199 Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 1 Marek Ma Jer pochodzenie pRasłowiańskiego *čьjь ‘czyj’ Cobiss : 1.01 Izvor praslovanskega *čьjь ‘čigav’ Članek prinaša novo razlago izolirane praslovanske besede *čьjь ‘čigav’. Leksem se raz- laga s tematično izpeljavo (na *‑o‑) iz praindoevropskega *kʷi‑h₁ ‘s kom/čim’ (or. ed. h *kʷi‑ ‘kdo/kaj’), torej: pide. *kʷi‑h₁‑o ‘tak, ki je s kom/čim’ > ‘čigav’ > psl. *čьjь. Struk- tura izpeljanke je primerljiva z novo razlago pide. *h₂ep‑i ‘v vodi’ → *h₂ep‑i‑o‑ ‘tak, ki je v vodi’ > ved. ápiya‑ ‘isto’. Ključne besede: praslovanski, čigav, zaimek, morfologija, etimologija The origin of Proto-Slavic *čьjь ‘whose’ This article proposes a new analysis of the isolated Proto-Slavic word for ‘whose’, *čьjь. The lexeme is explained as a simple thematic derivative (in *‑o‑) from PIE *kʷi‑h₁ ‘with whom/what’ (instrumental singular of *kʷi‑ ‘who/what’); thus: post-PIE *kʷi‑h₁‑o‑ ‘being with whom/what’ > ‘whose’ > PSl. *čьjь. The structure is comparable to derivatives such as PIE *h₂ep‑i ‘in water’ → *h₂ep‑i‑o‑ ‘being in water’ > Ved. ápiya‑ ‘idem’. Keywords: Proto-Slavic, whose, pronoun, morphology, etymology pRasłowiańskie *čьjь ‘czyj’ i dotychczasowe objaśnienia W języku psł. w roli zaimka dzierżawczego pytajnego ‘czyj’ (a także odpowia- dającego mu zaimka względnego i nieokreślonego) funkcjonował – w pełni od- mienny przez przypadki, liczby i rodzaje – leksem *čьjь *čьja *čьje, widoczny na przykład w scs. čii, sbch. čìjī, słe. przestarzałe čȋj, 1 ros. čej č’ja č’je, pol. czyj (stpol. czej), głuż. čeji, cz. čí itp. (pełny materiał zob. Vaillant 1958: 465–470; Kopečný ESSJ-SGZ: 129–130; SP 2: 308–309; ÈSSJa 4: 140–141; ESJS 2: 107). Nawet pobieżna lektura powyższych prac pokazuje, że leksem *čьjь bynajmniej nie uchodzi w literaturze za zagadkowy. I rzeczywiście, jego ostateczna podstawa słowotwórcza nie budzi najmniejszych wątpliwości: jest nią (podobnie jak dla in- nych psł. zaimków pytajnych) pie. pierwiastek zaimka pytajnego *kʷ‑, tworzący tematy *kʷo‑, *kʷe‑ oraz *kʷi‑. 2 Zwraca jednak uwagę fakt, iż psł. *čьjь nie posiada 1 SSKJ; dziś literackie čigáv; zob. § 4.3. 2 Co do *kʷo‑, por. na przykład wed. ká‑, goc. ƕas, psł. *kъ(to) ‘kto’; co do *kʷi‑, por. na przykład łac. quis, gr. τίς ‘kto’, PSl. *čь(to) ‘co’. Dystrybucja wariantów jest niejasna i stanowi w indoeu- ropeistyce starą zagadkę. Obszerny materiał, analiza i literatura por. Dunkel LIPP 2: 452–479. 1.2 1.1 200 Marek Majer  Pochodzenie Prasłowiańskiego *čьjь ‘czyj ’ 200 dokładnego odpowiednika w innych językach indoeuropejskich. Tu należy z całą stanowczością podkreślić, iż psł. *čьjь nie może być traktowane jako identyczne lub niemal identyczne z łac. cuius ‘czyj’ (starsze quoius; od najdawniejszych cza- sów również odmieniane cuius, cuia, cuium) oraz gr. ποῖος, ποῖα, ποῖον ‘który’. Obie te formy są najprawdopodobniej oparte na przekształceniu pie. *kʷo‑syo, czyli gen .sg zaimka pytajnego *kʷo‑ (por. wed. kásya ‘kogo’). 3 Traktowanie tych wyra- zów jako (niemal) dokładnych odpowiedników psł. *čьjь (tak np. Vasmer ÈSRJa 4: 323–324 i wielu innych autorów) jest zatem niemożliwe, gdyż fonologicznie są one nie do pogodzenia (sekwencja pie. *‑sy‑ dałaby oczywiście w psł. inny rezultat). Należy więc uznać, że psł. *čьjь kontynuuje nie formę odziedziczoną z pie., 4 a jakąś przed-psł. innowację. Nie jest to wniosek nieoczekiwany, gdyż – w przeci- wieństwie do psł. – dla języka pie. nie da się zrekonstruować osobnego leksemu odpowiedzialnego za wyrażanie znaczenia ‘czyj’: w tej funkcji używano zapewne gen .sg i innych form przypadkowych zaimków pytajnych ‘kto/co’. Analiza etymo- logiczna psł. *čьjь musi więc założyć rekonstrukcję innowacyjnej, post-pie. formy, niezaświadczonej nigdzie indziej poza sł. Przy tego rodzaju procedurze niezwykle ważne jest, aby punkt wyjścia oraz wszystkie mechanizmy derywacyjne i stadia pośrednie zostały określone tak precyzyjnie, jak to tylko możliwe. Zakładając regularny rozwój fonologiczny (i ignorując niewątpliwie innowacyjną morfologię typu gen .sg na *‑ogo zamiast *‑a, zapożyczoną z innych zaimków 5 ), psł. *čьjь można sprowadzić do hipotetycznych form (post-)pie. takich jak: (a) *kʷiyo‑ (b) *kʷiho‑ 6 (c) *kʷeyo‑ 7 Analizy zawarte w większości słowników etymologicznych