bhoqata Kulturore Shaiptare

M\GJEN\

Kulturno društvo Albancev

403668

»LTERNATIVA

5

:

Ljubljana, tetor 1989
oktober 1989

Si

FJALA FJALfiN (S')E MUND...

1. Jane te shumte ata qe na lavderojne, po s^ane te pakte as ata
qe na japin verejtje. I nderojme njesoj. si te paret ashtu ata te
djrtet. Nuk pajtohemi se kemi bere fare pune te madhe. Pune _te
medha na presin nga sot e tutje. Do te per piqemi, ve tem per kete
mund t'u sigurojme. Jedinstvo po mirret me terrorizem e bomba...

2. Me shume se kurre me pare Rilindja u le vend politikaneve te
rinj te Kosoves. Nga dy-tri faqe e dy-tri_ fotografi_pothuaj <jdo
dite. Optimist te jemi: Te gjithe atyre te faqeve te para u vie
f undi .

3. "Teksa fshati i varfer digjet

Kryekurva nis e krihet"...(Ali Asllani)

Poeti i "Xixa stralli-t" paska votuar kunder amandameneteve
sllovene...Cka t'i besh burrit pos nje radiografi per te pare si
ka nxjerre krahun duke ngritur dore...Gjerqek, gjerqek!

"Cka nuk beme per kete Atdhe:

Disa u vrane e disa mbajten fjale"(poet turk)

4. Perpjekja e patrioteve te pulave e te pilafit per te bere nje
Osma sednice nuk doli e suksesshme ne mungese te procesmbaj tešit!
Alternatives do t'i vijne tekste te mira, vetem pritni^ sa te
piqen kushtet, na japin gajret. U pjekshft me kushtet, te keqen
ne. . .

5.. ..mendja ime marro?e s ’ ka ditur se malazezte qenkan serbe.
Keshtu^e serbet paskan dy republika! Kosoven sot e tutje s’ben ta
pengoje askush (as Shqiperia) qe te behet republike.

6.. ..1enie mos rreni se flliqte nje dynj‘a dhe s'u beson njeri!
Propozoi qe t'i vihet ne ndihme Suedise per te gjetur vrasesin e
Ulof Palmes... Milicet pa uniforme te Kosoves do te zbulonin
secili nga dy-tre vrases, nga pese-gjashte_pjesemarres ne vrasje
dhe dalengadale do t'i diferenconin suedezet kunderrevolucionare
e separatiste.

Edhe mustaqeve u doli ,boja...Kush po hedh bomba ne
"bombahedhesit terroriste" te Jedinstvos apo, komentator "i
famshem" i Rilindjes-lexonie Bulgakovin!

S. Kabashi

HAKI STERMIILI

KO BI BILA DEČEK

Avtomobil Je s polnim ropotom hitro odpeljal. Nekajkrat se Je
povzpel navzgor, nekajkrat Je zdrsnil navzdol, malo po drsečem, pustem
terenu, po ravnini in spet navzgor. Moji tovariši sopotniki so se -aii
pogovarjali med seboj ali pa molčali kot izgubljeni in začudeni od
prekrasnih lepot, ki so Jih videli ob poti. Vzpetine, planine,
gorovje, skale, doline, in prekrasna polja so se zelo hitro
prikazovala in hitro izginjala, na licih potnikov pa neverjetno
zadovoljstvo. Če bi Jih videli ljubitelji gora. Močni sončni
pomladanski žarki so poljubljali zelena lica in večbarvne rožnate
liste, kot da bi z vseh strani prihajal poseben vonj, ki ga Je bilo
čutiti vsepovsod. Z eno besedo, tistega dne Je narava proslavljala
svoj prihod s svojo pomladansko lepoto.

Tam v cvetličnjaku, zelenem kotičku rož, bi rad imel hišico -
pravi eden izmed potnikov in gleda s hrepenenjem proti omenjenemu
krogu, okrašenemu z okusno nebeško roko.

Hišica, kot iz pravljice. V njej bi morala živeti Gorska vila,
lepotica naših gora - Je dodal tovariš z nasmehom.

Ko so se ukvarjali s sanjami in željami za boljše življenje, so
mene mučili grenki vtisi, ki mi Jih Je pustila Dijina bolezen. Zdelo
se mi Je, da Je ne bom nikoli več videl. škatlico, ki mi Jo Je dala,
sem imel pri sebi. Nekaj me Je vzpodbudilo, da Jo odprem in da vidim,
kaj Je v njej, saj mi Jo Je ona izročila. Na koncu me Je premagala
radovednost in odprl sem Jo. V njej Je bila zgodba, bela ruta in
pismo, naslovljeno na gospo Shpend Rrefes v Tirani.

Zvezek Je bil popisan skoraj tri četrt. Tako sem spoznal drobno
Dijino pisavo. Na prvi strani, z rdečimi črkami, Je bil napisan tale
naslov: Moje življenje. Odločil sem se prebrati nekaj delov, le
toliko, da zadovoljim svoji radovednosti.

* * *

Pogledal se prvo stran i prečital:

Preblisnilo me Je napisati življenje Ta misel me Je navdihnila,
ko sem gledala fotografije, ki so predstavljale strica Simona v
njegovih otroških letih. Zakaj ne bi pisala? Moje življenje za druge
morda ne pomeni nič, a zame Je pomembno, ker Je moje življenje, ki se
lahko popiše v mnogih zanimivih obdobjih in nekoč, ko se bom
spominjala svojih radosti in žalosti, se bom zabavala in trpela.
Kakor doživlja spremembe človeško telo, zvijajoče se okoli
življenjskih krogov, brez dvoumljenja, tako Je tudi z življenjem.

Potem sera prelistal nekaj strani in prebral:

Kdo lahko trdi, da med možmi in fanti ni lepih moških? Kdo
misli, da ni moške lepote? Če bi ženska lahko govorila tako svobodno,
kot moški, kdo ve, koliko poezije bi ženska napisala za svojega
tovariša nasprotnega spola? Kdo me lahko prepriča, da ni na tisoče
žena, ki izza line ali malega okna svetijo kot migajoče lučke in ne
izpraznijo iz ust na tisoče in tisoče pesmi za tiste mimoidoče, tiste
nevedoče, ki so težko ranili mnoga srca šibko nebogljenih bitij,
obsojenih na neskončno zaporo? Ah, koliko in koliko deklet opazuje
skozi režo vrat ali luknjo iz kleti nove mimoidoče in s trepetajočimi

1

srci, ki nimajo svobode in pravice do zabave in ljubezni, čeprav jim
je to narava dovolila. Morda bolj kot moškim je narava dovolila
ljubezenske užitke tudi ženskam.

Malo dalje, ko sem prelistal še nekaj listov, sera naletel na ta
zanimiv del:

Ne vem, kakšen odnos je lahko med zakoncema? Med njima obstaja
sovraštvo? Psovanje? Zlo? Preklinjanje s fizičnim obračunom, ko se
žena ponižuje s težkimi kletvami in trpljenjem? Ali res mora biti kot
krava, ki to zasluži? Ali jo mora biti strah pred možem? Zakaj ne
prekine zveze, ki ju je združla samo formalno in ne duševno, ker
postane življenje v takih pogojih neznosno in nemogoče. Da bi se
izognili vsakega nesporazuma, da bi imeli harmonično življenje in
srečno družino, je potrebno, da se tisti, ki se bodo poročili, dobro
spoznajo, da bi imeli več skupnega, drug drugega radi preden bodo
združili svojo sreč in življenje. Drugače bodo delali zlo drug
drugemu, oba se bosta maltretirala in mučila. Opekel jih bo plamen
pekla, tako bo tudi z njihovimi otroci, ki jih bodo rodili.

Na strani 33 zvezka sera videl:

0, joj, kako sem poražena! Popolnoma sem izgubljena. Čutim, kot
da postaja hladno in imam občutek, kot da sem zaljubljena. Sinoči sem
pozno zaspala. Nehote sem mislila na tistega fanta ... lepega fanta,
ki sem ga sinoči videla pri Ireni. Tudi v sanjah ga vidim z nasmehom
na ustih in zdi se mi, da se me bo vsak čas dotaknil za roko.

Duša mi je vznemirjena. Spomin na njegov pogled mi ne zbeži iz
glave. Njegov obraz mi je vedno pred očmi. Kot da ne bi bila dovolj
moja vznemirjenost, mi je Irena danes povedala, da je spraševal za
mene .

- On je vprašal za tebe, Dije - je rekla Irena, in me pogledala
malo drugače kot vedno.

Jaz, kot oseba, ki se boji, da se ne odkrije skrivnost, sem
pomaknila glavo navzdol in jo vprašala:

- Kaj je vprašal?

Za trenutek kot da mi je bilo žal, zakaj sem jo vprašala.
Zardela sem in srce mi je močno utripalo.

Vprašal je, kdo si in kje si - je ogovorila.

Imela sem zameglene oči... Bila sem zmedena.

