UDK 821.163.41.09-1Nastasijevic M.
Sanja Golijanin Elez
Pedagoški fakultet, Univerzitat Novi Sad
SEMANTIKA MATERNJE MELODIJE U POEZIJI MOMČILA NASTASIJEVICA
U radu se nastoji istražiti kontekstualna istorijska i poetička zadatost meduratnih (ne-osimbolističkih i neoekspresionističkih) književnih tokova Momčila Nastasijevica kao nedeljiva procesualna duhovnost srpskog pesništva dvadesetog veka, s posebnim osvrtom na ideologiju i poetiku koja anticipira iluminativnu matricu drugog modernizma. Primenom poetičke i interpretativno-hermeneutičke paradigme aktualizuju se težnja ka jačoj misaonoj obuhvatnosti vremena (istorije, mita i hrišcanske duhovnosti/religioznog duha pesništva) u gustoj metaforici »unutrašnjih slika«, metafizičkog i morfološkog smisla maternje melodije kao povratne matrice ciklizacije pesništva Momčila Nastasijevica.
Ključne reči: lirski ciklusi, ciklizacija, apsolutna poezija, poetska duhovnost
The intention in this paper is to investigate into the contextual historical and poetic positions of interwar (neosymbolic and neoexpressionistic) literary paths of Momčilo Nastasijevic as a continuity of spiritual journey of Serbian poetry in the twentieth century. By applying the poetic and interpretative paradigms, we actualize the tendency towards stronger imaginative inclusion of time (history, myth and Christian spirituality/religious spirit of the poetry) in the thick metaphor of »internal pictures", metaphysical and morphological sense of mother melody as a recursive matrix of his poetry.
Key words: lyrical cycles, cyclization, absolute poetry, poetic spirituality
0 Afirmisan izvan kruga svoje književne generacije, stvaralački opus Momčila Nastasijevica je često proučavan više na zadatostima implicitne poetike u kontekstu njegovih filozofsko-esejističkih zapisa o umetnosti, apsolutnojpoeziji, maternjoj melodiji, stvarnoj reči i stvarnoj misli. Vodeni idejom o samoniklosti Nastasijevicevog pesničkog prosedea, »kritičari su više pisali o njegovom pesničkom načinu nego o njegovom pesničkom činu, više su upisivali svoje asocijacije nego što su ispisivali mapu njegovog sveta« (Koljevic 1988: 301). Tako i Radovan Vučkovic primecuje da se upravo posmatranje Nastasijevicevog teorijsko-kritičkog i pesničkog dela u panorami opštih kretanja u srpskoj meduratnoj književnosti (podrazumevajuci i širi evropski kontekst) iskazuje kao vidovitost, te zaključuje da je stvaranje retko kojeg drugog avangardnog pisca tog vremena »tako karakteristično za kontinuitet moder-nističko-ekspresionističkog talasa iz vremena pred rat i posle njega kao Nastasije-vicevo« (Vučkovic 2010: 283).
U pristupu Nastasijevicevom književnom opusu, mišenja je Radovan Vučkovic, jedan od posvecenijih savremenih istraživača novije srpske književnosti (vezan prvenstveno za avangardne tokove srpskog i hrvatskog modernizma XX veka) ne-ophodno je uzeti u obzir dve važne pretpostavke: kontinuitet koji njegove ideje pove-
zuje sa predratnom književnošcu (pojava neosimbolističkih i neoekspresionističkih umetničkih koncepcija u vreme tridesetih godina) i kao drugu činjenicu da je do konačnog publikovanja Nastasijevicevih tekstova došlo u konstruktivističko-mor-fološkoj fazi srpskog ekspresionizma, u modernističkom trenutku časopisa Misao. Ovaj autor zaključuje da, idejno i filozofski, Nastasijevicevo delo produžava osnovne estetičke ideale i principe predratne »nove moderne« (misao o harmoniji koju pre-uzima od simbolizma, misterija ljudske duše kao osnovni sadržaj umetničkog dela, koju takode preuzima od simbolističkog naraštaja i pokušaj ukidanja dualizma telo-duša, integrativnost kao suprotnost spekulativnom razumu), a umetnički ostvaruje morfološke intencije posleratnog konstruktivizma »u čitavoj preorijentaciji jednog krštenja« (Nastasijevic 1991: 101).1
U eseju Beleške za apsolutnu poeziju (1924) Nastasijevic ce potcrtati osnovne premise svog poetičkog opredeljenja (odbacivanje pesničkog formalizma, insistira-nje na neistoričnosti i apsolutnosti fenomena poetskog, na neologističnom karakteru pesničke evolucije i suberzivnoj neophodnosti svakog novog pesničkog pokušaja), koje ce biti harmonizovane sa konstruktivističkim transformacijama njegovog stila (Nastasijevic 1991: 31).
Sa tog idejnog stanovišta, formalno i morfološki Nastasijevicevo delo u novom, posleratnom periodu postavlja nove standarde ekperimentalnosti u jezičkoj artikula-ciji i težnji (usmerenosti) ka poetičkim rešenjima u konstruktivnom aktualizovanju i jezičkom modelovanju okultnih i mističnih sadržaja čovekovog duha i duše (Vučkov-ic 2010: 284) u organskoj i organičkoj zadatosti forme ne bi li se »izmenjenom redu stvari dao dalji duhovni korelativ, dalji izraz« u proširenju osnove našeg književnog jezika nasuprot racionalističkih odrednica predratnog estetizma Bogdana Popovica. Momčilo Nastasijevic je, zasigurno, presudnije menjao poziciju i funkciju poetske reči kroz »oblik opštenja ili oblik komunikacije« (Petkovic 1999: 121).
1 Ontologizacija pesništva - biče i jezik u ciklizaciji pesničkog opusa
Pesnički opus Momčila Nastasijevica predstavlja dinamično izgraden sistem ciklizacije Pet lirskih krugova (1932): Jutarnje, Večernje, Bdenja, Gluhote, Reči u kamenu, te posthumno objavljeni ciklusi Magnovenja i Odjeci. Pesme se uklapaju u krugove, koji su uvek celina za sebe, imaju svoj unutarnji razvoj i strukturu, a krugo-vi se uklapaju u organsko jedinstvo lirskog opusa. Tako su celovitost i zaokruženost svojstveni naročito za života objavljenim krugovima (Jutarnje, Večernje, Bdenja,
1 Na ideološkoj ravni ovaj put pronicanja podržan je i ostvarenim logosom Nastasijeviceve metafizičke konceptualnosti hajdegerovske definicije jezika u funkciji biti (stvarne reči), koja vrhuni u svojevrsnom izjednačavanju metafizičke poetske biti sa suštinom religioznog profetizma i hristijanizacijom zasvodenog poetskog ishodišta. Sa druge strane, pristup ostvarenoj literarnosti njegove poezije i kroz dinamičan preplet implicitne i eksplicitne poetike, uslovljen je osom paradigmatskog niza (formom interteksta u kojoj se na-laze različiti tipovi hipograma sadržani u leksičkom ekvivalentu date negramatičnosti), a poetizovani tekst nastao hipogramatizacijom (Rifater) odgovara osi kombinacije na nivou hermeneutičkog kruga, u ravni retroaktivnog čitanja (moc poezije »da prečišcava onog ko je prima, da širi i pojačava sposobnost njegove reakcije na svet«) - od negramatičnosti kao negacije referencijalne funkcije jezika preko hipograma (semiotičke osnove u teorijskoj i tradicijskoj toponimiji) do matrice teksta.