nie są jednak zbyt szczegółowe i ograniczają się zwykle do uznania psł. *čьjь za derywat od rdze- nia pytajnego na *kʷ‑, zawierający przyrostek taki jak *‑yo‑ lub *‑iyo‑ (np. SP 2: 309). Z kolei próby objaśnień wewnątrzsłowiańskich, jak np. założenie derywacji typu *vorgъ ‘wróg’ → *voržьjь ‘wroga, wraży’ od podstawy zaimka *kъ(to) ‘kto’ 3 Zob. Dunkel LIPP 2: 456 oraz Weiss 2009: 351. Jak zaznacza listownie Jeremy Rau, jeśli cho- dzi o gr. ποῖος, wyprowadzenie tej formy z przekształcenia pie. *kʷo‑syo jest nieco trudniejsze, gdyż pie. *‑osyo nie dawało gr. -οιο we wszystkich dialektach. Mimo to, bezpośrednie połącze- nie z psł. *čьjь pozostaje tu niemożliwe. 4 Można nadmienić, iż Derksen EDSIL, leksykon odziedziczonej leksyki psł., nie zawiera zaimka *čьjь. 5 Zob. też § 4.4, § 4.5 6 Z bsł. ‘hiatem laryngalnym’, zob. Smoczyński 2003. 7 Jeśli zgodzić się z (dość szeroko przyjmowanym) regularnym rozwojem pie. *‑eyV‑ > psł. *‑ьjV‑ (a nie psł. *‑ejV‑); zob. Vaillant 1950: 110–111. Przykład: psł. *vьjetь ‘wije’ < *weyeti < pie. *weyh‑e‑ti. 1.3 1.4 1.5 201 Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 201 (Meillet 1905: 377), nastręczają problemów formalnych. Dołączenie sufiksu *‑yo‑ lub *‑iyo‑ bezpośrednio do rdzenia zaimkowego o strukturze C- byłoby operacją bezprecedensową zarówno w epoce psł. jak i pie. 8 Wyjaśnień takich jak opisane powyżej nie da się oczywiście wykluczyć całko- wicie: na pewną ilość nieoczekiwanych, nietypowych lub przynajmniej trudnych do objaśnienia derywatów natrafiamy w każdym właściwie języku. W analizie etymologicznej wskazane jest jednak poleganie, w całym ciągu derywacyjnym, na elementach i procesach dających się uzasadnić niezależnie od reszty objaśnienia. Czy da się zatem zrekonstruować taką trajektorię dla psł. formy *čьjь i jej ewentu- alnych (post-)pie. źródeł w rodzaju *kʷiyo‑, *kʷiho‑ lub *kʷeyo‑? ku alteRnatywnej analizie W pie. i wczesnych językach ie. podstawą przymiotników derywowanych pro- stym sufiksem tematycznym *‑o‑ były często różne elementy typu adwerbialnego lub wręcz paradygmatyczne formy przypadkowe rzeczowników 9 (mówimy tu o zjawisku tzw. hipostazy 10 ). Poniżej podano przykłady takich derywatów, gdzie bazą są formy utworzone za pomocą partykuł przysłówkowych o znaczeniu zbli- żonym 11 do paradygmatycznych form przypadkowych, np. lokatywnego *‑er lub instrumentalnego *‑bʰi: (a) pie. *nokʷt‑ ‘noc’ → *nokʷt‑er ‘w nocy’ (por. dalszy derywat gr. νύκτωρ ‘w nocy’) → hipostaza *nokʷt‑er‑o‑ ‘będący w nocy’ > ‘nocny’ > gr. νύκτερος ‘ts.’ (Rau 2007: 289) (b) pie. *wih‑ ‘siła’ → *wih‑bʰi ‘(z) siłą’ (gr. ἶφι ‘ts.’) → hipostaza *wih‑bʰi‑o‑ ‘będący z siłą, charakteryzujący się siłą’ > ‘silny’ > gr. ἴφιος ‘ts.’ (Höfler 2017: 84) Typologicznie rzecz biorąc, dla tego rodzaju derywatów odprzysłówkowych można wskazać liczne paralele we współczesnych językach słowiańskich. Dla przykładu można tu wymienić słoweński formant odprzysłówkowy ‑šnji, wi- doczny w elementach takich jak včẹ́raj ‘wczoraj’ → včẹ́rajšnji ‘wczorajszy’ lub tàm(kaj) ‘tam’ → tàmkajšnji ‘tamtejszy’. 12 Tę przykładową paralelę (tego 8 Występującej szczątkowo w językach ie. postaci *tyo‑ ‘ten’ z pewnością nie można uznać za derywat tego rodzaju od podstawy zaimka wskazującego *t‑; por. argumentację w Dunkel LIPP  2: 770–771 z dalszą lit. 9 Por. § 2.4 poniżej. 10 O tym terminie i jego użyciu w językoznawstwie ie., oraz o naturze omawianych tu procesów, por. najogólniej Widmer 2008: 620. Dalsza obszerna bibliografia w Höfler 2017: 27. 11 Wymienione poniżej morfemy nigdy nie zostały w pełni zintegrowane z systemem fleksyjnym pie. 12 Jak widać, podane tu polskie odpowiedniki również pokazują ten sam proces, z etymologicznie spokrewnionym, mniej złożonym sufiksem ‑szy. 2 1.6 2.1 2.2 202 Marek Majer  Pochodzenie Prasłowiańskiego *čьjь ‘czyj ’ rodzaju wypadków znajdziemy oczywiście w językach słowiańskich o wiele więcej) można też zastosować do wielu kolejnych procesów omówionych w ni- niejszym artykule. W pie. i starych językach ie. derywacja za pomocą prostego sufiksu tematycznego *‑o‑ nie była jedynym sposobem tworzenia derywatów odprzysłówkowych. Przy- miotniki są także tworzone od przysłówków za pomocą przyrostków takich jak *‑no‑ (por. łac. super ‘ponad’ → supernus ‘górny, wyższy’) i wielu innych. 