37 nakon sklapanja mira u Požarevcu 1718. godine dobio je zadatak da reši i Aptalov slučaj i to na podsticaj opljačkanih trgovaca, koje godine nisu sprečile da se sa istim zahtevom ponovo obrate Porti. Abraham Stanyan u izveštaju 1. novembra 1718. godine potvrdio je da je Aptal bio poreklom Grk, koji je za plovidbu pod britanskom zastavom posedovao dozvolu vojvode od Argylla (TNA SP 97/24, f. 304r). Medutim, njegova verzija donekle se razlikuje od činjeničnog stanja koje je njegov prethodnik utvrdio. Po Stanyanu, sa Aptalom su trgovci u Kairu sklopili dogovor da preveze njihovu robu do luka Suphaxa i Suse na severnoafričkoj obali. Tokom putovanja pobio je pojedine trgovce i prisvojio robu u vrednosti od 30.000 kruna. Sa opljačkanom robom i novcem iskrcao se u Anconi, gde je stekao papinu zaštitu. Stanyanje dok je 1. novembra 1718. godine privodio izveštaj kraju pretpostavljao da se Aptal još uvek nalazi u Italiji (TNA SP 97/24, f. 304v).
Porta je odlučila da u London pošalje glasnika koji je trebalo da britanskom dvoru iznese ceo slučaj „o piratu Aptalu". Stanyan je činio sve kako bi je razuverio da odustane od toga (TNA SP 97/24, f. 345r), zbog čega je bio pozvan na razgovor kod velikog vezira Damad Ibrahim-paše (1718.-1730.). Tokom razgovora Stanyan je izneo pojedinosti vezane za Aptalov slučaj u nameri da skine svaku odgovornost sa britanske strane. Veliki vezir tražio je da Stanyan izda pismo sa preporukama za glasnika koga je nameravao da pošalje u Britaniju. Medutim, britanski ambasador odbijao je duže od mesec dana da učini. Bio je rešen da se, ukoliko osmanske vlasti budu nastavile da vrše pritisak, pozove na odredbu iz kapitulacija prema kojoj britanski trgovci nisu podlegali kolektivnoj odgovornosti za učinjenu štetu osmanskim trgovcima (TNA SP 97/24, f. 345v).38 To je predstavljalo odlučujuci argumenat za Portu, koja je priznavši kapitulacije, ujedno imala i obavezu da postupa po njima. Do leta 1719. godine Aptal je u odnosima Velike Britanije i Porte izgubio značaj, čemu je Stanyan delom mogao da zahvali i promenom spleta političkih okolnosti u kojima je Porta rešila da uzme učešce.
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Životni put Georgea Aptala odražava prilike na Mediteranu početkom XVIII. veka u kojima su pojedinci različitog etničkog porekla nastojali da se na najbolji način uklope. Iako porekom Grk iz Izmira, u mladosti je Georgeu Aptalu i njegovom bratu
37	Abraham Sranyan je u vreme kada je imenovan za ambasadora u Osmanskom carstvu imao duži staž u diplomatiji. On je u vreme ambasadora Williama Trumbulla (1686.-1689.) u svojstvu sekretara boravio u Osmanskom carstvu. Potom je ostao aktivan u političkom životu Engleske, da bi kasnije bio imenovan za poslanika u Švajcarskoj, a zatim i za rezidenta u Beču. Sa tog položaja imenovan je za ambasadora na Porti, nakon ne baš uspešne ambasade Edwarda Worthleya Montaguea (1716.-1718.). Videti: Kocič, 2016, 181-193.
38	,Jf they come back againm I shall defend my self against them the best I can, tho', in spight of the Declarations that are constantly made at the several Scales relating to Turks embarking on board British Vessels, & even an express Article in Our Capitulations w[hi]ch says that one Englisman shall not be answerable for another, but where he engages himself to it by writing, which is not the present Case, yet when any Turk receives Damage by an Englishman that he cannot come at, he will still be endeavouring to ake t[h]e Nation repair his Loss, w[hi]ch Pretention sometime gives a great deal of Trouble to the King's Ambassad[ou]rs here" (TNA SP 97/24, f. 345v, Istanbul, 2./13. III. 1719, Abraham Stanyan državnom sekretaru).
515
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
bila preodredena karijera u službi Levantske kompanije u jednoj od najznačajnijih njenih faktorija na Levantu. Nakon kraceg boravka u Engleskoj, gde je u Glocester Hallu na Ox-fordu dobio obrazovanje i niza pustolovina, vezan ugovorom za Levantsku kompaniju, 1704. vratio se u Izmir. Nekoliko narednih godina o njegovom životu ne postoje pouzdani podaci. Interesovanje u diplomatskim krugovima izazvao je kada je 1713. opljačkao robu tuniskih trgovaca, a jedan njihov deo pobio. Od tog trenutka George Aptal je od strane britanskih vlasti smatran za pirata. Njegove akcije uticale su i na britanske predstavnike u italijanskim i levantskim lukama, koji su od celog slučaja nastojale da se ograde, uz potezanje pitanja nadoknade štete tuniskim trgovcima.