Se bolj sem postal radoveden. Odločil sem se poiskati nek drug
del. Prelistal sem in se ustavil tu:

Oh, kako hitro se me ženske ponižamo! Dovolj je samo en lep
pogled, sladek nasmeh, da postanemo’ sužnje za vse življenje. Samo
zato, ker ne smemo izraziti naših ljubezenskih vtisov, nas je sram
priznati, da ljubimo, ljubimo tistega, ki nam rani srce z enim samim
nasmehom. Naša srca so bolj krhka kot steklo. Majhen kamen, vržen iz
njegove neusmiljene roke, razbije raznorazna stekla, kot da bi jih
pohodila njihova noga. Naša srca se magnetizirajo na dve njihovi
besedi in ranijo z dvema kapljama solza.

2

Nekje sem videl tale odgovor:

- Ko bi mogla, bi zagrizla v ruto in ne bi pustila nobene ženske,
da se ne bi šolala, ker Je žena temelj človeške družbe, ker Je moralni
izvir, ker Je sveti član ljudskega bitja, ker sadi ljubezensko seme
med ljudmi. Ko se žena izpostavlja, trpi vse človeštvo.

Na strani 78 sem videl beležko, ki Je bila zaključek zgornjega
razmišljanja:

Ko bi bila deček, bi pokazala moškemu svetu, da Je roka, ki
ziblje zibko, ista roka, ki obrač človeško srečo, ker ta roka in samo
ta roka usmerja življenje proti svetlemu ali temnemu obzorju. Žal
nisem fant in kot ženska si tega ne upam povedati naglas.

Proti koncu zvezka sem opazil:

Me, albanske žene, neubogljena bitja, kot ponorele z zaprtimi
očmi korakamo skozi žalostne pesmi proti breznu, proti grobu, ki ga
nam pripravljajo drugi in nas porivajo vanj. Da, biti moramo
prijazne, nasmejane, prisrčne, samo da zadovoljimo moške strasti, brez
srca in duše, da bi zadovoljile njihove želje in njihove potrebe,
njih, ki so nas zasužnjili. Čeprav imamo srce in dušo, zahtevajo od
nas, da se obnašamo po njihovih željah le zato, ker so nas zasužnjili
in ne zato, ket lahko tudi me ljubimo. Oh, kakšna nesreča!

Koliko in koliko generacij žena, ki so živele pred nami, so bil
žrtve tega trdega zakona in brezvestnega mišljenja, uživati le svoje
užitke, dominacijo, superiornost nad življenjem ubogih žena.

* * *

"Tu! Tu!" Močno trobljenje avtomobila in vznemirjenje našega
šoferja sta mi prekinila branje Dijinega dnevnika.

- Kaj Je? - sem vprašal in čakal na odgovor.

- Krava se Je postavila na pot in se noče umakniti - Je dejal
šofer in ustavil avtomobil.

- Hudiča, se še ni civilizirala - Je reki eden od sopotnikov.

Vsi so se smejali.

Ko se je žival umaknila, je avto ponovno speljal. Zvezek sem
zavil v star časopis in ga dal v svojo torbo, da bi ga ponovno odprl,
ko bom prišel v mesto. Zaradi tresenja avtomobila so mi vrstice
poskakovale pred očmi in nisem mogel mirno brati.

V večernih urah smo prispeli v mesto X. Namestil sem se v hotelu
v središču. Po večerji in kratkem počitku sem odšel v svojo sobico.
Zaklenil sem vrata, se ulegel in odprl Dljm dnevnik.

Začel sem brati od začetka.

MOJE ŽIVLJENJE

7. marec ....

Preblisnilo me Je, da bi zapisala svoje življenje. Ta misel me
je navdahnila gledajoč fotografije strica Simona v otroških letih.
Zakaj ne bi pisala? Moje življenje za druge morda ne pomeni nič, zame
Je pomembno, ker je moje življenje, ki se ga lahko popiše v mnogih
zanimivih obdobjih in nekoč, ko se bom spominjala svojih radosti in
žalosti, se bom zabavala in trpela. Kakor doživlja spremembe človeško
telo, zvijajoče se okoli življenjskih krogov, brez dvournijenja, tako

3

Je tudi z življenjem.

Kdo ve, koliko Je bil stric Simon ganjen, ko Je videl na
fotografiji samega sebe v naročju svoje mame pred fotografskim
aparatom? Horda Je čutil bolečine dojenčka, ki Je odraščal in Je
ostarel poleg vseh nevarnosti in trpljenja, da bi dosegel uspeh v
življenju.

- Ky Je stric Simon majhen, hčerka moja - mi Je rekel pred nekaj
dnevi, ko mi Je s svojim debelim prstom kazal svojo fotografijo in
nadajeval: Bolje bi bilo, da ne bi nikoli odrasla in da bi ostala
otrok v naročju svoje mame.

Ko sem bila majhna, nisem razumela misli strica Simona, ko mi Je
govoril te besede. Sedaj razumem, da mu je žal, da se je rodil in
odrasel, ker tudi njemu, kot še marsikomu, ni bila naklonjena sreča.

Ko je ponovno gledal molčečega dojenčka, stisnjenega v maminem
naročju, je pogledal drugo fotografijo.

- Poglej še to, skoraj je podobna prvi - je rekel. - Je nežno,
ljubeče in zabavno bitje. Je tako? - je vprašal.

- Daaa - sem odgovorila s podaljšanim a in zadovoljno gledala
lepega otroka.

- Tu sem malo drugačen kot na ostalih fotografijah. Videti sem
bolj odrasel - je razložil in nadaljeval k četrti fotografiji. Za
trenutek je vrgel pogled name. Izbruhnila sem v smeh in ga vprašala:

- Kaj pa to? Zakaj ima roko na nosu in je tako čuden?

Ugriznila sem se v ustnice, da se ne bi več smejala.

- Hoja mama mi je povedala, da sem želel ujeti muho, ki mi je
nagajala in me hotela ugrizniti v nos. 'Tako sem se fotografiral z
roko na nosu - je dejal in oba sva se smejala. ;

Eno za drugo mi je pokazal svoje fotografije, razstavljene na
zidni površini. Slile so ga kazale kot dečka, mladeniča, študenta,
poročenega moža - s svojo Mamo Gjjrstino, ki je bila oblečena v belo, z
okrasnim vencem na glavi -, mož z otroci, kasneje pa kot siv, upognjen
starček, tak, kakršen je danes.

- Sedaj poznam bolj strica Simona in njegovo otroštvo in imam
vtis, da sem se z njim igrala in rasla, zdaj mi je bližje in bolj
prijatelj.

Glej, kakšno vrednost imajo fotografije. Sama nimam nobene
fotografije, ker moj oče misli, da je greh slikati se. Resnično,
slišala sem, da na drugem svetu fotografija išče ... človeško dušo!
Nikakor ne morem verjeti, da slike želijo kaj takega. V podobnem
primeru bi to zahtevalo tudi zrcala, steklo, vodo, ki tudi odsevajo
naše telo. Kakorkoli že, mene se ta stvar ne tiče in ne bom si
obremenjevala glave s tem. Samo enkrat pa bi se rada fotografirala.
A se bojim, ker bi me oče pretepel z leseno palico.

Mi v naši hiši nimamo niti ene slike, ker moj oče tega ne dovoli.
On Je velik fanatik in če slučajno vidi človeško ali živalsko podobo,
jo takoj z gnusom strga ali odvrže. Samo zastavo in orla pusti pri
miru. Ne vem ali zato, ker ju ljubi ali zato, ker ne sme.

Au, kaj sem napisala! Kaj se mene tičejo čenče, kaj narod pravi?
Zakaj se ubadam z nepotrebnimi zadevami, ki niso omembe vredne; še
manj pa, da bi o tem pisala. Naj bo! Razen mene nihče ne bo bral teh
mojih popisanih strani.

Da se vrnem tja, kjer sem ostala: Da, kot slika predstavlja telo
v raznih življenjskih obdobjih in zadovolji spomin, upam, da bo tudi
pisanje življenjepisa zadovoljilo moje želje. Želim obnoviti pot
življenja od rojstva, otroštva, pa do sedaj. Kako je to lepo! Zato
sem se odločila občasno pisati ta zvezek, kjer bom beležila vse moje
dogodke, poraze, mišljenja in vtise. Z drugimi besedami Je ta moj

4

dnevnik skrinja mojih skrivnosti.

Če bi zvedel za to moj oče, bi me razrezal! Ampak, hvala bogu,
da ne zna brati! 0, nesreča osamljena, kako sem neumna! Veselim se,
ker je moj oče nepismen in neuk. Ne, ne. To je bila samo trenutna
misel, ena vrstica ... ena vrstica zadovoljstva, ki velja samo ta
trenutek.

Sedaj bom zaprla svoj dnevni* v skrinjo, da mi ga ne strgajo
otroci.

ZDRAVKO DUŠA

SOVRAŽNIK V KRILU DEMOKRACIJE

Alfa in omega, Šalih Kabashi!

Dobil si konkretne napotke o tem,
kaj, kdaj in kako
delati za uresničitev
davnih sanj.

Zdaj si lahko zadovoljen.

Tvoja desna roka je namreč Malioku,

ki je ustanovil

ilegalno skupino, a so ga še

pravočasno odkrili. (Iz tega izhaja vtis,

da se nacionalisti

bojujejo za pravično stvar.)