Gluhote i Reči u kamenu), od kojih su prva tri reminscentno naslovljena prema tri bogoslužbena kruga crkvenog pojanja (Jutarnje, Večernje, Bdenja), a četvrti i peti (Gluhote i Reči u kamenu), sa novostečenih poetskih vrhova neposrednije produblju-ju polje zatomljene egzistencijalne i ontološke drame modernog čoveka. Dva posthu-mno objavljena kruga i sam pesnik je nazivao šestim, odnosno sedmim (Magnovenja i Odjeci), te se mogu shvatiti kao orbita pesničke sinteze hristijanizovane koncep-tosfere, koju je u objedinjenoj postavci kao Sedam lirskih krugova prvi put priredio Vasko Popa, pravdajuci to i velikom pesnikovom željom (Nastasijevic 1968: 172).
Poetikom o apsolutnoj poeziji (u muzičkoj objavi mističke koncepcije umetnosti), Momčilo Nastasijevic je sebi postavio velike zahteve (Petkovic 1995: 15)2, čiji je korene u prvoj fazi uočavao u maternjoj melodiji (1929) kao najprirodnijem vidu duhovnog procesa stapanja delova u celinu (»maternje je prirode svaki živi izraz duha«)3 svojstven jeziku, u iskonskom pevanju koje prenosi neposrednije, dublje duhovne sadržaje, a osvedočeni su u narodnom napevu, glasu, melodiji i struni - »da bi se izrazilo ono što se ne da izraziti«, gde su i gipkost sintakse, široko zasnovane na srpskom književnom jeziku, sa refleksima šire balkanske tradicije i vizantijske duhovnosti, akcenatski i idiomatični ritmovi, intonacija i rečenični obrt uključeni u koncepciju tona (Goj 1995: 151). Kao u malo kojeg pesnika, esejistički rečena načela (Nekoliko refleksija iz umetnosti, Za maternju melodiju, Za stvarnu reč, Za stvarnu misao) izviru iz samih principa prakse vec u prvom krugu Jutarnje - ona se preplicu i dopunjuju, traže jedni druge, i tako dejstvuju, te se i u pristupu njegovom delu upravo teorijska, esejistička i kritička misao iskazuju često kao osnov intertekstualnog povezivanja u širem i užem (leksičkom, odnosno semiotičkom, hipogramskom) vidu (Milosavljevic 1978: 284)4.
Ekspresivnost Nastasijevicevog prodora u ono što je opštečovečansko onolika je koliko je (ispod korena nacionalnog) ostvarena u poetskoj duhovnosti procesualne forme kao usmerenost zanosa i posvecenost duha sržnom i kružnom ovaplocenju
2	Novica Petkovic zaključuje da u suštini necemo pogrešiti ako kažemo da je u ranim dvadesetim godi-nama Nastasijeviceva maternja melodija isto toliko pripadala pesničkom programu koliko i »sumatraizam« Miloša Crnjanskog ili zahtev za razgradivanjem sintakse, pa i samih reči, da bi se otvorio put podsvesnom ili nesvesnom, čisto fiziološkom i uopšte nepojmljivom (nepojamnom) kod Rastka Petroviča.
3	Upravo odnos prema jeziku postaje krupan činilac pesnikovog razvitka - jezička i stilska variranja povratne matrice prvih pesama u potonjim ostvarenjima pokazuja kako su se poetička pomeranja najnepo-srednije ostvarila na relaciji stvaralački subjekt-jezik, gde je uloga stvaralačkog subjekta u zreloj fazi bila svedena na katalizatorsku (pesnik-medij) - da omoguci spajanje reči prema njihovim vlastitim dozivima. Dakle, od reči u službi pesnika, pesnik je došao u službu jezika, postao je objekt jezika. Oba izdanja uku-pnog Nastasijevicevog dela (1938-39. i ono kritičko iz 1991. godine) donela su i brojne varijante pesničkih tekstova. Uvid u varijantne nizove pojedinih pesama otkriva nam samu prirodu njegovog stvaralačkog čina/ procesa. Nastasijevicev pesnički opus, otuda, pored pesničke vrednosti, ima i poetičku vrednost - poezija se zbiva samo u jeziku, jezik koncentriše čitaočevu pažnju.
4	O Nastasijevicevom pesničkom jeziku saopštavale su se i vodile duge rasprave. Medu jezikoslovcima u primarnoj vokaciji problematizovana je jednostavnost i jasnost književnog izražavanja (Belic 1951: 215), a u književnim krugovima njegovih savremenika polemisano je o jezičkoj savladanosti u njegovom pesničkom opusu. Ovde izdvajamo Andriceva zapažanja o Nastasijevicevom (jezičkom i pesničkom) »tragičnom slučaju« i Vinaverove nove poetičke poglede na »oslobodenu književnu reč-Bice« kao simboličke antipode u polemici koja se vodila mesec dana posle Nastasijeviceve smrti 1938. godine u beogradskom PEN-klubu. Prema stenografskim beleškama, ovaj razgovor je objavljen u Novoj smeni 1938, sa potpisom SWAN (Vinaverov pseudonim).
svoje poetske mape i kosmogonije. Tako promišljeni, pesnikovi arhetipovi predsta-vljaju prvobitnu psihičku stvarnost, čija je drevnost nepobitna i u koju nas uvodi pe-snička iluminacija.5 Posezanje za kulturno drevnim ima smisao pronicanja i jezičkog, pesničkog svedočenja, nastajanja u nestajanju (drame pesniče svesti) pred duhovno iskonskim jezgrom, sredinom stvari, svetom tajnom postojanja, gde je »lepota jedne stvari u osnovi tajna te stvari« - za onim što se na početku najizvornije manifestovalo kao mistično krajnje. Tako se dezaktualizovanost6 i neistoričnost Nastasijevicevog poetskog iskaza iščitava kao okvir prevazilaženja pojavnih privida koji zamagljuju čovekov intuitivni uvid u krajnju stvarnost.