13 Jak już wspomniano w § 2.1, niezależnie od zastosowanego sufiksu, omawiane procesy mogły także działać na paradygmatycznych formach przypadkowych. Por. poniższe przykłady: (a) pie. *h₂ep‑ ‘woda’ → *h₂ep‑i ‘woda.loc .sg , w wodzie’ → hipostaza *h₂ep- ‑i‑o‑ ‘będący w wodzie’ > wed. ápiya‑ ‘ts.’. (b) pie. *wet‑ ‘okres czasu, rok’ → *wet‑es ‘rok.gen/abl, w ciągu roku’ (tempo- ralne użycie gen lub abl) → hipostaza *wet‑s‑o‑ ‘mający rok’ > wed. vatsá‑ ‘cielę’ (Vine 2009) (c) pie. *trey‑(es) ‘3’ → *tri‑su ‘3.loc, w 3’ (wed. triṣú ‘w 3’, lit. dial. trisù ‘w 3 osoby’) → hipostaza *tri‑sw‑o‑ ‘będący w 3 częściach’ > aw. θrišuua‑ ‘trzecia część’, gr. θρῖον ‘liść figowy’ (nazywany tak z powodu trójdzielnej struktury) (Sommer 1905: 57–58) 14 Co do typologicznych paraleli we współczesnych językach słowiańskich (por. § 2.2), zachowanie morfologii fleksyjnej (np. wykładników przypadka) w pod- stawie derywacyjnej nie jest w słowiańszczyźnie zjawiskiem typowym, choć i tu przykładów nie brakuje. Por. wypadki takie jak *pri tomь ‘przy tym’ (przyimek + loc .sg zaimka wskazującego *tъ ‘ten’) → adi. *pritom‑ьnъ ‘obecny, przytomny’ lub choćby strukturę zaimków dzierżawczych takich jak sbch. njȉhov, słe. njīhov, mac. niven, bg. tèhen ‘ich, their’, derywowanych od form *(n)jixъ, *těxъ, czyli gen.pl odpowiedniego zaimka osobowego/wskazującego. 15 13 Ciekawe i bardzo ważne są także wypadki derywacji wstecznej wiodącej do postaci atematycz- nych (które jednak nie są tu bezpośrednio porównywalne i nie ma potrzeby bliższego ich oma- wiania). Por. np. Nussbaum 1986: 189–194 i passim, Widmer 2008: 620 i passim, z dalszą lit. 14 Zob. Majer 2017 co do próby rekonstrukcji kolejnych derywatów utworzonych od form lo- katywnych liczebników głównych: np. pie. *penkʷe ‘5’ → *penkʷe‑r ‘w 5, w grupie 5’ → hipostaza *penkʷ‑er‑o‑ ‘pięciokrotny, składający się z 5 części, itp.’ >> lit. penkerì ‘5 (liczebnik używany z pluralia tantum)’, >> psł. *pęterъ ‘pięciokrotny, składający się z 5 części, itp.’; dal- szy derywat: *pēnkʷ‑r‑ó‑ ‘należący do zestawu 5 części, występujący w grupach po 5’ > pgerm. *fingraz ‘palec’, itd. 15 Warto też wspomnieć o występowaniu zjawiska hipostazy z poziomu składniowego, obejmującej elementy takie jak przysłówki czy partykuły; por. *orz go (j)ęti ‘rozróżnić, zrozumieć’ (czasownik *(j)ęti ‘wziąć’ poprzedzony przysłówkiem/przedrostkiem werbalnym *orz oraz partykułą wzmac- niającą *go) → adi. *orz‑go‑(j)ętьnъ >> sbch. rȁzgovētan ‘jasny, zrozumiały’ (zob. Bjeletić 2012). 2.4 2.3 2.5 203 Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 Wydaje się więc prawdopodobne, iż elementem poprzedzającym sufiks *‑o‑ w potencjalnym *kʷih‑o‑, *kʷi(y)‑o‑ lub *kʷey‑o‑ była jakaś forma przysłów- kowa. Mogłaby ona bazować na paradygmatycznej formie przypadkowej lub wręcz być z taką formą tożsama. Dla ugruntowania takiej etymologii należa- łoby wykazać istnienie formy adwerbialnej w rodzaju pie. *kʷih, *kʷey etc., która mogłaby być podstawą słowotwórczą derywatu odzwierciedlonego w psł. *čьjь. Takim tokiem rozumowania, doskonalszym pod względem formalnym niż te przedstawione powyżej w § 1.5, podążał Hujer 1909 (jego wyjaśnienie przyjęte jest też, z pewnymi modyfikacjami, na przykład w ÈSSJa 4: 140). Jako punkt wyjścia przyjmuje on formę loc .sg *kʷe‑y ‘gdzie’. Na rekonstrukcję tej ostat- niej formy, składającej się z rdzenia zaimka pytajnego w postaci *kʷe‑ (zob. § 1.2) oraz wykładnika loc .sg *‑i, pozwalają dane takie jak np. gr. dor. πεῖ czy (mniej pewne) mesap. kei ‘gdzie’ (Dunkel LIPP 2: 458). Proces derywacyjny postulowany przez Hujera można zapisać w postaci *kʷe‑y ‘gdzie’ → hipostaza *kʷe‑y‑o‑ ‘gdzie umiejscowiony’ > ‘czyj’. Pod względem formalnym wywód ten jest– jak wspomniano – całkowicie uzasadniony; różnica semantyczna między znaczeniem lokatywnym a posesywnym jest jednak nadal dość znaczna (choć z pewnością nie niemożliwa do pokonania 16 ). Ulepszona hipoteza powinna zatem z jednej utrzymać wspomnianą powyżej przewagę formalną, z drugiej przyjąć za punkt wyjścia element, który jeszcze lepiej tłumaczyłby posesywne znaczenie otrzymanej formy. hipoteza naRzędnikow a Nowe rozwiązanie zaproponowane w niniejszej pracy zakłada, iż formą leżącą u podstaw psł. *čьjь było pie. *kʷi‑h₁, czyli instr .sg rdzenia zaimka