Zdaj si lahko zadovoljen;
tu imaš dobre razmere za delovanje
proti SFRJ. Ti imaš vso podporo
in v precejšnji meri
vplivaš na javno mnenje.

Zdaj si lahko zadovoljen
- pišejo časniki. Bil si večkrat
v Švici in zbral si ljudi, ki so bili
obsojeni. Alfa in omega, Šalih Kabashi.

Dobil si konkretne napotke
o tem,

kaj, kdaj in kako
delati za uresničitev
davnih sanj.

Pripomba: pesem se sestavljena iz besed, ki

jih je v svojem komentarju "Sovražnik v krilu
demokracije" v Oslobodjenju uporabil Djuro
Kozar (in po slovenskem prevodu v Delu). Prosim,
da honorar po veljavnih tarifah nakažete
omenjenemu tovarišu. Z.D.

5

ZDRAVKO DUSHA:

ARMIKU NE KRAHET E DEMOKRACISE

Alfa dhe Omega, Šalih Kabashi!

Ke marre udhezime konkrete mbi ate se,
9fare, kur dhe si
te punosh per realizimin
e endrrave te kahmotshme.

Tash mund te jesh i kenaqur.

Dore e djathte jotja eshte Maloku,
qe ka themeluar
grup ilegal, porse
e zbuluan me kohe.(Keshtu ke
pershtvpien se nacionalistet

, * J  —  •• , •• , •• v

luftojne per seshtje te drejte.)

Tash mund te jesh i kenaqur:

ketu ke rast te mire te veprosh

kunder RSFJ-se. Ketu ke perkrahje te plote

dhe ne mase te konsiderueshme

ndikon ne opinionin publik.

Tash mund te iesh i kenaqur-

M J  __ * •• •• - ••

shkruajne gazetat. Ke gene shume here
ne Zvicer dhe_ke sjelle te vetja
njerez qe kane qene te gjykuar.

Alfa dhe Omega Šalih Kabashi!

Ke marre udhezime konkrete
mbi ate se
ffare, kur e si
te punosh per realizimin
e endrrave te kahmotshme.

Verejtje: Vjersha eshte e bere _nga fjalet qe ne

koaentine tij "Ar»iko ne krahet e_denokracise" i perdori Gjuro
Eozar ne Oalobodjenje (sipas perkthimit slloven). Lus qe
honorarin sipas tarifave ne fuqi t'ia dergbni shokut te
permendur.

6

Z.D.

Burbuqe BARDHI

MBURREMI NE JU

Luftuat trimerisht ne flake- o trima.

Pa buke e me te bukes therrima...

Jeten dhate pa e kursyer aspak.

Armikun ndoqte dhe i vute lak...

Para historise mburrem pa droje.

Zemra me rritet kur u z e ne goje.

Ju ndoqet-traerruat armikun, vdiqet per ne.
Drite i sollet te shtenjtit ATDHE.

MIGJENI

Ne dhe te huaj pertej deti,
larg shokesh_i merguar-
me deshire te flakte poeti
Shkodren pati kujtuar.

E me mali kthimin ka prit'
te qaj per Lulin me ngasherim,
ne kasollen pa drite
te fushes se Vrrakes pa blerim.

Mikel GOJANI:

LUIGJ GURAEUQI
I

Ta njohem historine
qyshse qielli i kalter
mori ngjyre dafineje.

Ylber, o ylber,
sa gezime ka
kasolla ime.

Ne Kopshtin e Dashurise
rrite shume kallinj-
ndeze shume qirinj.

Per trashegim na le
fragmente furtunash
nder mote.

Cdo gje e emrit tend
nyje me QENDRESEN,

7

amanetin qe do ta ruajme me bese.

II

Te mbollem ne kopsht,
si lulkuqe maji.
trimin liberator
viganin qe s'di per vaj!

Ne kopsht .te keputen
si lulevese ne marš,
do horra kukuth p’erqeshur
nje nate te ftohte-barse.

Gjerat nuk humben
trajten e qendreses-
mbeten testament
ne trasten e kujteses.

Arif KUTLESHI:

KUTIA E PANDORES

E hapi Kutine Pandora

Kur Nena.i dha gji Blerimit

Te mbramen here.

Te keqiat fluturuan mbi Ne
As ditem KUSH_, as ditem KAH
u beme shurdhememece, saora.

Blerimi vdiq, diten e Pranveres
Nena mori Kancerin e Gjirit
Te tjereve na rroku Lia e Qenit
U beme pike e pese.

Te keqiat u shumezuan
Pollen Belane me te madhe:

Friken nga e Panjohura.

Rruget u shtruan Semundje, Epidemi
Mjeket benin Greve e klithnin:

Kush dreqi e hapi Kutine!

E hapi Kutine Pandora

Kur Nena i dha_ gji Blerimit

Te mbramen here .. .

DASHURI DHE VDEKJE

Njeqind here jemi takuar fshehurazi
Kerni qeshur kemi qare si femije
E serish jemi ndare pikellueshem

Vije e veshur ne te kuq e ne te zi
Te therrisja, Flamure, Besnike, Diellore
Gjarperin nuk e shihnim kur hynte ne mes

Kemishat e jetes i^blinim ne treg
Endrrat i qitnim ne ankand
Ta paguanim borxhin e mbrame

Rrotull vinin femijet tane te palindur
Vetepagezoheshin,gerkundeshin ne djepa
Me gishtat e njomeshkruanin germat e rrneses

Njeqind here jemi takuar e kurre s'jemi pare
Kerni folur me perde te hekurit ne mes
Si dy te rinj te vrare zemrash.

Flamure, Besnike, Diellore...

Jakup CERAJA:

LAHUTE

Ne cilin shekull fillon k en g a jote?

Te kemi ushqyer me dashurine tone

Dhe ti na e ke shperblyer

Duke lidhur brezat mes vete

Si lidhen unazat e arta te nje zingjiri.

Ne cilin shekull jehoi me shume zeri yt?

Te kemi ruajtur me_xhelozi

Dhe ti na e ke shperblyer

Duke na rrefjrer ashtu si jemi

Me dashuri te pajisur per fdo njeri-njeri.

Edhe sa do te degjohet melodia jote?

Sot te kemi ndrruar me do vegla te tjera
E ti ke mbetur si plakete strukur
N'ane te vatres me_bloze e tym
Dhe s'te fton as ne kremte dot njeri.

balade pEr ltpEsin

Ty trotuaret ta ndjejne dhembjen,

Muret ta kuptojne gjuhen,

Dielli t'i njeh rrudhat e ballit,

Shiu t'i degjon psheretimat
E njeriu qe per bri te kalon:

As te ndjen,

As te kupton,

As te njeh,

As te degjon.

Martin CAMAJ

LAHUTA E VJETER

Lahuta pushon ne tra
pse raixha ka vdeke ka mot
e nipat sMijne.me i ra.

Lahuta pushon ne tym
e dorca e saj e thyeme
si gishtat e mixhes ne vorr.

Por kumti i lahutes i trashe, burrnuer,
duket se ndihet ke votra perseri
me kangen e vjeter qe tret n'oxhak:
"Treqind fika nen shatorr in kane,

Njaj ma t'raires djali syt s'ia dan!"
Lahuta flet, mandej vajton
me dridhjet e zanit te mixhes
si qyqj3 n'pranveren e pare,
tash gjarpni i gdhendun ne te leviz
dhe trimat mbi gjoka me shpata t'hjekna
fluturojn' n'per zhark...

Lahuta pushon ne tra
e gishtat e mixhes ne dhe,
por n'shpirtine nipave ka mbete
nji tingull per kangen e re.

Ali PODRIMJA

ZOTI TE DHASHTE

Rreth kokes ne  rertitet bota
Fundin ende nuk ia di lojes_

Deren shpesh harroj shtepine
Harroj Lunin e selvine pa ujitnr

Duart ne tnerrojne te zgjatura
Trotuareje e bredhjet^Erropes
Prane nje_£enije prane nje nene
Si nnnd te kalohet Zoti te dhashte

Kur nje kore boke heq ne rende
Se nje_planete kur sillet rrota
Furishen e vlen ne shune se nje jete
Ckuptin ka ekzistenca liria

Me pasqyra ti qe hunbesh ne nerner
Dikush ne shpirt a nendon se ngrin
Se dikush vdes uriedurini ne bodrun
Apo reten ha e pi e dhihesh laro nore
qeni yne

10

Shputave te aia lekure e re doli

GANE TODOROVSKIs

GJER NE VRAZHDALLE DHE PRAPE
(fragment)

Vrazhalla eshte fshat
me kushedi sa shtepi
gjendet ne pllajen e Kitkes.

Vrazhallasit jane Shqiptare
si te gjithe Shqiptaret

qe jetojne prej Shkupit gjer afer Velesit
e qe edhe qeleshe te bardha nuk mbajne

Vrazhallasit dhe gjithe Shqiptaret

te vendosur ne pllajen e Kitkes

besimtare jane te Muhamedit

dhe prandaj vreshta kane

e vere s'kane

e me gjithe ato peme

koderzat qe ua stolisin

ne me se pese fshatra

te mos u vije era raki...