Kao interpretativno središte niza ciklusa izdvaja se prva pesma u krugu i čitavoj knjizi i jedna od najpoznatijih koju je pesnik napisao - pesma »Frula«. Obrazac slovenske antiteze kao osnova ukupne formulativnosti usmenog pesništva (kroz osobit put do metafore ili specifičan ritam koji sobom nosi negativni paralelizam) poslužio je kao violinski ključ na početku muzičke kompozicije, koji olakšava razumevanje načina kojim je Nastasijevic artikulisao maternju melodiju (Maticki 2003: 306), učinio je savremenom i modernom u ambivalentnosti egzistencijalnog pesnikovog drhtaja od detinjski vesele i beznadno tužne pesme stare violine kao arhiteksta (»Pesniku«) do pastoralnog daha radosnog što se žalno razleže za odbeglom tajnom (»Frula«). U verzijama ove pesme u nastanku pratimo razvoj poetske duhovnosti sa deskriptivnog polja prve pesme do melodijskog i ritmičkog harmonizovanja redukovane i sržne slike celovite poetske misli.7
Nastasijevicevo apsolutno nije ni čisto pojmovno, ali ni čisto molitveno (kao kod neosimbolista) - on apsolutnu poeziju aktivira kao iskon i sržnu snagu korenitog duha. U tom smislu pesnik ne samo da aktualizuje melodijske potencijale lirskog osmerca i sedmerca u iluminaciji sopstvene pesničke biti, vec i osnov uklopljenog žanrovskog sinkretizma epske pesme iluminativno proniče sjedinjujuci ih sa ima-nentnom poetikom - otuda se nastajanje nestajanjem kao poetički okvir Nastasije-vicevih ciklusa u pesmi »Ljiljani« (Večernje) sržno vezuje za slovensku antitezu sa negativnim paralelizmom kao poetsku zagonetku i graditeljski kontekst, gde se motiv uklete neveste i svete svadbe i dalje (»Česmi kraj puta«, »Rumena kap«) nadaje kao iluminativna potka ciklusa Večernje, pa se neposrednost poetske fakture oseca u
5	Upravo ce kasnije Zoran Mišic u Predgovoru Antologiji srpskog pesništva (1967) naglašavati da je »u jeziku udes naše poezije« utvrdivši i sedam grehova naše tradicije (raspevanost, retorika, prevelika pozitivistička tradicija, sentimentalizam, narativnost, larpurlartizam, skorojevicstvo, odnosno snobizam u novatorstvu), a u pesnicima posle Prvog svetskog rata (Crnjanskom, Petroviču, Nastasijevicu i Dedincu) on ce videti demijurge koji su u našem jeziku otkrili neslucene mogucnosti za preobražaj poetskog iskaza i videli da se u njemu kriju najdublji izrazi iracionalnog.
6	Termin koji je pišuci o vremenskoj nesvodljivosti pesnikove poezije na aktuelne istorijske trenutke i tragove vremena napisao Borislav Mihajlovic u predgovoru njegovom delu (Pesme, Pripovetke, Drame) 1958. godine.
7	Novicu Petkovica je posebno zanimao paralelizam u Nastasijevicevim pesmama i promene koje on doživljava sažimanjem, eliptizmom, čime se pojačava i opšta mera tropičnosti. Prateci verziju Nastasije-vicevih pesama vracanjem unazad, Petkovic otkriva početne sheme dvočlanog paralelizma, često usmenog porekla, kao tvorbeno jezgro pesme. U analizi četiri pesme u parovima, kad god bismo se približili ranom obliku, u kome se neka slika (ili motiv) pojavila, nalazili smo obrazac paralelizma za koji se može reci da potiče iz usmene poezije: mimo celokupnog razvoja nove srpske poezije, Nastasijevic počinje od jezičko--folklorne osnovice i u doradama se ne zaustavlja dok ne iscrpe odredeni krug mogucnosti.
aktualizaciji fluentnih prelaza života i smrti kao senovitih pastoralnih prikaza. U pe-smama ovog ciklusa se sintetizovana pesnička fraza ne ostvaruje samo kao eho narodne pesme u tonu, melodiji i lirskom obračanju (»Česmi kraj puta«, »Poznoj«, »Sestri u pokoju«), več se minuciozno prepliču poetski refleksi romantičarske Radičevičeve elegije (»Vrba«) sa čisto simbolističkim Dučičevim nagoveštajima u završnoj pesmi »Suton« (Krila li to?/Nenadno mahnu na tamu./Ili crveno jato potonu za breg?) ak-tualizujuči gubljenje oblika i poentiranu zapitanost nad tajnom kao čežnju senke u sugestiji nestajanja (Breza li to,/il' bledi pramen dana?/Belasa tvoje telo u suton).
Jezik se dakle preureduje da bi se progovorilo o suštinama, o onome u šta se dotad nije pronicalo, u pesničko svedočenje i bivanje delom reči-biča, a ne reči-sim-bola - stvarne reči, apsoluta (proniknute duše, tajne kao otkrovenja biti u svetosti i zavetnosti tišine, u kojoj se da svetli svoj sagledati lik). Pesnička (stvarna reč) je doživljena i postavljena kao ikonična relikvija u proboju vela nedeljive stvarnosti, kao svojevrstan spiritualni vitalizam ka otkriču istine postojanja, gde je i sam pesnik ne samo religiozni mistik več »tražilac istine i tražilac puta za bivanje u istini« (Milosavljevič 1978: 231) u ostvarenim slikama generisanim od kontrasta, zgusnutih metafora pregnantne melodije i sugestivnih (poentiranih) paradoksa kao najdubljeg poetskog govora polifone duševnosti:
Dublje dno duši no stradanju,/bez dna reč ova smerna u večernju (»Molitva«, Bdenja); Jer i kroz ranu,/i tiše tim,/prizivlju se biti [...]Jer je tiho satkana duša,/na tiše brdo uvodile/prozirne ruke (»Dve rane«, Bdenja); I dublje li nas nema/dublje se otvori spasenje (»Jedinoj«, Bdenja); Tiho i tiše,/umin iz rana/ovaploti me u reč. (»Mirovanje drveča«, Bdenja); I najednom zasivi,/kao pregorelo je sve,/a sve živi (»Sivi trenutak«, Bdenja); O, grobno li mi smrkava/kostima tvojim svanuče/Živ premrem tobom/mrtva pregoriš mnome/do spasenja (»Grobnoj«, Bdenja). (Nastasijevič 1995: 33-45)
Ciklus Bdenja se zasvoduje epitafskim načinom lirskog govora sa reminiscen-tnim detaljima metafizičke zapitanosti pesničkih prethodnika (»Embrion« Jovana Subotiča i Zmajevi Duliči ovde se mogu doživeti kao arhitekst, prolog i dijalogična potka Nastasijevičevim pesmama »Bratu« i »Roditelju«) i vrhuni u epigramskom i aforističnom poentiranju redukovanom, ironičnom i asketskom pesničkom linijom (Put otvaram, evo,/Sebi za uništenje,/Neroden ma za mir.// Plod je bez ploda tvoj,/I sudnja ova u meni reč. - »Roditelju«, Bdenja). U ovim stihovima prati se gradacija prethodnih sumnji u obračanju i traženju sigurnog ontološkog utočišta (»Molitva«, »Gospi«, »Božjak«), egzistencijalne otudenosti (»Osama na trgu«), snage ljubavi na-spram smrti (»Trag«, »Jedinoj«, »Grobnoj«, »Bratu«, »Roditelju«).