pytajnego w postaci *kʷi‑. Do takiego wniosku mogą prowadzić trzy przesłanki, oznaczone poniżej jako (a), (b), i (c). (a) Jak wiadomo, jedną z głównych funkcji przypadka określanego tradycyjnie w indoeuropeistyce mianem narzędnika (instr ) było znaczenie komitatywne (zob. np. Meier-Brügger 2010: 404–405 z lit.). Jednym z pierwotnych znaczeń formy instr .sg *kʷi‑h₁ musiało zatem ‘z kim/czym, u kogo/czego’. Wczesna hipostaza odprzysłówkowa w postaci *kʷi‑h₁‑o‑ dałaby więc przymiotnik o znaczeniu ‘będą- 16 W starszych językach ie. konstrukcje posesywne nie mają zwykle źródła lokatywnego. W ję- zykach świata trajektoria taka bynajmniej nie jest jednak rzadkością; por. np. Corum 2015: 24; Heine 1997: 101–103. 3 2.6 2.7 3.1 3.2 204 Marek Majer  Pochodzenie Prasłowiańskiego *čьjь ‘czyj ’ cy z kim/czym, będący u kogo/czego’, skąd – w całkowicie naturalny sposób 17 – ‘czyj’. Można dodać, iż pewne aspekty pierwotnego bezprzyimkowego komitatywnego/ posesywnego użycia instr są zachowane w językach bsł. nawet do czasów dzi- siejszych (por. lit. merginà juodaĩs plaukaĩs ‘dziewczyna-nom czarny-instr ‑ pl włos-instr‑pl’ ‘dziewczyna z czarnymi włosami / o czarnych włosach / mająca czarne włosy’). Co się zaś tyczy kwestii formalnych, przyznać trzeba, iż występowanie u tematu *kʷi‑ końcówek przypadkowych innych niż nom i acc jest w językach ie. rzadko- ścią (przykładem jest osk. piei ‘komu’, dat.sg). (b) Mimo to, w istnienie pie. for- my instr.sg *kʷi‑h₁ nie należy wątpić, gdyż jest ona bezpośrednio zachowana – w adwerbializowanych znaczeniach typu ‘jak’, ‘dlaczego’ itp. – w wielu językach ie., w tym w psł. (*či, wykazujące szereg znaczeń: ‘lub’, ‘czy’, partykuła pytaj- na 18 ). Por. materiał w Dunkel LIPP 2: 464, na który składają się m.in. przykłady takie jak stang. hwī ‘dlaczego’, łac. quī ‘jak, dlaczego’, alb. si ‘jak’, być może aw. ? čī ‘jak’ oraz luw.-hier. REL‑i(‑i) ‘kiedy’. 19 (c) Wśród opartych na hipostazie derywatów takich jak te przytoczone powyżej w § 2.1 oraz § 2.4, derywaty bazujące na formach instr na *‑(e)h₁ są w pie. oraz wczesnych językach ie. dość licznie reprezentowane (najszerzej o tym niedaw- no Höfler 2017 z bogatą dalszą literaturą; warto wspomnieć, iż za pierwotnego pomysłodawcę tego rodzaju analiz odnarzędnikowych uchodzi H. Osthoff). Por. przykłady takie jak: (a) pie. *ḱr̥n‑u‑ ‘róg’ → *ḱr̥n‑u‑h₁ ‘róg.instr, (z) rogiem’ → *ḱr̥n‑u‑h₁‑to‑ ‘będą- cy z rogiem, rogaty’ > łac. cornūtus ‘rogaty’ (b) pie. *to‑ ‘ten’ → *to‑h₁ ‘ten.instr , (z) tym’ → *to‑h₁‑went‑ > wed. tvant‑ ‘tak wielki, tyle’ (c) pie. *seǵʰ‑es‑ ‘siła’ → *seǵʰ‑es‑eh₁ ‘siła.instr, (z) siłą’ → *seǵʰ‑es‑eh₁‑no‑ ‘będący z siłą, silny’ > wed. sahasāná‑ ‘silny’ 17 Zob. też Heine 1997: 101–103. 18 Prawdopodobne jest, że psł. *či pochodzi częściowo od instr .sg *kʷi‑h₁, a częściowo od loc . sg *kʷe‑y (o którym zob. powyżej w § 2.7), co pozwala również wytłumaczyć dość zróżnicowa- ną gamę znaczeń. Formy oczywiście zlały się ze sobą z powodu czystego rozwoju fonologicz- nego. Szczegółowiej o psł. *či por. Kopečný ESSJ-SGZ: 125–127. 19 W odróżnieniu od postaci adwerbializowanych, instr .sg *kʷi‑h₁ jako forma paradygmatyczna był przeważnie ‘uaktualniany’ morfologicznie za pomocą bardziej produktywnych i wyrazistych wykładników instr .sg , które upowszechniły się w pojedynczych językach ie. Tak na przykład *kʷi‑h₁ > psł. *či‑ + *‑mь > *čimь (paradygmatyczny instr .sg zaimka *čь(to) ‘co’, w odróżnieniu od nietkniętego *či jako adverbium; zob. powyżej w tekście oraz przyp. 18). Zachowanie *kʷi‑h₁ jako formy paradygmatycznej aż do rozpadu wspólnoty pie. jest jednak prawdopodobne z uwagi na zróżnicowane znaczenie przysłówków zaświadczonych w pojedynczych językach. 3.3 3.4 3.5 205 Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 Wiele spośród form intstr .sg na *‑(e)h₁, stanowiących pośrednie ogniwo w cią- gach derywacyjnych takich jak opisane powyżej, jest bezpośrednio poświadczo- nych – niekiedy jako paradygmatyczne formy przypadkowe, niekiedy zaś (dodat- kowo) w postaci adwerbializowanej (np. wed. sáhasā ‘silnie’). 