Dhe kur mbremja

koderzen mbi fshat do ta mbuloje
poshte do te vereni

Vardari si shpejton ne rrugen e vet te argjendte
kurse Vrazhallasit
kenges ia thone_

per Kitken, buken dhe dashurine e njeriut.

Perktheu:Luan Starova

JAKOP ČEKAJA:

PRANVEKA SLLOVENE

Me rastin_e miratimit te
Kushtetutes se re sllovene

Gjuetar, kthehu tash nga mali

zbriti_kreshtes se bjeshkes

se čiles ia ruajte majen

duke ia ledhatuar shtatin-

ec paksa fushes e sheshit

e puthja vetullen e Nuses me te bukur

te Pranveres sllovene!

Jemi miq per koke

e vellezer ger jete e mot,

por me turperoi ai fare mjeshtri*

11

me ata dy gishta plastik
qe ia verbuan sjte.
ne naten e gjate te shekullit
kunder trimit me shoke.

Gjuetar, ec serbez udhes,
eshte kohe e Pranveres se madhe
se ciles ia ke mbeltuar lulet
kraherorit te gufuar te Nuses
nga e čila s'do te ndahesh kurre
me pinjolle te atij Sllovenit
ne vatren e ngrohte te Preshernit.

*Enver Gjerqeku, poet nga Kosova, anetar i KQ te LKJ,
votoi kunder aprovimit te gjashte amandamenteve te
Kushtetutes sllovene duke dalur kunder pikepamjeve
liridashese te popullit te vet.

Shkruar naten e 29-30 shtatorit 1989

12

Bujar Kodra:

LOLET E GJAIOT

Gazimestan: Kra-kra.

Bozhuret lugeter u ?uan ate nate,
dhe klithen: duam gjak, duam gjak.

Gazimestan,1389.

Fitore e nenshkruar me fjalen turke gazi.

Gazi-mbi truallin e Kosoves

si vule e turpit mbi shpinen e robit nga galerat.
Gazimestan, 1989.

Me dy shenja dhembesh ne qaf e nje orator
ne nje g juhe tj eter te huaj
premton fitore te reja:

Mijera S kryqezohen ne atmosfere,
gumezhijne si zogjte e Stimfalit.

Nje bozhur fantazme i ngjitet ne buze oratorit,
dhe buzet kercenohen me gjak.

Nje nene me foshnjen ne dore ben kryq,
dhe e ngjit ate me frike per kraharori.

Sitnica, e vdekur, e vrare,
rrjedh si nje lume lugat,
i ndotur, i verdhe, pa gjak.

Shtateqind mi je kal or "e s pa koke,
si trugi i Millosh Kopilit,
u sollen mbi fushe ate nate.

Bozhuret si peshqit piran
presin $astin e tyre me ankth.

Deme JASHARI:

DUKE KUJTUAR VENDLINDJEN

(skice reportazhi poetik)

Ne stacionin hekurudhor te Lubjanes

Ne veranden e restoranit

Rrinim une, Shaqiri, Musa e Agimi

Agimi eshte nga fshati Veleshte i Prespes

Perkohesisht i punesuar ne Gjermani

Gruaja e ti j quhet Gertruda

Me djalin "Lili"(?)

Agimi na e tregon librezen e kursimit
Ku figuron numri 200.000 DM
Me profesion eshte murator
Shtangur ijesh e kembesh
Nga semundje e ishijasit

(Ndoshta eshte semundje e profesionit te tij)
Shterngon dhembet, rrudh ballin e fytyren
Rralle flet e me rralle qeshet

(Keshtu thot edhe gruaja e tij ne gjermanishte)

Rrime dhe pijme birre te ftohte

Ne stacionin hekurudhor ne Lubjane

Ne nje verande

Une, Shaqiri, Musa e Agimi

Gertruda pin Coca-cole

"Lili" pin limunade

E ne bisedojme per jeten

E Gertruda degjon e s'flet

Dhe pime birre te ftohte

Dhe bisedojme

Une, Shaqiri, Musa e Agimi

"Lili" ve tem degjon

Dhe ne fund flet gjermanisht

"Babi, keta flitkan si gjyshi e gjyshja ne Veleshte
Kur flasin me ty ne.telefon"

Dhe qeshet per fjalet qe s'i kupton.

14

Mlllosh GJergJ Nikolla - Migjeni

Poema revščine

Revščina Je, brat moj, grižljaj, ki ga ne pogoltneš,

grižljaj, ki ti v grlu zastane in te do kraja zatre,

ko vidiš blede obraze zelenih oči,

kot sence te gledajo, s stegnjenimi dlanmi

in taki, mrliški, ti bodo sledili

do zadnjega hipa, ko bodo še hodili.

Nad njimi se v zraku grozljivo smehljajo
v nebo zabodene mošeje in križi kamniti,
svetniki in preroki z večbarvnimi ognjemeti
se svetijo. Revščina v srcu čuti izdajo.

Revščina svoj spačen pečat ima,
ki gnus in sramoto in podlost pozna,
čelo, ki ga nosi, oči, ki ga izdajo,
ustnice, ki ga sploh prikriti ne znajo -
otrok nevednosti Je in žrtev prezira,
ki pod mizo umazane drobtine pobira
od večerje brezsrčnega oderuha,
stoletja in stoletja lačnega trebuha.

Revščina nima sreče. Ima strgane cape,
strgane cape, zastavo nekega upa,
ki strgana, razkosana nikomur ne zaupa.

Revščina nori v ljubezenski strasti.

Po temnih vogalih, skupaj z mačkami, psi,

na gnilih posteljah, umazanih, plesnivih, smrdljivih

se nago, brezkrvno, uvelo meso tišči,

z živalsko močjo se prepletajo čuti,

grizejo, žrejo, sesajo, ljubijo ustnice suhe,

da glad se poleže in žeja uniči

skoz slo, s katero se človek trpinči.

Tako se ustvarjajo hlapci, berači, pohabe,
da nam ceste Jutri preplavijo barabe.

Revščina drhti v sijočem pogledu dojenčka
kot šibka svetloba, ki meče Jo svečka
v kleteh polnih dima in pajčevine,
kjer senca človeška na skrušenem zidu izgine,
kjer trga srce Jok bolnega otročiča,
ki grabi mater za dojke uvele,
a ona noseča spet, kolne boga in hudiča,
kolne težko nosečnost, plodove svoje nezrele.
Dojenček usiha, komaj se smehlja
a mati ga ne ljubi, le preklinjati ga zna.

0 bog, kako grozljiva Je zibelka bede,
kjer solze samo in vzdihi uspavajo dete.

Revščina vzgaja otroka a trdo roko
ob vznožju palač, ki ne slišijo sužnjev sveta
in kjer gospod počiva s sanjavo gospo
in se v blaženem objemu motiti ne da.

V revščini prezgodaj otrok dozori,
umakniti se zna udarcu, ki mu nenehno grozi,
udarcu, ko ga še v spanju v grlu duši,
ko se mu blede in od gladu vročico dobi,
ko čez obraz se smrtna senca prelije

in za tem strašnim okrasom otroški nasmešek se skrije.
Vemo, kaj se bo z zrelim sadom zgodilo

- tu pa, otroško telo je, ki v zemlji bo gnilo.

Revščina gara, gara dan in noč
po obrazu in telesu znoj jo obliva,
blato do kolena premagujoč
in zopet od lakote krulijo čreva.

Plača pa smešna: za stokratni "ah" in "o jo j"
v dnevu - le: tri-štiri leke in še "poberi se, gnoj"!

Revščina ima ponekod obraze svetleče,

lica našminkana, ustnice rdeče,

in na telesu pečat umazane trgovine,

ko jo usoda v posteljo sramotno porine,

dobila bo nekaj frankov za to, kar je dala,

madež na rjuhi in časti, vest pa bo blatna ostala.

Revščina tudi za dediščino skrbi

- ne samo v banki in nepremičnini,
zbadanje v prsih in krive kosti
ohranjajo se kot usodni spomini,

ko se je vegasta hišna streha zlomila
zaradi gnilobe časa, teže neba,
ko je srhljivost glasu ves svet uročila
s kletvami in molitvami, kot iz pekla
klical bi človek, ki ga je gred ubila.

Tako torej, pod težko nogo jeznega boga,
pravi duhovnik - po vrsti umrejo otroci zla.

S takimi spomini, polnimi nesreč in nezgod
se zvrha kozarec grenkobe za dednost iz roda v rod.

Sestre sočutja so revščini kozarci razni
za mizami v krčmi, ki gnusno smrdi,
kjer duša poželjivo kozarce prazni
v grlu, da pozabi devetindevetdeset skrbi.

Motni kozarec, satanski diamant
ga med božanjem piči kot kača strupena,
ko pa človek se zruši kot bilka zelena,
se smeje in joka pod mizo kot komedijant.

Revščina vse to v kozarcu skriva,
ko sto in sto jih po vrsti v grlo zliva.

Kot tema zvezde revščina želje prižiga,
te pa tlijo kot drva, ki jih iskra sežiga.

Revščina pozna samo bolečino in nobene sladkosti,
bolečino, ki te požene na rob norosti,
ki ti za samomor vrv podari,
ali pa iz tebe žrtev zakonov stori.

Revščina ne mara milosti. Hoče pravico.