I dok se u prvim ciklusima (Jutarnje i Večernje) čitaočev odziv poetskom svetu realizuje na datom elementu folklorne matrice (ili sentimentalne i vedre melodije pesnika starijeg pastoralnog prosedea poput stihova Jovana Grčiča Milenka, Branka Radičeviča ili u izvesnim elementima poetske fakture Vojislava Iliča) i njene melo-dijske kreolizacije u iluminaciji pesničke slike - ciklusi druge pesničke faze (posebno ciklus-pesma-poema Gluhote), obiluju negramatičnostima, »nejasnočama« koje razumemo kao aberacije značenja na mimetičkoj i istovremeno kao varijante smisla na semiotičkoj ravni teksta. Gradacijski je postavljeno novo lirsko stanje u nizu od deset malih pesama: posle nočnih bdenja, poniranja u sebe, dolaze gluhote ponoči,
kad prestaju svi glasovi života. Novica Petkovic govori o prazninama ili belinama u Nastasijevicevim pesmama kao onim mestima gde se oseca da se izvesna jezička jedinica (reč ili sintagma) koja nedostaje u površinskoj strukturi podrazumeva u dubinskoj strukturi teksta, a Svetlana Velmar-Jankovic u ambivalentnom odnosu značenja, ritma i zvuka (ritmičkog pokreta moči i muklog zvučnog odjeka nemoči) izdvaja aktualizaciju osobene »istinitosti tona« (Velmar-Jankovic 2013: 105 ), što ovde apostrofiramo kao svojevrstan vid Nastasijevicevog pogleda na simbolističku poetiku kao muzičku esenciju poezije i poetski tonski izraz, gde su značenja zvuka i ritma ne samo saglasna sa značenjem učestalih jednosložnih reči vec i sa suštinama koje se tim rečima žele iskazati u težnji da se sadržaj cutanja izrazi jezikom koji je najbliži cutanju, putem stvarne reči i da tako »samo cutanje progovori« (Nastasijevic 1991:46).8
Novi Nastasijevicev smer je ne baviti se više korom nego jezgrom stvari (Milo-savljevic 1995: 132). To je ujedno trenutak ozarenosti lepotom (I lepoti li/muk ovaj rastočenja/krotini tvojoj vrelo) kao izrazom najdubljeg tajanstva »bistre tame«. No, ni u mistici tog doživljaja pesnik ne nalazi razrešenje početnog paradoksa i slutnje:
tajnije iz mutnje me to na bistrinu te zabistri tama,
na rodaj opelo.
(Nastasijevic 1995: 56, Gluhote, VIII)
Kao i kod romantičara (Dure Jakšica), ta potpuna odvojenost od sveta izražena je slikama stvrdnute, umrtvljene materije (Otvrdnulo je,/uzdrhti čudno/prevršiče), gde se poetski uverljiva sugestija skamenjenog srca iznova nadilazi ritmičko-melodij-skom pulsacijom ostvarene poetske misli:
Iz greha da je neko svet.
I muku ovom, i mutnji, da nije kraja.
Za blagoslov taj na veki, na veki klet. (Nastasijevic 1995: 56, Gluhote, X)
U tih deset malih pesmama (posebno u drugoj i osmoj) iznova se aktualizuje drama egzistencije - ljudska trošnost (neizrečja i muka) sjedinjena sa smernošcu u kosmičkim okvirima trajanja iskazuje se biblijskom retorikom (greh, na rodaj opelo, na veki, na veki klet, kap-potop), ali i romantičarskim klišeom obračanja (srcu) generisanim iz folklornog vokativa (O miruj, miruj) unutrašnjim tonom smernosti.
8 Kako primecuje Svetlana Velmar-Jankovic, u jednosložnoj reči uvek ima (bez obzira na prirodu samoglasnika) nečeg odsečnog, tvrdog i »kao silom otkinutog iz neke celine«. Pesnik je češce tišinu zvao muk, sa izvedenim muklo i muklina. Ovi izrazi su srodni sa gluhi, a i sa gluhotom koja je ušla u naslov četvrtog lirskog kruga. Reč je prisutna da se kroz nju otvori ono što je najmuklije u bicu.
Uzusi hagiografske tradicije i crkvenoslovenske leksike iznova živo i sržno pulsi-raju u redukciji i eliptičnosti (koja nikada nije diskurzivno vec intuitivno izvedena) paradoksa i odmerene melodije epitafa uobličenog u molitvu i želju - odnosno, u jedinstvu ritmičke i idejne zasnovanosti kantilenske, otvorene lirske forme daha i duha, poetske misli i melodije. U Gluhotama pesnik je otkrio skamenjenost i muklost (negramatičnost^hipogram: srce-misao-duša) kao polazne entitete derivacije poetske matrice, u kojoj su sažeta poetička i ontološka načela stvarne (poetske) reči kao otkrovenje imanencije i težnja da se gluhote egzistencije ispune bičem poezije, što je plod pesnikovog duhovnog poniranja i svedočenja neizrecivog, tajanstvenog - da se putem stvarne reči potre čutanje i da se sadržaj čutanja izrazi jezikom koji je najbliži tišini i čutanju u svom cikličnom artikulacionom muklom vračanju.
Te najdublje istine po svom su karakteru protivurečne, paradoksalne, a u izrazu gnomički pregnantne i doživljavaju se kao proročke u demonskoj slici modernog grada sledečeg ciklusa Reči u kamenu:
I bude
na vodi čudu, gojazna glad, beskrajem nebo, nebo zar?
teško priklopi svarenje. I jeste,
tma kotlova u kotlu. Boga li radi pristavi vrag, Vraga li Bog?