Povoljne okolnosti za Georgea Aptala nastale su odlukom Porte donetoj krajem 1714. godine da objavi rat Veneciji. Ista odluka predstavljala je uvod u još veci sukob kada je aprila 1716. godine bečki dvor objavio rat Porti. Koristeci se novim okolnostima Aptal je 1715. godine odlučio da prede u gusarsku službu Papske države, postavši time placenik Vatikana. Na to ukazuju dokumenti iz Nacionalnog arhiva u Londonu, ali i štampa koja je pratila dešavanja na Apeninskom Poluostrvu i u Evropi (Avisi Italiani). Istom odlukom George Aptal izbegao je kaznu britanskih vlasti, jer ova država nije imala mehanizme na osnovu kojih je mogla da vrši pritisak na papu da izruči Georgea Aptala. Napetost u britansko-osmanskim odnosima izazvana Aptalovim pljačkama prevazidena je 1719. godine uspešnim nastupima novog britanskog ambasadora na Porti, Abrahama Stanyana, nakon čega prestaje interesovanje za njega, dok je on po svemu sudeci odlučio da ostane u Italiji, gde je jedno vreme uživao zaštitu.
516
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
FROM THE OXFORD PROTÉGÉE TO A RENEGADE PIRATE IN VATICAN'S SERVICE: THE CASE OF GEORGE APTAL
Marija KOCIC
Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Čika Ljubina, 18-20, 11000 Beograd, Serbia e-mail: marijakocic2003@yahoo.co.uk
SUMMARY
George Aptal's life destiny reflects the conditions on the Mediterranean in the beginning of the eighteenth century, which calledfor individuals of different ethnic background to try their best to fit in. Although he was of Greek origin, from Izmir, in their youth, George Aptal and his brother had been preordained for the career in one of the most important of the factories (merchant colony) of the Levant Company in the very Levant itself. After a short-termed sojourn in Britain, during which he had obtained his education at Gloucester Hall in Oxford, and after a series of adventures, Aptal returned to Izmir in 1704, since he had been bound by contract to the Levant Company. There are no reliable data of his life and ventures in several following years. However, Aptal rose the interest of the diplomatic circles, when in 1713 he robbed the goods of the Tunisian merchants, having killed a number of them. From that moment on, the British authorities considered Aptal a pirate. Aptal's activities influenced the British representatives in Italian and Levantine ports, who tried to dissociate themselves from the case, with raising the issue of compensation of the losses to the Tunisian merchants.
The better times arrived for George Aptal when the Porte decided to declare the war to Venice at the end of 1714. The same decision presented an introduction in a much larger confrontation, when in April 1715 the Court in Vienna declared the war to the Porte. Using the new events, Aptal decided to become a pirate in the service of the Papal state, thus becoming a mercenary of Vatican. Documents from the National Archives in London, together with the press that covered the ongoing incidences in the Apennine Peninsula and Europe (Avisi Italiani), point to this event. The decision of the Porte meant for Aptal that he had escaped the punishment of the British authorities, since Britain had no mechanisms to pressure the Papal State to extradite George Aptal. The tensions in the British-Ottoman relations, caused by the Aptal's piracy were resolved in 1719, owing to the successful actions of the new British ambassador to the Porte, in the person of Abraham Stanyan. This signifies ceasing of interests in George Aptal, who most probably had decided to remain in Italy, where he was protected for a time.
Keywords: George Aptal, Levant Company, Mediterranean, Second Morean War, Great Britain, Venice, Vatican, Clement XI, Charles VI
517
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
IZVORI I LITERATURA
TNA SP 97/23 - The National Archives, Kew-London (TNA), Records assembled by the State Paper Office, including papers of the Secretaries of State up to 1782, 1231-c1888 (SP), Secretaries of State: State Papers Foreign, Turkey, 1579-1779 (SP 97), Constantinople. Sir Rob[er]t Sutton. From 31th Jan[a]ry 1713 to 10th May 1716 (SP 97/23).
TNA 97/24 - TNA, Sir Robert Sutton, Edward Wortley-Montagu and Abraham Stanyan, 1716-1723 (SP 97/24).
TNA SP 99/60 - TNA, Secretaries of State: State Papers Foreign, Venice, c1559-1778 (SP 99), Alexander Cunningham and Christian Cole, 1713-1714 (SP 99/60).