Milost? Zvitega očeta pokvarjena hči,
ki s farizejsko napihnjeno govorico
svoje lokave namene povsod razglasi!
beraču na dlan pa le tanek groš spusti.

Revščina je madež neizbrisen, sled umazanije
na čelu človeštva, ki v stoletja hiti,
in madeža tega nikdar ne izmije
pisarstvo, ki po templjih trohni.

Prevod: Nikolle Berishaj

IN MEMORIAM

60 VJET ME PENE NE DORE

Me 12 shtator te ketij viti, ne Tirane, ne moshen 75 vjegare
vdiq shkrimtari i njohur bashkekohor shqiptar, Sterjo Spasse.

STERJO SPASSE lindi me 14 gusht te vitit 1914 ne fshatin
Gllombog,  ge gjendet ne breg te Liqenit te Prespes. Shkollen
fillore e kreu ne vendlidje e ne Korge, kurse normalen ne Elbasan
me 1932. Po ate vit u emerua mesues ne nje fsbat te Gjirokastres,
kurs me vone sherbeu si arsimtar ne Gjirokaster, ne Korge, ne
Tirane etj. Para luftes ndoq studimet me korrespondence per
pedagog ji ne Firence,  ge nuk arriti t'i perfundoje, kurse pas
glirimit kreu kursin e larte dyvjegar ne Institutin Letrar "M.
Gorki" ne Moške.

Jeta dhe veprimtaria e Sterjo Spasses u litih qysh ne rinine e
hershme me arsimin, kulturen, artin dhe letersine. Krijimtarine
letrare e filloi ne moshen 15 vjegare si nxenes i normales me
tregimin me tituli 'Kush duron, trashegon’, te cilin e botoi ne
revisten "Normalisti" ne nentor te vitit 1929, domethene para
gjashte dhjete vitesh. Prej atehere e deri ne fund te jetes,
Sterjo Spasse nuk u nda pothuajse asnjehere nga puna krijuese,
duke u bere njeri nga shkrimtaret me te frytsh'em, me te
popullarizuar e me te lexuar shqiptare te te gjitha koheve.

Opusi letrar i Sterjo Spasses eshte i gjere dhe i larmishem.
Shkroi tregime, novela, artikuj, reportazhe, etj., porse u shqua
sidomos ne fushen e romanit. Lista e veprave te ti j eshte mjaft e
gjate. Botoi, duke filluar nga vitet '30, veprat :‘Kunore
rinie’(1934), 'Ne krahet e nje femre'(1934), 'Nusja pa
duvak' ( 1944) , permbledhje tregimesh dhe 'Nga jeta ne
jete-Pse? '. ' ( 1935 ) dhe ’ Aferdita' ( 19 44) romane- _dy nga veprat e
tij me te njohura, te cilat breza te tere intelektualesh
shqiptare , i kane lexuar e komentuar si Biblen dhe Kuranin.Pas
Luftes se Dyte Boterore, bibliografia e tij e gjere u pasurua
edhe me veprat: 'Te fala nga fshati' ( 1958) dhe 'Sokolesha'(1966),
permbledhje tregimesh dhe sidomos me romanet:'Ata nuk ishin
vetem'(1952), 'Aferdita perseri ne fshat'(1955), 'Buze
liqenit'(1966),'Zjarre'(1972), ’Zgjimi'(1974),'Pishtare'(1975),
'Liri, ja vdekje' (197 8) , 'Kryengritešit'(1983) dhe 'O sot, o
kurre’(1989).

Perveg si shkrimtar, prozator i dalluar, Spasse dha kontributin
e tij edhe si publicist, perkthyes, kritik letrar, punonjes i
palodhur ne fushe e ar simit, pedagog jise, te kultures etj,

Krijimtaria letrare e Sterjo Spasses ka nje gjeresi te madhe
tematike, gjinore, kohore dhe hapsinore. Spasse eshte ne radhe te
pare romancier. Emri i tij eshte i lidhur ngushte me historine e
romanit shqiptar. Romanin e tij te pare 'Pse?'.',  ge beri huje ne
kohen kur u botua, por edhe me vone, Spasse e shkroi ne moshen
njezetevjegare i nxitur nga realiteti i hidhur i kohes por edhe
nga literatura e lexuar. I revoltuar nga gjendja shoqerore e
pershkuar nga kriza, hipokrizia, injoranca, varferia dhe amullia,

"babai" i Gjon Zaverit, shkrimtari i ri Sterjo Spasse,qe nxirrte
kafshatene gojes si mesues fshati, i shtronte botes pyetjen e

18

madhe ekzistenciale:Pse? I vetedijshem se me kete veper te ti£
rinore, me dashje a pa te, kishte rene ne ujerat e nihilizmit, qe
mohon gdo gje, madje edhe vete jeten (protagonisti i tij i
deshperuar, Gjon Zaveri, e perfundon jeten me vetevrasje, duke u
hedhur nga shkembinjte  ne ujerat e liqenit), Spasse do te shkruaj
romanin 'AfSrdita", ne te cilin do te himnizoje jeten, punen,
aksionin, diturine dhe arsimin. Duke krijuar^sbembelltyren e nje
mesuesje ideale, e čila i kushtohet me tere qenien misionit te
saj fisnik, ai afirmoi pikepamjen ngapak utopike te daljes npa
prapambeturia e mjerimi permes shkolles e arsimit, Sidoqofte,
AfSrdita e tij i pervetesoi zemrat e lexuesve dhe u be nje model
imitimi ne pune dhe ne jete.

Pas glirimit Spasse e vazhdoi krijimtarine e tij me hov te ri
krijues dhe me koncept dhe horizont te ri ideo-estetik, Jeta e re
i dha atij tema e motive te reja, te cilat do t'i trajtoje ne
romanet "AfSrdita pSrsSri ne fshat’, "BuzS liqenit’ dhe "Zjarre",
kurse te "Ata nuk ishin vetSm’ do te merret me temen e
fshataresise shqiptare te shtypur nga regjimi i bejlereve e
agallareve,

Projekti gjithsesi me i madh i Sterjo Spasses si shkrimtar
eshte cikli i romaneve historike me mbititull"Rilindasit", qe
perben nje pentalogji romanesh historike, te cilat e japin ne
menyre kronologjike, permes faktografise historike dhe fiksionit
artistik, tablone e gjere te epokes se madhe te Rilindjes
Kombetare Shqiptare, duke filluar prej Lidhjes se Prizrenit me
1978 e deri ne shpalljen e pavaresise me 1912,

Vepra letrare e Sterjo Spasses eshte e gjere si vellim, e
rendesishme si vlere dhe me ndikim te madh ne rrjedhat e
letersise shqipe dhe ne formimin e vetedijes etike dhe estetike
te lexuesve shqiptare. Disa nga veprat e tij Jane bere me kohe
lektyre e obligueshme shkollore e shtepiake, kurse disa nga
personazhet e tij- frymezim i perhershem per brežin e ri. Me
veprat e tij jane ushqyer gjenerata te tera lexuesish te
shtresave te ndryshme, aq sa mund te thuhet se Spasse eshte bere
njemend shkrimtar i popullit, gje qe eshte me ne fund ideal i gdo
shkrimtari,

Shkrimtaret si Sterjo Spasse, sig tha ne deklaraten e dhene me
rastin e vdekjes kolegu dhe versniku i tij, shkrimtari dhe
historiani i shquar i letersise, Dhimiter S. Shuteriqi, kane
arsye te vdesin te lumtur, sepse lene pas vetes nje veper te
gmuar dhe nje emer te nderuar,

Dr. Agim VINCA

NGA SHENIMET E NJE DIOGJENI TE Rl

E gjeta ne mes te rruges te kerrusur mbi nje fle-
tore sheniimesh: eshte >i ri, i gjate, i pashem edhe i
permendur per origjinali tetin e mendimeve. Bota e quam
me penkedheli: Pal.

Eshte i puditshem: porsa i vjen nje mendim ne tru,
fet e fet nxjerr fletoren dhe e shenon. Jeton tarnam si
nje nxenes i apasionuar i Diogjenit: perpiqet me pdo
menyre qe te mas perdore mjete jetese jo te domos-
doshme.

Mbasi mbaroi se sbkruari mendimet e postit, ma
zgjati fletoren duke me thene:

— Na, kendofi dhe shiko a kam te drejte apo.jo!

Dhe une lepita ne fletore keto:

«. . .Nje babiloni mendimesh - ndoshta te kota fare —
me kane pushtuar. Sikur njeriu ta mendoje mire pdo gje
e pdo fjale te botes, ka per te pare se pdo gje me
njemendesi muk qerrka ashtu e se fjala e perdorur nuk
qemka me vend. Dua te them se pdo gje ke per ta pare


20

nga faqja e padukshme, ose ja edhe nje dometh&nie
tjeter: b bardha ka per t'u dukur si e zeze dhe e
zeza ka per t'u dukur si e bardhe!

Hidh 'nje sy ne pasqyre dhe shiko fytyren tende:
ne fillim do te shikosh /nje fytyre te bukur, e... at&here
mendte do te fluturojne nga gezimi e nga kenaqSsia.