(Nastasijevič 1995: 61, Reči u kamenu, I)
Modelativna funkcija pesničkog jezika zasnovana je na gustoj metaforizaciji i pre-obražaju istorijsko-metafizičke vizije. U tom pravcu je posebno ilustrativna, svedeni-je spomenuta, rana pesma »Grad«, prva od predstoječe tri verzije svakako jednog od najintrigantnijih ciklusa Nastasijevičevog pesničkog opusa.9 Demonska slika grada, kao polazna u daljem modelovanju ovde je još uvek u krugu prepoznatljive poetske fakture referencijalne ravni (Čudo s hiljadu glava kraj crne reke/Vari u sitosti vekova/O tmaste redove kučerina / razbija se čelo namernikovo). Prava poetska potencijalnost pesme »Grad« ukazuje se tek u svetlu zapažanja da je Nastasijevič, uz neke Krležine, Šimičeve10 i možda pojedine pesničke naslove Rastka Petroviča »u stvari, relativno redak primer pevanja na tipično modernističko-avangardnu temu demonizma grada, u poeziji nemačkog ekspresionizma vrlo često povezanu s takozvanim pesmama o kraju sveta (Weltende), odnosno s njima primerenim katastrofičnim slikama (Katastrophenbilden)« (Brajovič 2000: 354).
Sa druge strane, zpravo na fonu ovih stihova se neposrednije da sagledati luk poetske formativnosti koji kreče od inventivnih traganja modernog čoveka za utemelje-
9	Upravo je Zoran Mišič ovaj ciklus (Reči u kamenu) uvrstio u svoju Antologiju srpskepoezija (1967).
10	Tihomir Brajovič če lucudno zapaziti da bi se ova odbačena verzija Nastasijevičeve pesme mogla potpuno dovesti u neposrednu vezu sa Šimičevom pesmom »Grad« (Opet/uho čuje iza sebe Grad ko ubicu/ On je za mnom/sa mnom/vječno/I u moje misli pada/crn i velik kao Smrt).
njem izvan demonskog obličja gradske stvarnosti: otuda u potonjim pesmama ciklusa uočavamo gubljenje urbane toponimije, pa slika duboko ulazi u biblijsku osnovu prizvanim likom Levijatana (»Srce mu je tvrdo kao kamen, tvrdo kao donji žrvanj«) kao iskonske nemani, morskog čudovišta, koje se u ciklusu aktualizuje u aluzivnosti i antropomorfizaciji pošasti savremenosti i uvire u pronadenom ucelovljenju na planu leksičke derivacije osnovne matrice u pohranjenoj biblijskoj toponimiji Knjige o Jovu (Sveto pismo Starog i Novog zavjeta 1950: 468)."
Nema sumnje da ciklus Reči u kamenu (i sam naslov Novica Petkovic je u jednom trenutku aktualizovao u kontekstu tematike čoveka i grada) predstavlja centripetalno središte poetičkih i hermeneutičkih odredenja knjižja, u njemu se sustiču premise pesničkog modelovanja slike, koja u svojoj metonimijsko-metaforičnoj, aluzivnoj i iluminativnoj zadatosti predstavlja izraz Nastasijevicevog kripto-avangardizma, »možda i najeksplicitniji izraz ove uzorno avangardističke tematike, koja u srpskoj i hrvatskoj poeziji, čini se, ipak nije stigla da se uobliči do dimenzija celovitog topo-sa«, »svojevrsni dokazni materijal o nadvladano avangardnoj vokaciji jednog dela njegovog pesništva« (Brajovic 2000: 355).
Semantička paradoksalnost i metafizička dijalektičnost ne ogledaju se samo u jezičko-gramatičkim promenama kao sržnim asocijativnim potencijalima pesničkog tkiva (Stanojčic 1967: 57) vec i u tautološkim konstrukcijama: ključ ključa u vratima, tma kotlova u kotlu, truleži trulež/na nesatrulimu vlat, nisko i niže/boga dnom/nali-čje gde izvrne se u lik. Kružno kretanje greha u atmosferi gradske jagme, gradskog raskršca kao krsta, poprima okvir opšte ontološke nesigurnosti, zla i greha u apokaliptičnim vizijama. Stoga ovaj ciklus možda na najdramatičniji način kontrastno postavlja osnovne motivske smernice čoveka i raspetog, »sustalog« Boga u njemu - u snažnoj ekspresiji se iluminativno kreolizuje biblijska i istorijska slika, data u nepo-srednoj prožetosti bica i sveta.
Slika kojom se plastičnošcu metonimijsko-metaforičkih spregova aktualizuje dramatika čoveka u modernom gradu je nadeni mali obrazac koji ce leci u osnovicu naše moderne urbane lirike i sublimno iskazati pesnički model (izvrnutu perspekti-vu) savremenog sveta (kasnije i u slikama Vaska Pope, posebno u prvoj zbirci Kora i kao skriveni kriptogram pesnika u završnim stihovima Vučje soli), u kojem je te-skobna tama bez svitanja sugestivno prikazana sažimanjem velikog u malo u misa-onoj sugestivnosti i emocionalnoj širini završne slike (kriptograma) ovog ciklusa, sublimno prožete kružnom putanjom greha, egzistencijalnom mučninom i humorom preobraženim u osecanje tuge, sete ili tragike, kao kranjim izrazom ljudske dušev-nosti (S mesecom/ to tiho tek/izmili setna budala/I to pa to,/ i sve to) u ostvarenoj vitalnosti procesualne forme sržnog izraza i setno-ironičnom invencijom poetske duhovnosti stvarne misli.
Dovodeci u saodnosne veze stihove petog i šestog, posthumno objavljenog kruga (Reči u kamenu i Magnovenja), pratimo putanju duhovne patnje, iskušenja i nagove-štaja preobražaja po biblijskoj matrici odnosa starozavetne i novozavetne proročke simbolike - tako od stihova koji jasno sugerišu izvrnutu perspektivu mita o oceu-
11 U tom kontekstu se da tumačiti i oksimoronska metafora gojazna glad u biblijskoj toponimiji Levijatana. Levijatan je morska neman koja se pominje u Starom zavjetu (Psalm 74:13-14; Jov 41; Isaija 27:1). Reč levijatan je postala naziv za svu morsku neman.
bistvu i mita o Božjem detetu u atmosferi gradske pošasti (destrukcije i ironičnog potcrtavanja ambijenta preporoda) do sugestije novog proroka Hristove svete vere12:
I zaturajuci, gle, istina bude,
1	začnu plod.
Jer i u podrumu memli bleda se gljiva, čedo nasmeši.
Pa Isaije likuj, čemerom kad neželjeni rod roditelja prostreli.
(Nastasijevic 1995: 67, Reči u kamenu, VII)
Stihovima sledeceg ciklusa (Magnovenja), u kojima se nagoveštava dar sagaranja kao oplodenja nevesti zemlji (mit o svetoj svadbi) i prečistoj (hrišcanska simbolika), dat u završnoj slici žrtvovanog Sina - završava se ovaj značenjski kompleks nove objave čovekovog spasa:
1
Zaplavi na krila žar. Nebo to zemlji tobom silovito ustremi,
Silo, Neroäeni, Ti.