TNA SP 99/61 - TNA, Letters from M[yste]r Cunningham to the Secretaries of State From 8. Jan[uar]y 1715. to the 31. Dec[embe]r 1717 (SP 99/61).
TNA SP 105/209 - TNA, Secretaries of State: State Papers Foreign, Archives of British Legations, 1568-1871 (SP 105), Register of orders made by the General Court of the Levant Company, 1662-1727 (SP 105/209).
AI (1716): Avisi Italiani, Ordinarii, e Straordinarii, dell'anno 1716. Vienna, Appresso Gio. van Ghellen.
Bono, S. (1993): Corsari nel Mediterraneo. Cristiani e musulmani fra guerra, schiavitu e commercio. Milano, Mondatori.
Bono, S. (2002): La schiavitu nel Mediterraneo moderno storia di una storia. Chaiers de la Mediterranee, 65, 1-15.
Bono, S. (2006): Malta e Venezia fra corsari e schiavi (secc. XV-XVIII). Mediterranea. Ricerche Storiche, 3, 213-222.
Bono, S. (2014): Schiavi in Europa nella eta moderna. Varieta di forme e di aspetti. U: Cavaciocchi. S (ed.): Schiavitu e servaggio nell'economia europea. Secc. XI-XVIII, vol. I-II. Firenze, Firenze University Press, I, 309-336.
Brodel, F. (2001): Mediteran i mediteranski svijet u doba Filipa II, I-II. Beograd, Podgorica, Geopoetika, CID.
Cancila, R. (2001): Corsa e pirateria nella Sicilia della prima eta moderna. Quaderni Storici, 107, 363-378.
Cernovodeanu, P. (1973): Scientific and Cultural contacts between England and the Rumanian Lands (1650-1720). U: Rumanian Studies. An International Annual of the Humanities and Social Sciences, vol. II. Leiden, E. J. Brill, 84-102.
Clark, G. (1971): The Nine Years War, 1688-1697. U: The New Cambridge Modern History, vol. VI: Bromley, J. S. (ed.): The Rise of Great Britain and Russia, 1688-1715/25. Cambridge, Cambridge University Press, 223-253.
Foulkes, B. (1883): Establishment of a Greek College at Oxford in the 17th Century. The Union Review, 1, 490-550.
Gemelli Careri, F. Gio (1708): Giro del Mondo, vol. I-VIII. Napoli, Presso Francesco Antonio Perazzo.
518
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTICENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
Glete, J. (2002): War and the State in Early Modern Europe: Spain, the Dutch Republic and Sweden as fiscal-military states, 1500-1660. London, New York, Routledge.
Hrabak, B. (1956): Dubrovnik i rodski pirati. HcropujcKu raacHHK [Istorijski glasnik], 2, 78-90.
Hrabak, B. (1957): Gusarstvo i presretanje pri plovidbi u Jadranskom i Jonskom moru u drugoj polovini XV veka. Beograd, Vojni institut u Beogradu, 83-98 (cenapar [separat]).
Hrabak, B. (1977a): Herceg-Novi kao turska pomorska baza i gusarsko gnezdo. Boka, 9, 41-84.
XpaSaK, B. [Hrabak, B.] (1977b): CeBepHoa^puHKH rycapu Ha JagpaHy og nonerKa XVI go noneTKa XVIII cro^eha. HcropujcKu naconuc [Severnoafrički gusari na Jadranu od početka XVI do početka XVIII stoleca. Istorijski časopis], 24, 177-143
XpaSaK, B. [Hrabak, B.] (1982): HoB^aHH h y^HftCKH rycapu [Novljani i ulcinjski gusari]. Boka, 13/14, 73-104.
XpaSaK, B. [Hrabak, B.] (1995): n0M0pcTB0, rycapu h 6oromroB.^e y namrpoBuhuMa (XV-XVIII BeK). HcTopncKH 3anncn [Pomorstvo, gusari i bogoštovlje u Paštrovicima (XV-XVIII vek). Istoriski zapisi], 68, 103-155.
https://archiveshub.jisc.ac.uk/search/archives/e42860b0-3acc-3fdb-8491-ab-460b960a65 - Information about Diary of the adventures of a merchant captain in the Mediterranean, 1711-1715, compiled by George Aptall: University of Leeds Special Collections.
Kadic, A. ef. (1894): Ferman sultana Selima III. o plovidbi broda l'Onorato Bocchese. Glasnik Zemaljskog Muzeja, VI, 4, 783-784.
Kounl [Kocic], M. (2013): BeHe^Hja h xajgy^H y go6a MopejcKor para. Eeorpag, Hesperiaedu, HaynHO gpymrBO 3a Hcropnjy 3gpaBcrBeHe Kyrnype [Venecija i hajduci u doba Morejskog rata. Beograd, Hesperiaedu, Naučno društvo za istoriju zdravstvene kulture].