20 Jak pokazano na powyższych przykładach, od hipostazy narzędnikowej przymiot- niki tworzono często za pomocą sufiksów takich *‑to‑, *‑no‑ czy *‑went‑. Na uży- cie prostego sufiksu tematycznego *‑o‑ (co skutkuje derywatem zakończonym na *‑h₁‑o‑) również jednak wskazywano (Höfler 2017: 83–84, skąd zaadaptowane zostały podane poniżej przykłady). Z uwagi na fonetyczną niestabilność sekwencji *‑h₁‑o‑ i praktyczny brak możliwości odróżnienia jej od ‘czystego’ *‑o‑, 21 przy- kłady tego rodzaju są trudne do jednoznacznego zidentyfikowania; często jednak analizę zakładającą *‑h₁‑o‑ pośrednio potwierdzają inne dane (głównie różnorakie derywaty paralelne): (a) *h₁rewdʰ‑es‑ ‘czerwień’ (gr. ἔρευθος ‘ts.’) → *h₁rudʰ‑es‑eh₁ ‘(z) czerwienią’ → *h₁rudʰ‑s‑h₁‑o‑ ‘będący z czerwienią, mający czerwień, czerwony’ > łac. russus ‘czerwony’ (b) *mewd‑es‑ ‘gnicie, rozkład’ (gr. μύδος ‘ts.’) → *mud‑s‑eh₁ ‘(z) rozkładem, gniciem’ → *mud‑s‑h₁‑o‑ ‘mający (w sobie) gnicie, cechujący się gniciem, rozkładający się’ > śrwal. mws ‘obślizgły, mokry’, lit. mūsaĩ ‘pleśń’ W drugim z wymienionych przypadków na podstawę *mud‑s‑(e)h₁‑ wskazuje pa- ralelny derywat *mud‑s‑eh₁‑to‑ ‘mający (w sobie) gnicie, cechujący się gniciem, etc.’ > gr. μυσητός ‘brudny, nieczysty’. W ten sposób, łącząc przesłanki wymienione powyżej w punktach (a) (§ 3.2– 3.3) – komitatywne znaczenie pie. narzędnika, (b) (§ 3.4) – niewątpliwe ist- nienie formy pie. instr .sg *kʷi‑h₁‑ oraz (c) (§ 3.5–3.6) – prawdopodobne ist- nienie prostych derywatów tematycznych na *‑h₁‑o‑ utworzonych od instr.sg  na *‑(e)h₁‑, możemy założyć ciąg pie. *kʷi‑ ‘kto/co’ → *kʷi‑h₁ ‘(z) kim/czym, u kogo/czego’ → post-pie. *kʷi‑h₁‑o‑ ‘będący z kim/z czym, będący u kogo/ czego’ > ‘czyj’ > psł. *čьjь. 20 Zgodnie z powyższą analizą, wiele produktywnych sufiksów psł. traktuje się jako utworzone od hipostaz narzędnikowych, np. psł. *‑atъ < pie. *‑o‑h₁‑to‑, psł. *‑itъ < pie. *‑i‑h₁‑to‑, psł. *‑inъ < pie. *‑i‑h₁‑no‑ itd. 21 Można tu zwrócić uwagę na tzw. ‘sufiks Hoffmanna’ (ang. Hoffmann suffix), który jednoznacz- nie należy rekonstruować *‑hon‑, a nie *‑on‑ (wprowadzenie do zagadnienia np. Weiss 2009: 310; pierwotnie Hoffmann 1955), a w którym może równiez kryć się deinstrumentalne *‑h₁‑o‑ (+ *‑n‑); tak Höfler 2017: 34, 85. 3.6 3.7 206 Marek Majer  Pochodzenie Prasłowiańskiego *čьjь ‘czyj ’ dyskusja uzupełniająca Pewne aspekty zarysowanej powyżej hipotezy wymagają dalszego doprecyzo- wania. Większość z poruszonych poniżej kwestii odnosi się właściwie w takim samym stopniu do nowego rozwiązania zaprezentowanego w niniejszym artykule jak i do pozostałych dotychczasowych objaśnień (zreferowanych pokrótce w § 1.5 i § 2.7), choć ich omówienie w istniejącej literaturze jest niewystarczające. Czas utworzenia. Forma *kʷi‑h₁‑o‑ jest niemal na pewno tworem pochodzącym z doby późniejszej niż praindoeuropejska, jako że refleksu nie odnajdujemy w żadnej z podrodzin poza słowiańską. Mimo to, z uwagi na archaiczne elementy składowe (zarówno bazę derywacyjną jak i sufiks), akt słowotwórczy należałoby lokować dość wcześnie, na przykład w dobie prabałtosłowiańskiej lub zbliżonej. 22 Bliższe szczegóły są tu oczywiście nie do ustalenia. Można przypuszczać, że język pbsł. używał gen .sg zaimka pytajnego ‘kto’ dla wyrażenia znaczenia ‘czyj’, co stanowiłoby kontynuację prawdopodobnego stanu pie. (zob. § 1.3 powyżej; por. też § 4.3 poniżej co do sytuacji w bałt.). Forma pochodząca z *kʷi‑h₁‑o‑ (i dająca w ostatecznym rozrachunku psł. *čьjь) mogła wówczas wciąż oddawać nieco inny niuans znaczeniowy, zbliżony do postulowanego tu znaczenia pierwotnego – być może ‘będący z kim/czym, będący u kogo/czego, skojarzony z kim/czym’ lub po- dobnie. Do roli podstawowego zaimka dzierżawczego pytajnego ‘czyj’ forma ta zostałaby zaprzęgnięta dopiero bezpośrednio przed dobą psł. Status lit. kienõ/kienàs ‘czyj’. Ważny jest fakt, iż języki bałtyckie (a konkretnie – litewski) również wykazują nieznany w innych językach indoeuropejskich wyraz o znaczeniu ‘czyj’. W standardowym języku litewskim funkcjonuje nieodmienna forma kienõ ‘czyj’ (morfologia wskazująca na skostniałą formę gen .sg .masc ); taka forma jest też zaświadczona w stlit. W pewnych gwarach ukazuje się jed- nak odmienny pytajny zaimek dzierżawczy kienàs (fem kienà, itp.). Zdania co do starszeństwa nieodmiennego kienõ 23 lub też odmiennego kienàs 24 są podzielone, tak jak i opinie co do pochodzenia samego tematu kien‑. Przegląd problemu ze współczesnej perspektywy, wraz z nowym objaśnieniem etymologicznym lekse- mu, daje de Vaan (2017); zob. też Smoczyński (SEJL 2 : 513). Temat kien‑ wydaje 22 Podobny przypadek – zgramatykalizowana formę ograniczoną zasięgiem do psł., jednak prawdopodobnie wykazującą dość archaiczną morfologię (post-)pie. – opisano w Majer 2012. Chodzi o psł. partykułę *‑žьdo, tworzącą zaimki i przysłówki nieokreślone (por. *kъ‑žьdo ‘każdy’), analizowaną jako kontynuant 3.sg .med *gʰidʰ‑o(r) o znaczeniu ‘jest pożądany’, z czego ‘-kolwiek’ i podobne znaczenia (por. pol. który chcesz w znaczeniu ‘którykolwiek’). 