2
Otvorite se, utrobe. Seme je ovo,
plamena plamen-oplodenje.
Sagoreti -prečistoj dar13-
(Nastasijevic 1995: 86, Magnovenja, pesma »Vest«)
Novi ciklusi su redukovani i stvoreno je nekoliko »impresivnih poema, sličnih modernim sonatama, sa stavcima koje su u ovim pesmama, male pesme, povezane dubljim vezama« (Leovac 1995: 159), a ciklus Odjeci je povratak na početnu poetsku fakturu cikličnog procesa trajanja i prirodne obnove. Ovakvom koncepcijom gru-pisanja pesama i ciklusa formira se i jedan vid produženog pesničkog teksta1^, gde
12	Isaija, sin Amosov, kao prorok Božji prorokovao je o Hristovom začecu i rodenju od Prečiste Djeve radi spasenja roda ljudskog:
Zato če vam Gospod dati znak: eto djevojka če zatrudnjeti i rodiče sina, i nadjenuče mu ime Emanuilo. (Svetopismo: Knjiga proroka Isaije, gl.7, 14: 565).
13	Ovde se kao i u našoj narodnoj pesmi Bogorodica naziva Prečistom.
14	Ovaj termin se pojavljuje prilikom analiziranja mogucnosti duge pesme u polemikama Edgara Alana Poa i T. S. Eliota.
je niz utisaka moguce uobličiti u jedinstvenu celinu, a da se istovremeno ne izgubi jedinstvo utiska pojedinačne pesme, raznovrsno ostvarene u svojoj zgusnutoj i maloj formi, što je i pretpostavka njihovoj samobitnoj poziciji i kantilenskoj procesualnosti redukovane i preobražene maternje melodije u vecoj cikličnoj formi.15 Uočljivo je da su i Mišic i Pavlovic izdvojili iz šestog cikusa pesmu »Poruka«, koja je u apostrofira-noj varijanti izvijena misao o proziranju paradoksa čovekovog puta u ambivalenciji i dihotomiji dobra i zla, u snažnoj ekspresiji kojom se otvaraju nove mogucnosti poetskog govora i nadilazi povremeni profetizam i hermetička ideološka potka »zasužnjene religioznosti« (Leovac 1983:36) i molitvene dikcije (Prozrem vas: /jadna jasnota,/umlje, jadna reč,/mračni putgrete./Zamukni mukom skota;-/dostojan spolja lik i um,/unutra zver/i bespomocno dete). Istovremeno, po zakonima koherentnosti i interpolacije, sledi da nijedan deo tih ciklotvornih poema sam po sebi ne može da sadrži poetska značenja lirskog ciklusa ili kruga. Ona su plod samo uzajamnog delovanja zavisnih poetskih tekstova (Apostolos Sterjopulu 2003: 73).
Tako se »Tuga u kamenu« nadaje kao pesma koja o hodu po mukama govori kao o lančanoj reakciji, gde jedan paradoks pokrece drugi u kružnom kretanju ljudske drame, egzistencijalnog drhtaja i nespokoja, razapetosti i sjedinjenosti u svim supro-tnostim bica i sveta. Strukturirana u niz malih pesama koje prstenasto grade okvir celine, ona svoju zadatost dinamizira u značenjskom kontekstu ciklusa Magnovenja, celishodnom i u poetičkom vidu razvijenom melodijsko-ritmičkom osnovom koja pulsira u ostvarenom slovenskem tonalitetu kao rana maternja melodija razvijene pesničke fraze setne i smerne nade (Ni reč, ni stih, ni zvuk/Tugu moju ne kaza).^^ Iz jedne muke, u znaku nade, pada se u neslucenu narednu, gde se u jezgrovitoj formi sagledavaju sva tri osnovna težišta pesnikovog dela: bit maternje melodije (ideal je-zičkog stapanja daha i duha, ličnog tona i pročišcenog nadličnog značenja), stvarna misao i religijsko osecanje. Hod po duhovnim mukama razapetosti ovde je konačno urodio »plodom novog osecanja bliskosti sa svetom« (Koljevic 1988: 209). Kao da je pristanak na duhovno raspece kao svoju sudbinu, omogucio približavanje svemu postojecem spojenim lukom (I čudno,/na ramenu sebi,/svetli svoj sagleda lik [...] A duge sveudilj neke/nebo i zemlju /spaja luk).
Pesnik je počeo svoje krugove dnevnim solarnim krugom, a završio ih je godi-šnjim, kao da se time ova poezija, sva okrenuta onome skrivenome i neizrecivom, u svojoj bitnosti uključuje u večni ciklus života prirode u kojem je smrt u stopu pracena ponovnim radanjem (Pavlovic 2000: 324)'7- Na putu dijalektički ostvarene kružne
15	U Mišicevoj Antologiji srpske poezije izdvojen je peti ciklus Reči u kamenu, pesma Gospi uzeta je iz treceg ciklusa Bdenja, pesme Pogled, Poruka iz šestog ciklusa Magnovenja, a u Pavlovicevoj Antologiji srpskog pesništva (1964) Sivi trenutak, Predvečerje, Roditelju, Osama na trgu i Trag iz treceg kruga Bdenja, dok su Tuga u kamenu, Poruka, Put, Reči iz osame i Misao iz šestog, Magnovenja.
16	»Nikoja reč« je prva Nastasijeviceva datirana pesma (Nikoja reč, ni stih, ni zvuk, / ne kaza ljubav moju) (1915). Vidimo da je upravo dva prva stiha ove pesme Nastasijevic iluminativno upotrebio u pesmi-poemi »Tuga u kamenu« (1934) kao delu zrelog ciklusa Magnovenja (Ni reč, ni stih, ni zvuk,/tugu moju ne kaza).
17	Miodrag Pavlovic konstatuje da Nastasijevic polazi od iste satanističke osnove kao Bodler i Lotrea-mon: odvojen je od nagona za životom, odvojen od nagona vrste (u pesmi »Roditelju« ce reci: Plod ja bez ploda tvoj/1 sudnja ova u meni reč), razuveren u jednostavnu lepotu sveta, u mogucnost da se svet ulepša i dotera - ali njegova poetska i duhovna ishodišta ipak dalje sežu. Jer, dok je od toga sledeči Bodlerov korak
kretnje od stvarne reči ka pronicanju Biča, izvora i uvora iz Ja u ne-Ja, pesnikovo približavanje tišini od koje je i duša satkana, zapravo je približavanje središtu ove po -ezije. Tišina je zasvetlela i na njenom vrhu, u možda najboljoj pesmi »Misao« (1-7), u završnom krugu Magnovenja:
1
Tišinom čudno
sve mi zasvetli, -
krilata pohodi me ona.