Kocic, M. (2014a): Diplomatija u službi kapitala: evropske nacije na osmanskom Levan-tu (XVI-XVIII vek). Beograd, Hesperiaedu, Filozofski fakultet.
Kocic, M. (2014b): Mletačko-austrijski savez iz 1716. godine u svijetlu engleskih izvora. Zbornik Odsjeka za povijesne znanosti Zavoda za povijesne i društvene znanosti HAZU, 32, 131-147.
Kocic, M. (2014c): Turska u medunarodnim odnosima 1688-1699: put u evropsku diplo-matiju. Beograd, Hesperiaedu.
Konnli [Kocic], M. (2015a): JaKo6urH y yp6uHy 1718. roguHe y CBeraocru 6pHTaHCKO-M^eraHKHx ogHOca. BojHO-HcropnjcKH raacHHK [Jakobiti u Urbinu 1718. godine u svetlosti britansko-mletačkih odnosa. Vojno-istorijski glasnik], 1, 9-22.
Kocic, M. (2015b): Trgovina Engleske sa Levantom u doba Velikog turskog rata (1683-1699), Beogradski istorijski glasnik, 6, 141-154.
Kocic, M. (2016): Prilog proučavanju britansko-osmanskih odnosa: ambasada Edwada Wortleyja Motagua (1716.-1718.). Zbornik Odsjeka za povijesne znanosti Zavoda za povijesne i društvene znanosti HAZU, 34, 181-195.
519
ACTA HISTRIAE • 26 • 201S • 2
Marija KOCIC: OD OXFORDSKOG ŠTIČENIKA DO ODMETNUTOG PIRATA I GUSARA U SLUŽBI ..., 503-520
Leake, W. M. (1830): Travels in the Morea: With a Map and Plans, vol. I—III. London, John Murray Albemarle Street.
Mafrici, M. (1995): Mezzogiorno e pirateria nell'eta moderna (secoli XVI-XVIII). Napoli, Edizioni Sientifiche Italiane.
Marfici, M. (2007): Il Mezzogiorno d'Italia e il mare: problemi difensivi nel settecento. U: Cancila. R. (ed.): Mediterraneo in armi (secc. XV-XVIII), vol. I—II. Palermo, Associazione no profit Mediterranea, II, 637-663.
mh^obhr, fl. B. [Milovic, D. D.] (1958): Hanag nepamKHx xajgyKa Ha nä^y gyöpoBa^Kor B^acre^HHa [Napad peraških hajduka na ladu dubrovačkog vlastelina]. Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru, 7, 267-270.
Pedani, M. P. (2008): Ottoman Merchants in the Adriatic. Trade and smuggling. Acta Histriae, 16, 1-2, 155-172.
Pianezzola, E. (2004): Le parole dei pirati, shede lessicali. U: Boccesi, L. (ed): La pirateria nel Adriatico antico. Roma, Hesperia 419, L'Erma, 11-19.
Purnell, E. K. (1924): Report of the Manuscripts of the Marquess of Downshire, preserved at Easthampestead Park, Berks, vol. I: Papers of the ser William Trumbull, pt. 1. London, Published by His Majesty Stationery Office.
Sartori F. (2006): Alvise Foscari, Capitano in Golfo, Dispacci, 1708-1711. Venezia, La Malcontenta.
Sartori, F. (2009): Alvise Foscari Capitano in Golfo 1676-1678. Capitano Estraordinario delle Galeazze 1690-1692. Dispacci. Venezia, La Malcontenta.
CTaHojeBHh, r. [Stanojevic, G.] (1973): CyrnaHOBa Hape^eaa npoTHB y^nacKHx h hobckhx rycapa H3Me^y KaHgncKor h MopejcKor paTa. r^acHHK ^THftCKux My3eja [Sultanova naredenja protiv ulcinjskih i novskih gusara izmedu Kandiskog i Morejskog rata. Glasnik cetinjskih muzeja], 6, 249-258.
Tappe, E. D. (1954): The Greek College at Oxford, 1699-1705. Oxoniensia, 19, 92-112.
Tenenti, A. (1967): Piracy and the Decline of Venice, 1580-1615. Los Angeles, University of California Press.
Veenendaal, A. J. (1971): The War of the Spanish Succession in Europe. U: The New Cambridge Modern History, vol. VI: Bromley J. S. (ed.): The Rise of Great Britain and Russia, 1688-1715/25. Cambridge, Cambridge University Press, 410-445.
3^okobhr, M. [Zlokovic, M.] (1956): noMopcKH nogBron öoKe^CKHx xajgyKa [Pomorski podvizi bokeljskih hajduka]. Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru, 5, 267-270.
520