23 Które mogłoby polegać na ponownym zastosowaniu morfologii posesywnej (tu: gen .sg ) u już posesywnej formy kienàs. Typologicznie porównywalne jest literackie słe. čigáv ‘czyj’, utworzone poprzez dodanie posesywnego ‑(o)v do čiga, czyli formy gen .sg odziedziczonego čȋj (por. § 1.1); zob. Snoj SES 3 , hasło čigáv. 24 Które mogłoby być dotworzone wstecznie do kienõ. 4.1 4.2 4.3 4 207 Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 się wskazywać na postać typu *kʷeyno‑, *kʷoyno‑ lub podobną; trudno doszukać się bliższego związku lit. wyrazu z psł. *čьjь. Akcentuacja. Trudno powiedzieć cokolwiek znaczącego o akcentuacji psł. *čьjь, nie wspominając już o zastosowaniu takich informacji dla wzmocnienia lub odrzu- cenia takiej czy innej teorii na temat pochodzenia leksemu. Segmentalna struktura wyrazu (jeśli analizować go jako regularny przymiotnik, a nie zaimek) pozwalałaby teoretycznie na dwa sposoby akcentuacji: psł. paradygmat akcentowy c (*čjь *čьj *čje), czyli ruchomy, oraz psł. paradygmat akcentowy b (*čьj *čьj *čьj), czyli ze stałym akcentem na pierwszej sylabie po rdzeniu. Należy jednak zaznaczyć, że wyraz wraz z przyjęciem fleksji zaimkowej (gen .sg .masc na *‑ogo zamiast *‑a, itp.) podlegał też tendencjom akcentuacyjnym typowym dla tej klasy wyrazów; por. formy przypadków zależnych gen *čьjeg, dat *čьjem (ros. č’egó, č’emú) tak jak gen *tog, dat *tom od zaimka wskazującego *tъ ‘ten’. Inne warianty objaśnienia. Zaprezentowaną w niniejszym artykule nową hipo- tezę można na wiele sposobów zmodyfikować (choćby przez przyjęcie sufiksu *‑yo‑ zamiast *‑o‑ 25 ), jednak nie wydaje się, aby można było uzyskać dzięki temu bardziej ekonomiczne objaśnienie. Najbardziej interesującą możliwością byłoby założenie (zamiast prostego derywatu w rodzaju *kʷi‑h₁‑o‑ ‘będący z kim, będący u kogo’) uniwerbizacji pierwotnej frazy zawierającej pie. zaimek względny *(h) yo‑ ‘(ten,) który’. 26 Należałoby wówczas wyjść od sekwencji *kʷi‑h₁ (h)yo‑ ‘(ten,) który jest z kim/u kogo’. Analiza taka mogłaby wydawać się atrakcyjna choćby z tego powodu, iż zaimek względny *(h)yo‑ odegrał kluczową rolę w wykształ- ceniu się innych zjawisk w morfologii i składni sł. (i bałt.), zwłaszcza w rozwoju złożonej fleksji przymiotników (najcelniejszy opis genezy tego ostatniego zjawi- ska, wraz z paralelami w innych językach ie., zob. Koch 1992). Taka hipoteza objaśniłaby też oczywiście pronominalną fleksję, którą wykazuje *čьjь (gen .sg . *‑ogo itd.; zob. § 4.4, § 1.4), bez konieczności założenia wtórnego jej przyjęcia. Z drugiej strony możliwość rozwoju fonetycznego *kʷi‑h₁ (h)yo‑ > *čьjь jest nie- pewna (prawdopodobnie należałoby oczekiwać *kʷīyo‑ > psł. *čijь 27 ); poza tym objaśnienie zakładające uniwerbizację jest bardziej skomplikowane niż to posłu- gujące się derywacją i przez to z gruntu mniej prawdopodobne. 25 Tym sufiksem posługują się też niektóre dotychczasowe objaśnienia formy *čьjь (por. § 1.5, § 2.7), niewychodzące od pierwotnej formy instr .sg pie. zaimka pytajnego. W obecnym przy- padku (gdzie trzeba by założyć *kʷi‑h₁‑yo‑) natrafia się na problem związany z rozwojem fone- tycznym; szerzej o tym zob. poniżej w tekście. 26 Por. gr. ὅς, wed. yá‑ ‘(ten,) który’; w psł. jest on widoczny głównie w postaci rozszerzonej o partykułę *‑že: psł. *jь‑že, *ja‑že, *je‑že ‘(ten,) który’. 27 Dyskusję o tym por. w Kopečný ESSJ-SGZ: 130 (z dalszą lit.), choć morfologia historyczna wyrazu analizowana jest tam inaczej. 