Por pastaj pak nga pak do te zbulosh te metat e fy-

tyres e do te thuash me vete: Ja, ne fytyre paskam ca
pika te vogla, hunden e paskam pak te gjate: syte i pas¬
kam si shume te futur a si shume te dale nga gropezat
e ballit, veshet duken si lopata, goja u dukka e madhe,
buzet qenkan te trasha, balli paska disa rrudha, vetu-
Hat u zgjaitkain pa rregull etj., etj. Fytyren s’e pasmam
aq te bukur sa kujtoja ne fillim; edhe nje perfundim
tjeter: u deshperova! Une jam anetar i asaj ane, qe
mendon se pasqyra eshte nje shpikje njerezore jo per te
ndrequr, por per te prishur; jo per te kenaqur njerezine,
por per ta desbperuar ate; jo embelsire, por vrer! Pas-

qyra tallet me njeniun; tallet pfkesepari, se na zbulon

te metat e fytyres: kjo eshte njesoj si te te nxjerre ne
shesh ndonje njeri te palarat e tua; e dyta dhe me e
madhja eshte se ajo na i shfaq pamjet tona te ndryshme
ne mosha te ndryshme: kur jemi te rinj, te pathelluar,
na tregon si pelJumba, kurse kur plakemi, na tregon si
lugeter. A nuk eshte gje e tmerrshme, kur silikon kete
ndryshim te madh ne vetvetel! Prandaj une ngul kembe
qe te zhduket pasqyra: Nuk pranoj kurrsesi te me taile
nje gje pa shpirt!

* *

*

...Por ja edhe nje marrezi tjeter: Miremengjes! Mire-
mbrema! Si je? Mire...

Pa vere pak gishtiin ne koke: njeriu e ka zakon
te I u tet e te punoje per te ardhmen dhe jo per te
tanishmen. Une punoj sot qe te kem per te ngrene ne-
ser, e jo per sot, se per te sotmen punoi e djeshmja.

Por... dole njehere: kohe te tanishme nuk ka; vet§m
se kemi kohe te shkuar dhe te ardhshme... e atgherS
pse te themi ne mbremje: «mirembrema», kurse me e
arsyeshme eshte te themi: «miiremengjes»? Pse te themi
ne mengjes: «miremengjes», kurse me e arsyeshme eshte
tS themi: «miredita.», e ne vend te «miredi'tes» te themi
• mirembrema?*. A thua se nuk ju mbushet kokeza?

Mondej nuk eshte e arsyeshme t’i themi tjetrit:
«si je», sepse ai, edhe sikur te jete mire, ed'h»» sikur
te jete keq do te na pergjigjet me fjalen e zakonshme:
«Mire!» Prandaj a nuk eshte me e arsyeshme te per-
dorrm nje fjale tjeter, bie fjala si kiinezet: A ke ngrene
shume oriz? A ke halle shume?  etj., etj.

Po, pol A nuk eshte me mire dhe shume me e
arsyeshme ne vend te «si je* t‘i themi gazetarit: «A genjen
shume?  Fajdexhiut: A rremben shume faiz?  Vajzes: A
dashuron shume te rinj?  Djalit: A beson shume se te
ducm tere vajzat e  botes? Gruas: A ngjiresh shume se
foluri?  Studentit: A shet shume mend?  Nepunesit: A merr
shume ryshfet?  Bujkut: A qeron shume gjemba ne are?
Katundariit: A ke shume halle?  E... Iceshtu me radhe na
dolin shume pershendetje, me vend ne vend te fjaleve
te pakuptuara: «Si vete* a «Si je*. Por... kush do te
me kuptoje? Asnje!...»

* * *

Kaq dhe mbaruan shenimet e atij gosti: e mbylla
fletoren pa i thene asnje fjale. Ai u deshperua per
heshtjen time, prandaj u largua jo duke me pershende-
tur, por si duke me pyetur:

— Se mos nuk je edhe ti njeri?!...

29.IX.1935

22

SKUPNO IN RAZLIČNO

ČLOVEKOVE PRAVICE -

KLJUČ DO RAZUMEVANJA SLOVENIJE IN JUGOSLAVIJE,
VZHODA IN ZAHODA

S človekovimi pravicami je približno tako kot s
kruhom. šele kadar si lačen in gladuješ, znaš ceniti
kruh. Ali drugače, po pesniško, kot je zapisal
slovenski pesnik Tone Kuntner: "Kadar si lačen, si

čisto drugačen in čisto drugače gledaš na svet." V
avtoritarnih deželah, kjer ni svobodnih in splošnih
volitev, kjer ni izdelanega sistema demokratičnega
odločanja in upravljanja, ima pojem človekove pravice
skorajda metafizične razsežnosti. Nasprotno pa v
deželah tako imenovane parlamentarne demokracije
(Zahodna Evropa, ZDA, Japonska itd.) večina ljudi
problema človekovih pravic niti ne občuti kot nekaj
pomembnega in ključnega. To je tudi problematično, a
o tem pozneje.

Pojem človekovih pravic je relativno mlad. Sega v
znamenito leto 1789, ko je bila v Franciji zapisana
Deklaracija o pravicah človeka in državljana. Prvi
člen: "Ljudje se rodijo in živijo svobodni ter enaki
v pravicah..." To se nam zdi danes samoumevno. Prav
tako, kot se nam zdi samoumevna Splošna deklaracija
človekovih pravic, ki jo je sprejela Generalna
skupščina Organizacije združenih narodov 10.decembra
1948. In vendar ni tako zelo preprosto. Tako
imenovane socialistične države - od Sovjetske zveze
do Jugoslavije - so se ob glasovanju za Resolucijo
leta 1948 vzdržale. Za jasnejšo razumevanje je treba
na tem mestu spregovoriti nekaj besed o temeljni
logiki t.i. socialističnih držav. Sistem teh

23

režimov je namreč zgrajen na izhodišču, da je država
vse, posameznik pa nič, oziroma samo kolesce v
državnem mehanizmu. Tu hitro pridemo do paradoksa.
Kot je po eni strani francoska revolucija leta 1789 s
svojo Deklaracijo o pravicah človeka in državljana
postavila temelje današnjemu pojmovanju individualne
svobode, je po drugi strani pozneje individua
izničila in postavila "skupno korist" kot najvišjo
dobrino. Rezultate poznamo: doba terorja, ko je
giljotina delala noč in dan. In socializem, od
Leninovega leta 1917 naprej, je deloval na istem
principu. Potrebe, želje, aspiracije, pravice
individua se morajo absolutno umakniti pred
"dobrobitjo" skupnosti. Odveč je ponavljati, da
zatrti individuum pomeni tudi neuspeh skupnosti in
države. 0 tem jasno priča današnje stanje v
socialističnem svetu.

Današnja ekonomska, politična in civi1izacijska kriza
v Jugoslaviji je tipičen produkt zgoraj omenjene
zmote. Dodatno pa prihaja do hudih problemov v

mednacionalnih odnosih,
jugoslovanski problem,
katastrof prihaja

socialističnih državah,
Vietnama do Romunije,
Nacionalno vprašanje je

Mimogrede, to ni specifičen
saj do mednacionalnih

v vseh večnacionalnih

od Sovjetske zveze prek
ČSSR in Bolgarije. Zakaj?
tesno povezano z vprašanjem

človekovih pravic. Zahodnoevropske države so
nacionalno vprašanje krvavo in brutalno "razrešile"
že pred več stoletji (Francija, Anglija) ali
najpozneje v 19.stoletju (Nemčija, Italija), in sicer
po vzorcu: ena država - en narod. Na specifičen
način, a z enakim izidom, je bil ta problem razrešen
v Združenih državah Amerike. Socializem je šel v
zvezi s tem korak naprej, načelno je zaščitil pravice
vseh nacionlnih, etničnih manjšin. Ker pa je bil v
praksi izrazito centralistično, etatistično (država

24

vse - posameznik nič) organiziran, se je ta
centralizem nujno izrazil tudi na ravni nacionalnega
vprašanja. Fizično manjši narodi so bili in so še
zmerom nenehno ogroženi od večinskega naroda
ruskega v Sovjetski zvezi, češkega v čSSR,
bolgarskega v Bolgariji, srbskega v Jugoslaviji itd.
Socializem pa ima še to nesrečno lastnost, da si
nikoli noče priznati, da bi bilo v njem karkoli
narobe. Ker naj bi bil kot sistem popoln, notranjih
napak ne more biti in pika. Zato imamo danes v
Jugoslaviji Kosovo kot mednarodni problem.
Socialistična Jugoslavija je bila ustanovljena leta
1945 kot država, v kateri med vsemi narodi vladata
ljubezen in bratstvo. To pa je bila seveda čista
iluzija. V življenju - tako med posamezniki kot med
narodi - zmerom obstajajo različni interesi, ki so si
po navadi v nasprotju. če hočemo ta nasprotja
razrešiti, jih moramo najprej priznati kot normalna
in legitimna. če pa umetno in nasilno ustvarjamo
iluzijo o brezkonfliktnosti, ta nasprotja prej ali
slej še toliko bolj silovito' izbruhnejo na plan. In
prav to se dogaja dandanes od Urala do Jadranskega
morja. čudežnega zdravila ni. Je pa pot' in to ena
sama. Imenuje se: človekove pravice. Danes v

Jugoslaviji več kot dva milijona Albancev nima vseh
državljanskih pravic. In dokler bo tako, na Kosovu
sporov in nesporazumov med Albanci in Srbi ne bo
mogoče rešiti. S tanki, puškami in pendreki je

mogoče ljudstvo začasno utišati, ni pa ga mogoče
narediti srečno. Zato je edini izhod iz sedanje
krize zagotovitev slehernemu človeku v tej deželi, da
bo lahko polno in v celoti uresničeval svoje
človekove in nacionalne pravice, potrebe in hotenja.