Neroäenih zora
zapoju mipetli;
sa dna iskon-mora
potonula, čujem, bruje zvona.
(»Misao«, ciklus Magnovenja) (Nastasijevič 1995: 97)
Tako se osnova ciklotvornosti Magnovenja ovde iskazuje u ovladavanju odnosom konverzije i ekspanzije misli u epigramskom stihu, sržnoj sintagmi u kojoj pulsira dramatika, hijazam, oksimoronsko prometanje značenja i heraklitovska nestalnost kao stalnost toka u ostvarenim melodijskim i ritmičkim dinamizmima veče forme (koja teži sržnoj i kružnoj zasnovanosti) i završnih stihova, u kojima se linijom kan-tilene procesualno izvija duhovno i pesnički pročiščena maternja melodija stvarne misli:
4
I znam, i znam, srce gde kuca, od zlata ili tuči
nemo u njemu raspinje se Bog.
Plakalo il' pevalo trnova za uzdarje plete mu se u potaji kruna.
5
Muklo to nečuj neki u meni sluči.
Prenuv zanemela smrcu da glasa struna.
(»Struna«, Magnovenja) (Nastasijevič 1995: 96)
Pesme-poeme »Tuga u kamenu«, »Vest«, »Pogled«, »Poruka«, »Radosno opelo«, »Struna« pokazuju da ona linija koja u Nastasijevičevoj lirici kroz usmenu poeziju
Satanine Litanije, Nastasijevič se opredeljuje za dobrotu u patnji i trpljenju, bivajuči sobom mnoštvo (u pesmi Jedinoj : I dublje li nas nema, / dublje se otvori spasenje), on ne zna za kletvu, i u tome je velika njegova osobenost. Uočljiva je srodnost sa Disovom dobrotom, spontanom i pačeničkom, mada je Dis imao svoje satanističke Erupcije - dinamika tog iskušenja podtekstualno se prožima neposredno i iluminativno
sa Knjigom o Jovu.
vodi u mitsko i ona koja kroz staru književnost vodi u hrišcansko (mističko) ne teku uvek odvojeno, nego se sustiču, ukrštaju i sjedinjuju u ostvarenom opštejezičkom i kulturnom pamcenju i izlaze u opsesivni kosmički prostor. Sa ulaskom u najviši deo stvaralačkog opusa, proziru se i dinamični krugovi procesualne forme, sazdani na ovladavanju poetskom melodijom i mišlju u strukturno objedinjenim višim celinama pesama kao poetskom duhovnošcu izvedenih melodijskih izraza. U tom jedinstvu ciklusa Magnovenja ogleda se i težnja pesnikova ka celosti poezije u vitalizmu i spiritualnosti - u rodnosti organske i organičke forme pesničke reči. Tako se Nasta-sijevicev pesnički jezik nadaje i kao svojevrstan meta-jezik, koji retko pada u ovla-danu ritualnost i manirizam - pre bismo na osnovu novih čitanja mogli da govorimo o sržnom i kružnom tvoračkom nadilaženju vec dosegnutih otkrovenja procesualne forme.
Bezdno i harmonija iskona
Završna misao
Poezija Momčila Nastasijevica je, kao »pesma malobrojnih« (Jerotic), otvorila nove jezičke mogucnosti, saobražene stilskim postupcima za koje do tada srpska poezija nije znala. Po njima se Nastasijevic ne izdvaja, nego pridružuje pesnicima koji su izveli prevrat u književnosti 20-ih godina (S. Vinaver,M. Crnjanski, R. Petrovič, M. Dedinac).
U svom stvaralačkom postupku prodiranja u vansmisao, »nadstavrnost« kako ju je iskazao u svojim beleškama za stvarnu reč, Nastasijevic je pratio maternju melo-diju u karakterističnim prelazima celovite stvarnosti, u kojima i leži magija melodič-nog izraza, dok je sve ostalo samo odjek poetske duhovnosti ostvarene kreolizacijom slikovnog i melodijskog daha i duha.
Nijedan srpski pesnik nije funkciju jezika doveo do tako velikih raspona u zgu-snutim, malim formama zbijenih sudbinskih motiva da bi ga »vlastitom sržju i taj-nama poetski razvio, preobrazio i uzvisio, da bi ga povesno trajnije uzdigao, da bi ga učinio trajnijim egzistencijalno-poetski« (Leovac 1983: 45). Taj preobražaj jezika ogleda se kako na fonu iskazanih paradoksa kojima se senči odnos prema efemer-nom, tako i u kantilenama, melodijski razvijenim strukturama koje se sada grade kao niz mninijatura sa do srži apstrahovanim i redukovanim poetskim entitetima, poniruci u produbljeni okvir reči-bica u kruženju poezije oko svoje stvarne misli i reči kao proniknute suštine .
Celokupan niz pesnikovih ciklusa može se pratiti iz te središnje linije kao proces oboženja ili »individuacioni proces«, koji je, podstaknut Hristovim stradanjem, sam pesnik otvorio kao tri stepena razvitka bica: kao estetskog, kao etičkog i kao reli-gijskog i sa druge strane kao pesničko bivanje i svedočenje »poverenja u vladavinu logosa, shvacenog istodobno u smislu jezika i u smislu onoga što je nadmaterijalno, nadnaravno i nadredeno jeziku, a što uvek i neumitno podrazumeva poredak nasu-prot besporetku, uredenost naspram anarhičnosti, konačni smisao naspram relativ-nog besmisla i aporetičnosti« (Brajovic 2000: 356).
Na tragu horizonta objedinjenja Nastasijeviceve poezije (muk kao duhovna stvarnost i molitveni karakter stiha, duborez, sitno tkanje i freska), kako zapaža Nikola Koljevic, bio je ponajpre engleski slavista Edvard Goj, uočavajuci da je Nastasijevic
bio religiozan pesnik na simbolistički način, u čemu se suštinski razlikovao od nad-realista.
I danas se ovim licem Nastasijevicevo pesničko, kritičko i esejističko, pa i filozofsko i metafizičko zračenje i trajanje potvrduje kako u posleratnom modernizmu i neosimbolizmu srpskog pesništva tako i u evropskoj kontekstualnosti prevoda kao novog čitanje tvoračke pesničke reči. Od engleskog slaviste Edvarda Goja do nemač-kog istraživača Roberta Hodela, Nastasijevicevo pesništvo se u novim čitanjima pre-poznaje kao deo velikog nasleda poetskih srodnika (poezija Helderlina, Malarmea i Hlebnjikova), a sam pesnik se tumači i doživljava kao »svetski pesnik našeg jezika« (Popa 1968), moderan i arhaički, sa snagom proročkog ozarenja i dejstva.