4.5 4.4 208 Marek Majer  Pochodzenie Prasłowiańskiego *čьjь ‘czyj ’ wnioski Objaśnienie etymologiczne krótkiej, zgramatykalizowanej formy derywowanej (w ostatecznym rozrachunku) od rdzenia zaimkowego o strukturze C- jest zawsze zadaniem utrudnionym. Istniejących już objaśnień (zakładających postaci typu *kʷiyo‑, *kʷeyo‑ itp., z różną segmentacją morfologiczną, zwykle niezbyt obszer- nie uzasadnioną) nie sposób uznać za całkiem niemożliwe. Zaletą postulowanej powyżej nowej analizy (pie. *kʷi‑h₁ ‘z kim/czym, u kogo/cze- go’ → post-pie. *kʷi‑h₁‑o‑ ‘będący z kim/czym, będący u kogo/czego’ > ‘czyj’ > psł. *čьjь) jest jednak fakt, iż każdy z zakładanych etapów pośrednich można pre- cyzyjnie uzasadnić formalnie i semantycznie, choć – jak zawsze przy etymologi- zowaniu form niemających dokładnych odpowiedników w innych językach – wy- maganych jest kilka dodatkowych założeń. skRóty i oznaczenia > rozwój fonologiczny >> rozwój ze zmianami morfologicznymi → derywacja aBl   ablativus aCC   accusativus, biernik adi. adiectivum, przymiotnik alb. albański aw. awestyjski bałt. bałtycki bg. bułgarski bsł. bałtosłowiański cz. czeski dat   dativus, celownik dial. dialektalny dor. dorycki Fem   femininum, rodzaj żeński gen   genetivus, dopełniacz głuż. górnołużycki goc. gocki gr. starogrecki ie. indoeuropejski instR   instrumentalis, narzędnik lit. litewski loC   locativus, miejscownik luw.-hier. luwijski hieroglificzny łac. łaciński mac. macedoński masC   masculinum, rodzaj męski med   medium, strona medialna mesap. mesapijski neutR   neutrum, rodzaj nijaki nom   nominativus, mianownik osk. oskijski pbsł. prabałtosłowiański pgerm. pragermański pie. praindoeuropejski Pl   pluralis, liczba mnoga pol. polski post-pie. post-praindoeuropejski psł. prasłowiański ros. rosyjski sbch. serbski/bośniacki/chorwacki scs. staro-cerkiewno-słowiański sg   singularis, liczba pojedyncza sł. słowiański słe. słoweński stang. staroangielski stlit. starolitewski stpol. staropolski stwnm. staro-wysoko-niemiecki śrwal. średniowalijski ts. to samo wed. sanskryt wedyjski 5.1 5.2 5 209 Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 l iteRatuRa Bjeletić 2012 = Marta Bjeletić, Ètimologizacija ‘slovoobrazovatel’nyx gapaksov’ (na primere s.-xorv. razgovetan ‘vnjatnyj, jasnyj, ponjatnyj’)’, w: Ilona Janyšková – Helena Karlíková (red.), Theory and Empiricism in Slavonic Diachronic Linguistics, Praha: Lidové noviny, 2012 (Studia etymo- logica Brunensia 15), 15–25. Corum 2015 = Micah Corum, Substrate and Adstrate: The Origins of Spatial Semantics in West Afri- can Pidgincreoles, Berlin – Boston: de Gruyter, 2015 (Language Contact and Bilingualism 10). Derksen EDSIL = Rick Derksen, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden – Boston: Brill, 2008 (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series 4). Dunkel LIPP = George Dunkel, Lexikon der indogermanischen Partikeln und Pronominalstämme 1–2, Heidelberg: Winter, 2014. ESJS = Eva Havlová i in., Etymologický slovník jazyka staroslověnského 1–, Praha: Academia, 1989–. ÈSSJa = O. N. Trubačev i in., Ètimologičeskij slovar’ slavjanskix jazykov: praslavjanskij leksičeskij fond 1–, Moskva: Nauka, 1974–. Heine 1997 = Bernd Heine, Cognitive Foundations of Grammar, New York: Oxford University Press, 1997. Hoffmann 1955 = Karl Hoffmann, Ein grundsprachliches Possessivsuffix, Münchener Studien zur Sprachwissenschaft 6 (1955), 35–40. Höfler 2017 = Stefan Höfler, Der Stier, der Stärke hat: Possessive Adjektive und ihre Substantivie- rung im Indogermanischen, praca doktorska, Universität Wien, 2017. Hujer 1909 = Oldřich Hujer, Slavische Miszellen, Indogermanische Forschungen 24 (1909), 70–72. Koch 1992 = Christoph Koch, Zur Vorgeschichte des relativen Attributivkonnexes im Baltischen und Slavischen, w: Bernd Barschel – Maria Kozianka – Karin Weber (red.), Indogermanisch, Slawisch und Baltisch: Materialien des vom 21.–22. September 1989 in Jena in Zusammenar- beit mit der Indogermanischen Gesellschaft durchgeführten Kolloquiums, München: Sagner, 1992 (Slavistische Beiträge 285), 45–88. Kopečný ESSJ-SGZ = František Kopečný (red.), Etymologický slovník slovanských jazyků: slova gramatická a zájmena 2: spojky, částice, zájmena a zájmenná adverbia, Praha: Academia, 1980. Majer 2012 = Marek Majer, An archaic Indo-European verbal form in the Slavic generalizing particle *‑žьdo?, w: H. Craig Melchert (red.), The Indo‑European Verb: Proceedings of the Conference of the Society for Indo‑European Studies, Los Angeles 13–15 September 2010, Wiesbaden: Reichert, 2012, 225–234. Majer 