Jaša L. Zlobec

Ljubljana, 17.7.1989

25

JASHA L. ZLOBEC:
tE pErbashiEta DHE TJERAFARE

TE DREJTAT E NJERIUT-CELES I MARRJES VESH I SLLOVENISE E

jugosllavisE, lindjes e perEndimit

Me te drejtat e njeriut e ke si me buken. Kur te kesh uri e
je pa buke ia din vleren. Apo ndryshe, poetikisht, si? shkroi
poeti slloven Tone Kunter: "Kur ke uri, je krejt tjeter dhe
krejtesisht ndryshe e sheh boten". Ne vendet autoritare, ku nuk
ka zgjedhje te lira e te pergjithshme, ku s'ka sistem te
perpunuar te vendosjes dhe udheheqjes demokratike, koncepti te
drejtat e njeriut ka pothuaj dimensione metafizike. E kunderta ne
vendet e te ashtuquajtura demokratike parlamentare(Evropa
Perendimore, ShBA-te, Japonia etj.) shumica e njerezve problemin
e te drejtave te njeriut as e ndjejne si di?ka te rendesishme e
ky?e. Edhe kjo eshte problematike po me vone rreth kesaj.

Koncepti i te drejtave te njeriut eshte relativisht i ri.
Shtrihet ne vitin e lavdishem 1789, kur ne France u shkrua
Deklarata mbi te Drejtat e Njeriut e te Qytetarit. Neni i pare.:
"Njerezit lindin e jetojne te lire e te barabarte ne te
drejtat..." Kjo sot na duket e vetekuptueshme. Njesoj si? na
duket e vetekuptueshme Deklarata e Pergjithshme e te Drejtave te
Njeriut, aprovuar nga Kuvendi i Per j> jithshem i OKB-se me 10
dhjetor 1948. Po, megjithate, nuk eshte aq e thjeshte. Te
ashtuquajturat shtete socialiste nga Bashkimi Sovjetik deri tek
Jugosllavia, me rastin e votimit per Rezoluten e vitit.1948, u
permbajten. Qe te jemi me te qarte duhet me kete rast te flitet
per logjiken themelore te te ashtuquajturave shtete socialiste.
Sistemi i atyre regjimeve ne te vertete ngritet ne konstatimin se
shteti eshte ?do gje kurse individi hi?, apo vetem nje rrotez ne
mekanizmin shteteror. Keshtu shpejt vijme deri tek paradoksi.
Ashtu sikurse Revolucioni Francez i vitit 1789 me Deklaraten mbi
te drejtat e njeriut dhe te qytetarit ka vene themelet e
konceptimit te sotem te lirive individuale, ne. anen tjeter me
vone individin e zhduku dhe vendosi "dobine e perbashket" si te
miren me te larte. Rezultatet i dijme: periudha e terrorit kur
gilotina punonte dite e nate. Edhe socializmi, nga viti. 1917 i
Leninit e tutje, veproi ne te njejtin princip. Nevo jat,.. deshirat,
aspiratat, te drejtat e individit duhet absolutisht te shmangen
para "mireqenies" se bashkesise. Eshte e tepert te perseritet, se
individi i shtypur don te thote mossukses i bashkesise dhe
shtetit. Per ketoflet gjendja ne boten socialiste.

Kriza e šotne ekonomike, politike e civilizue.se ne
Jugosllavi eshte produkt tipik i lajthitjes se permendur me lart.
Permeteper po vjen edhe deri te groblemet e renda ne marredheniet
ndernacionale. Kalimthi,ky nuk eshte problem specifik jugosllav
ngaqe katastrofat ndernacionale paraqiten ne te gjitha shtetet
shumenacionale socialiste qe nga Bashkimi Sovjetik deri ne
Vietnam e Rumani, Cekosllovaki e Bullgari. Pse? Ceshtja. nacionale
eshte e lidhur ngushte me ?eshtjen e te drejtave te njeriut.

26

Shtetet evropiane perendimore ?eshtjen nacionale e kane
"zgjidhur" brutalisht e me gjak para shume shekujsh(Franca,
Anglia) apo se voni ne shekullin 19.(Gjermania, Italia) sipas
parimit:Nje shtet-nje populi. Ne menyre specifike po me rezultat
te njejte ky problem u zgjidh ne Shtetet e Bashkuara te Amerikes.
Ne kete drejtim socializmi ka shkuar nje hap perpara duke
mbrojtur parimisht te drejtat e te gjitha pakicave nacionale e
etnike. Duke qene i organizuar ne praktike ne menyre tejet
centraliste e etatiste(shteti ?do gje-individi hi?), ai
centralizem domosdo eshte shprehur edhe ne rrafshin e geshtjes
nacionale. Popu j t me te veg jel numerikisht kane qene dhe jane
edhe me tej te kercenuar nga populli shumice rus ne Bashkimin
sovjetik, nga ai ?ek ne Cekosllovaki, bullgar ne Bullgari, serb
ne Jugosllavi etj. Socializmi ka edhe ate veti fatkeqe,qe kurre
te mos pranoje, se mund te jete ne te di?ka jo ne rregull. Pasiqe
si sistem do te duhej t'ishte i plote, gabime te brendshme s'mund
te kete dhe-pike. Sekendejmi sot kemi ne Jogosllavi Kosoven si
problem nderkombetar. Jugosllavia ne vitin 1945 ishte themeluar
si shtet ku midis gjithe popujve mbreterojne dashuria e
vellazeria. Natyrisht se ka qene nje iluzion i kulluar. Ne jete,
si midis individeve poashtu midis popujsh prore ekzistojne
interese te ndryshme qe zakonisht jane ne kundershtim. Po deshem
ate kundershti ta zgjidhim, duhet me pare t'i pranojme si normale
e legjitime. Nese krijojme iluzione artificiale e te dhunshme mbi
moskundershtite, ato kontradikta heret a__vone do te shperthejne
me me force dhe do te dalin ne pah. Pikerisht keto ndodhin sot
nga Urali deri ne Adriatik. Bar ?udiberes nuk ka. Porse ka rruge,
bile vetem nje e vetrne. I thone_ te drejtat e njeriut. Sot ne
Jugosllavi mbi dy milione shqiptare nuk kane te gjitha te drejtat
qytetare. Derisa te jete keshtu, konfliktet midis Shgiptareve e
Serbeve nuk do te mund te zgjidhen. Me tanke, pushke e korba?e
mund te qetesohet perkohesisht populli, po s'eshte e mundshme te
behet fatbardhesisht. Prandaj, shtegdalja e vetrne nga kriza e
sotme qendron ne garantimin ?do individi ne kete vend qe
plotesisht dhe ne teresi te realizoje te drejtat njerezore e
nacionale, nevojat dhe dashjet.

(S.K.)

27

JURE DETELA

DISKRIMINACIJA OTROK V TETOVU (II)

Marjana Vončina se odločno brani razmisleka o
vprašnju, ali je tetovski ukrep usmerjen proti
Albancem z njihovo visoko nataliteto ali ne.
Zatrjuje, da "smo navsezadnje vsi ljudje in revščina
ponavadi ne izbira po narodnosti". Bistvo

tetovskega problema v resnici ni diskriminacija
Albancev kot pripadnikov naroda, temveč

diskriminacija otrok kot državljanov SFRJ. Ampak
zakaj se Marjana Vončina tako vehementno brani pred
tem, da bi na tetovski zakon gledali v luči
problematike Albancev v Jugoslaviji? Kadar so
otroci diskriminirani, me nekaj sili v skeptičen
odnos do patriotičnega zanosa; toda tetovski zakon
neizogibno pada v politični kontekst ukinitve
albanskih srednjih šol v nekaterih makedonskih
občinah, v kontekst nasilnega rušenja zidov okoli
albanskih hiš in v kontekst brutalnih zapornih kazni
nad osemnajstletnimi albanskimi otroki, ki so
obsojeni samo zaradi besed, ki so jih izrekli, in
zaradi zavzemanja za pravico, ki jim je zagotovljena
z ustavo: za pravico, da se šolajo v jeziku svojih

mam in očetov. Marjana Vončina bi morala upoštevati
srbskih in makedonskih časopisov, da
nataliteta Albancev organizirana
zarota, in podobne neokusnosti.