IzVORI I LITERATURA
Momčilo NasTAsiJEvič, 1968: Sedam lirskih krugova. izbor i predgovor: Vasko Popa. Beograd: Prosveta.
--, 1995: Sedam lirskih krugova. Sremski Karlovci: Kairos.
Sabrana dela Momčila Nastasijevica, 1991. priredio: Novica Petkovic, Gornji Mila-novac: Dečje novine; Beograd: Srpska književna zadruga.
Aleksandar Belič, 1951: Oko našeg književnog jezika. Beograd: Srpska književna zadruga.
Tihomir Brajovič, 2000: Teorija pesničke slike. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Mihail Bahtin, 1991: Autor i junak u estetskoj aktivnosti. Novi Sad: Bratstvo-Jedinstvo.
Andrej Beli, 1984: Simbolizam. Beograd: Vuk Karadžic: Institut za književnost i umetnost.
--, 2004: Smisao umetnosti. Beograd: Brimo (Biblioteka Reč).
Edvard Goj, 1969: O dva lirska ciklusa Momčila Nastasijevica. preveo s engleskog: Miroslav Nastasijevic. Kruševac: Bagdala.
Mihail Darvin, 1997: Ontološki status dela lirike u aspektu njihove umetničke cik-lizacije, prevela Mirjana Petrovič prema: Michail N. Darvin, Zyklusdichtung in den slavischen Literaturen: Beitrage zur Internationalen Konferenz, Magdeburg, 18-20. Marz 1997, Reinhard Ibler (Hrsg.). Peter Lang, Frankfurt am Main, 2000.
Vladeta Jerotič, 2002: Darovi naših rodaka. Beograd: Ars Libri. (kolo 2, knj.1-4)
Marko Juvan, 2013: Intertekstualnost. Novi Sad: Akademska knjiga.
Ernst Kasirer, 1998: Jezik i mit. Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Z. Stojanovic.
Kornelije Kvas, 2006: Intertekstualnost u poeziji (Shvatanje poezije Mišela Rifatera). Beograd: Zavod za udžbenike.
Nikola Koljevič, 1988: Klasici srpskog pesništva. Beograd: Prosveta.
Zoran Konstantinovič, 1969: Fenomenološki pristup književnom delu. Beograd: Prosveta.
--, 1984: Uvod u uporedno proučavanje književnosti. Beograd: Srpska književna zadruga.
--, 1993: Komparativno videnje srpske književnosti. Novi Sad: Svetovi.
Slavko Leovac, 1983: Momčilo Nastasijevic (književno delo). Gornji Milanovac: De-čje novine.
--, 2000: Razmatranja o književnosti i umetnosti. Beograd: Književni Atelje; Banja Luka: Glas srpski.
Miodrag Matički, 2003: Jezik srpskogpesništva. Novi Sad: Prometej.
Petar Milosavljevič, 1978: PoetikaMomčia NastasijeviCa. Novi Sad: Matica srpska.
Zoran Mišič, 1967: Antologija srpske poezije. Beograd: Nolit.
Miodrag Pavlovič, 1964. Antologija srpskog pesništva. Beograd: Srpska književna zadruga.
--, 2000. Eseji o srpskim pesnicima. Beograd: Prosveta.
Novica Petkovič, 1995. NastasijeviCevapesma u nastajanju. Beograd: BIGZ.
--, 1999: Ogledi o srpskim pesnicima, Društvo za srpski jezik i književnost, Beograd.
Tiodor Rosič, 1989. Opesničkom tekstu. Beograd: BIGZ.
Mikloš sabolči, 1997: Avangarda i neoavangarda. Beograd: Narodna knjiga - Alfa.
Sveto pismo Staroga i Novoga zavjeta, 1950: (prevod Starog zavjeta: D. Daničic; pre -vod Novog zavjeta: Vuk Stefanovic Karadžic). Njujork-London: Savet biblijskih društava.
Milivoj Solar, 2010: Ukus, mitovi, poetika. Beograd: Službeni glasnik.
Eleni Sterjopulu-Apostolos, 2003: Poetika lirskog ciklusa : na materijalu ruske poezije s kraja 19. i početkom 20. veka. Beograd: Narodna knjifa - Alfa.
Živojin Stanojčič, 1967: Gramatička asocijativna sredstva u delu Hronika moje varoši Momčila Nastasijevica. Naš jezik, NS, knj. XVI, sv. 1-2, 57-68.
Miloslav Šutič, 2000: Književna arhetipologija. Beograd: Institut za književnost i umetost: Čigoja štampa.
Kiril Taranovski, 1982: Knjiga o Mandeljštamu. Beograd: Prosveta.
Svetlana velmar-Jankovič, 2013: Srodnici. Novi Sad: Matica srpska.
Radovan Vučkovič, 2011: Poetika srpske avangarde. Beograd: Službeni glasnik.
Žerar Ženet [Gerard Genette], 1998: Umetničko delo: Estetska relacija. Novi Sad: Svetovi.
--, 2002: Figure Novi Sad: Svetovi.
Summary
Momčilo Nastasijevic begins his circles with the daily solar circle, and finishes them with the annual, making his hidden-and-unspeakable poetry essentially plugged into the eternal natural cycle where the death is immediately followed by rebirth. On the path of the dialectically established circular movement from the actual word towards the understanding of the Being, the outflow and inflow from Self into non-Self, the poet's achieving of the silence, which weaves the soul, is the actual approach to the core of the poetry. The poems "Sorrow in the stone", "News", "Look", »Message", "Merry requiem", "String" show that lines which through the oral poetry lead into the mythical and through the old literature to the Christian (mystical) don't exist separately; they are outrunning, crossing and uniting into the accomplished linguistic and cultural memory, and leaving into the obsessive outer space. By reaching the highest parts of the creative work, one may notice the dynamic circles of the processual form based on the acquired poetic melody and thought, and built into the structurally united higher segments of the poems as melodic expressions of poetic spirituality. In the unity of the Flashes cycle we observe the author's striving for wholeness of the poetry by vitality and spirituality - by kinship of organic and organismic forms of the poetic word. In this context does Nastasijevic's poetic language appear as a kind of meta-language, falling seldom into the learned rituality and mannerism; on new reading, we should preferably talk about the essential and cyclic creative overcoming of already reached revelations of the processual form. In his creative procedure of penetrating into the meta-sense and "super reality'' as he named the real word in his notes, Nastasijevic followed native melody in characteristic transitions of comprehensive reality that implies the magic of melodious expression, while everything else was but the echo of poetic spirituality achieved through the synthesis of both visual and melodic breath and spirit.