2017 = Marek Majer, The ‘fiver’: Germanic ‘finger’, Balto-Slavic de-numeral adjectives in *‑ero‑ and their Indo-European background, Transactions of the Philological Society 115 (2017), nr 2, 239–262. Meier-Brügger 2010 = Michael Meier-Brügger, Indogermanische Sprachwissenschaft, Berlin – New York: de Gruyter, 9 2010. Meillet 1905 = Antoine Meillet, Études sur l’étymologie et le vocabulaire du vieux slave II, Paris: Bouillon, 1905. Nussbaum 1986 = Alan J. Nussbaum, Head and Horn in Indo‑European, Berlin – New York: de Gruyter, 1986. Rau 2007 = Jeremy Rau, The derivational history of PGmc. *weþru‑ ‘lamb’, w: Alan J. Nussbaum (red.), Verba Docenti: Studies in Historical and Indo‑European Linguistics Presented to Jay H. Jasanoff by Students, Colleagues, and Friends, Ann Arbor – New York: Beech Stave Press, 2007, 281–292. Smoczyński 2003 = Wojciech Smoczyński, Hiat laryngalny w językach bałto‑słowiańskich, Kra- ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003. Smoczyński SEJL 2 = Wojciech Smoczyński, Słownik etymologiczny języka litewskiego, 2 2016 〈rę- kopis udostępniony przez autora pod adresem: https://rromanes.org/pub/alii/Smoczy%C5%- 84ski%20W.%20S%C5%82ownik%20etymologiczny%20j%C4%99zyka%20litewskiego. pdf, 24/11/2017〉. 210 Marek Majer  Pochodzenie Prasłowiańskiego *čьjь ‘czyj ’ Snoj SES 3 = Marko Snoj, Slovenski etimološki slovar, Ljubljana: Založba ZRC, 3 2016 〈http://fran. si/193/marko-snoj-slovenski-etimoloski-slovar/, 26/04/2016〉. Sommer 1905 = Ferdinand Sommer, Griechische Lautstudien, Straßburg: Trübner, 1905. SP = Franciszek Sławski i in., Słownik prasłowiański 1–, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoliń- skich, 1974–. SSKJ = Slovar slovenskega knjižnega jezika 1–5, Ljubljana: SAZU – DZS, 1970–1991. de Vaan 2017 = Michiel de Vaan, Inflected and uninflected possessives and Lithuanian kienõ, Baltistica 52 (2017), nr 1, 65–72. Vaillant 1950 = André Vaillant, Grammaire comparée des langues slaves I: Phonétique, Lyon – Paris: IAC, 1950. Vaillant 1958 = André Vaillant, Grammaire comparée des langues slaves II: Morphologie 1: Flexion nominale 2: Flexion pronominale, Paris: Klincksieck, 1958. Vasmer ÈSRJa = Maks Fasmer [Max Vasmer], Ètimologičeskij slovar’ russkogo jazyka, perevod s nemeckogo i dopolnenija člena-korrespondenta AN SSSR O. N. Trubačëva 1–4, Moskva: Progress, 2 1986–1987. Vine 2009 = Brent Vine, A yearly problem, w: Kazuhiko Yoshida – Brent Vine (red.), East and West: Papers in Indo‑European Studies, Bremen: Hempen, 2009, 205–224. Weiss 2009 = Michael Weiss, Outline of the Historical and Comparative Grammar of Latin, Ann Arbor – New York: Beech Stave Press, 2009. Widmer 2008 = Paul Widmer, Drei griechische *‑ōu̯‑Stämme, w: Brigitte Huber – Marianne Vol- kart – Paul Widmer (red.), Chomolangma, Demawend und Kasbek: Festschrift für Roland Biel- meier zu seinem 65. Geburtstag, Halle (Saale): International Institute for Tibetan and Buddhist Studies, 2008 (Beiträge zur Zentralasienforschung 12), 615–630. Povzetek Izvor praslovanskega *čьjь ‘čigav’ Praslovanski svojilno-vprašalni zaimek *čьjь *čьja *čьje ‘čigav’ (csl. čii, rus. čej č’ja č’je itd.) je nedvomno izpeljan iz pide. vprašalnega zaimka na *kʷ‑, s tem da nima natančnih ustreznikov v drugih ide. jezikih (ne da se neposredno soočiti z lat. cuius ali gr. poĩos ‘kateri’, kakor se včasih počne v literaturi). Etimološka analiza mora skratka upošteva- ti inovacije (obliko pide.). Dosedanje razlage ne podajajo jasne razvojne poti izpeljave besede. V članku se predlaga nova interpretacija, ki izvaja psl. *čьjь iz post-pide. oblike *kʷi‑h₁‑o‑ ‘tak, ki je s kom/čim, tak, ki je pri kom/čem’, torej ‘čigav’. To bi bila skratka tematična izpeljanka (pripona *‑o‑) iz orodnika ed. *kʷi‑h₁ ‘s kom/čim’ pide. vprašalnega zaimka *kʷi‑ ‘kdo, kaj’. Hipoteza se da podpreti s tremi dejstvi: (a) med drugim komita- tivni pomen orodnika v pide. (torej ‘s kom/čim, pri kom/čem’); (b) nedvomni obstoj pide. oblike or. ed. *kʷi‑h₁ (ohranjene v prislovnih pomenih v številnih indoevropskih jezikih, tudi v psl. *či); (c) dobro izpričan proces tvorjenja tematičnih pridevnikov (pripona *‑o‑) iz sklonskih oblik v starih ide. jezikih (tip *h₂ep‑ ‘voda’ → mest. ed. *h₂ep‑i ‘v vodi’→ *h₂ep‑i‑o‑ ‘tak, ki je v vodi’ > ved. ápiya‑ ‘isto’).