zagotovo podpira te očitne oblike
šovinizma. Ljudje, ki jih tetovski
prizadeva, so namreč predvsem
pripadniki ljudstva, ki se mu v Makedoniji godijo
očitne nacionalne krivice. Marjana Vončina
poudarja, da je tudi predsednik tetovske občine Adem
Abdula, ki je glavni pobudnik tetovskega

demografskega zakona, po narodnosti Albanec. Meni
se to dejstvo ne zdi pomembno; verjetno je eden od
tistih nesrečnih Albancev, ki so jih srbski in
makedonski protialbanski šovinisti pridobili za
podporo svoji politiki. Marjana Vončina tudi
zatrjuje, da ji "nihče o vprašnih, ne v mestu ne v
vaseh, ni odgovoril, da so prizadevanja za
zmanjšanje rodnosti brutalna, da ima vsakdo pravico
imeti toliko otrok, kolikor jih hoče oziroma lahko
rodi". Temu se niti najmanj ne čudim. Od

tudi trditve iz
je visoka
iredentistična
Tetovski zakon
protialbanskega
zakon najhuje

pripadnikov naroda, ki ima toliko političnih
zapornikov kot jugoslovanski Albanci, obsojenih
večidel le zaradi "verbalnih deliktov" in "sovražne
propagande", ne moremo pričakovati • iskrenih
odgovorov na vprašanje, kaj si mislijo o
šovinističnih ukrepih, katerih pobudnik je
predsednik občine, v kateri prebivajo, in ki jih
podpira tudi vlaga makedonske republike. Ali bi
bilo leta 1976 veliko Slovencev, ki bi kakemu
neznanemu tujemu novinarju iskreno odgovorili, kaj
si mislijo na primer o kočevskem poboju razoroženih
domobranskih vojnih ujetnikov? če bi Marjana
Vončina uspela prepričati, da se njeni sogovorniki
niso bali, da bi iskreni odgovori na njena vprašanja
utegnili priklicati policijske in sodne posledice,
in če bi me prepričala, da intervjuvanci niso imeli
njenega spraševanja za policijsko provokacijo, bi se
mi zdela njena trditev vredna globokega razmisleka.
Toda številni stiki z Albanci nam kažejo, da se
večina Albancev izogiblje političnim pogovorom z
neznanci. In prav imajo; zakaj bi se po nepotrebnem
izpostavljali nevarnosti, da jih zaprejo?

Odgovoriti moram še na očitek, da sem s svojim
govorom na zboru slovenskih kulturnih delavcev
izpostavil vse slovenski narod napadom iz
Makedonije. Marjana Vončina si očitno želi obraniti
slovenski narod pred napadi zaradi mojega nastopa,
saj piše takole:

"že naslednjega dne je odgovorila "Nova
Makedonija", osrednje makedonsko glasilo, vendar ne
Juretu Deteli, ampak Slovencem. Komentar Vladimirja
Tulevskega ima naslov "Suverenost po slovenski
meri". V času, ko se napadi n Slovenijo in njene
predstavnike stopnjujejo, ko je oči in ušes na preži
vse več, se zdi pošteno in prav, da se ob tetovskem
primeru nekoliko pomudimo."

Na žalost se moram strinjati z Marjano Vončina,
da je slovenski narod v resnici napačen naslov za
očitke in jezo, ki jih je vzbudilo moje stališče o
tetovskem diskriminacijskem demografskem zakonu.
Med Slovenci najbrž ni veliko ljudi, ki se v tem
pogledu docela strinjajo z menoj. Novinarja Nove

29

Makedonije bo verjetno razveselila moja informacija,
da sem med Slovenci in med Slovenkami pošel nemalo
besa in očitkov zaradi svojega nastopa. Temu se ne
čudim. Etična občutljivost Slovencev za številne
politične probleme se je v zadnjih letih resda močno
povečala, toda po številu abortusov še zmeraj
spadajo med vodilne narode, zato jih je moj govor
dregnil v bolečo točko. Z eno besedo, novinarja
Nove Makedonije lahko potolažim, da ima med Slovenci
malo takšnih oponentov, kakršen sem jaz. Moja mera
za človeško suverenost nikakor ni tipično slovenska,
kot zmotno misli; prej bi lahko rekli, da je širafja
ali gamsja, kajti žirafe in gamsi ne poznajo
abortusov.

Nihče mi ni rekel, da je govorniški pult v
Cankarjevem domu delgatska tribuna. Samo po sebi mi
je bilo umevno, da ne govorim v imenu nikogar, ki bi
me pooblastil, da v Cankarjevem domu zastopam
njegova stališča. Mislim, da je to tudi novinarju
Nove Makedonije prekleto jasno. Pripomnim naj še
to, da me ni nihče povabil v Cankarjev dom. šele po
končanem zboru kulturnih delavcev sem zvedel, da so
organizatorji pred začetkom zbora razposlali 1200
vabil, s katerimi so vabili k udeležbi. Meni niso
poslali vabila, toda mislil sem, da je govorniški
pult na razpolago vsakomur, ki zaprosi za besedo.
Vsekakor pa naj novinarji Nove Makedonije vejo, da
organizatorji zbora kulturnih delavcev ne nosijo
niti najmanjše sokrivde in soodgovornosti za moj
nastop v Cankarjevem domu.

Toda četudi se moje stališče do tetovskega
demografskega zakona razlikuje od stališča večine
Slovencev in četudi se moje pojmovanje o razmerjih
med vrednotami razlikuje od pojmovanja večine
Slovencev, mi vendar nihče nima pravice očitati, da
je moje etično stališče protislovensko, in nihče
nima pravice distancirati slovenskega naroda KOT
CELOTE od mojega etičnega stališča. Nihče nima
pravice, da monopolizira CELOTEN slovenski narod z
vidika svojega stališča, in da razglaša vse, kar
temu stališču nasprotuje, za protislovensko, za
tujek v slovenskem telesu. četudi se ne bi danes

30

kultuvacijo
kateregako1i
SEM, in ne

noben Slovenec ukvarjal z istimi problemi kakor jaz,
ne bi mogel iz tega nihče sklepati, da v prihodnosti
ne bojo o teh problemih Slovenci razpravljali v
slovenskem jeziku. Nihče mi ne more odvzeti globoke
čustvene vezanosti na številne slovenske pesmi, in
globoke pripadnosti spominom na številne subtilne
pogovore, ki sem se jih udeležil v slovenskem jeziku
- v jeziku, ki sem se ga naučil prvega med vsemi, ki
ga najbolje obvladam in ki sem za njegovo
storil več kot za kultivacijo
drugega jezika. Skratka: SLOVENEC

najdem besed, s katerimi bi lahko
izrazil, kako si želim, da bi to barbarsko ljudstvo,
ki mu pripadam, ublažilo svoje brutalne nravi,
običaje in ravnanja.

Neka moja izjava z zbora slovenskih kulturnih
delavcev pa zasluži, da se z njo samokritično
soočim. V Cankarjevem domu sem rekel, da bi
slovenske oblastniške ustanove morale obravnavati
kot zločinca vsakega zdravnika, ki diskriminiranim
otrokom odreče brezplačno zdravniško pomoč. To
izjavo preklicujem - ne zato, ker bi se mi zdaj
zdelo takšno ravnanje zdravnikov manj brutalno kot v
času izjave, temveč zato, ker ne želim z zapornimi
kaznimi večati trpljenja na tem svetu. Nikakor
nočem zapornih kazni za tetovske zdravnike, temveč
hočem, da se takoj ukinejo brutalni zakoni, ki
sankcionirajo njihovo ravnanje. Mogoče se bo
pričujoča samokritika zdela komu pretirano
skrupulozna, toda če pomislim, kakšna kazen bi lahko
doletela tetovske občinske funkcionarje in
zdravnike, mi je hudo zanje, saj vem, da jih ne čaka
lahka prihodnost. četudi se zavzemam za takojšnje
prenehanje nacionalnega zatiranja Albancev, bi
vendar rad storil vse, kar je v moji moči, da ne bo
nikoliprišlo do izbruha maščevalnosti nad zatiralci,
če gledamo post festum na nekatere zgodovinske
prevrate, nam postane jasno, da je bilo v obdobjih
upravičenega upora proti zatiralcem premalo
storjenega, da ne bi maščevalnost do zatiralcev
dobila v času zmage nad njimi pošastnih dimenzij.
Zato predlagam amnestijo vseh, ki jih je

31

protialbanska histerija tako zaslepila, da so segli
po protiustavnih ukrepih.

Spomnil sem se pesnika in prevajalca Mateja
Bora. Popolnoma verjamem, da je v času povojne
represije nad Kocbekom pošteno in možato ravnal in
da leta 1946, ko je izšla knjiga njegovih pesmi, še
ni ničesar vedel o kočevskem masakru razoroženih
domobranskih ujetnikov. Jasno je, da je bil Matej
Bor kot intelektualec, pesnik in poznavalec
Shelleyeve poezije popolnoma neuporaben za okrutne
maščevalne ukrepe in da se je zato politična elita
potrudila, da je svoje krvavo maščevanje prikrila
pred takšnimi ljudmi. Toda če preberem takšno
pesem, kakor je na primer Sinu izdajalcu, moram
priznati: tudi Matej Bor je nekaj prispeval k
množičnemu besu, ki je po partizanski zmagi dobil
svojo zadostitev v pobojih vojnih ujetnikov.
Nikakor nočem trditi, da je krivda Mateja Bora
primerljiva s krivdo tistih vrhovnih oblastnikov, ki
so ukazali poboj. Hočem le reči, da mora biti
intelektualec v razburkanih političnih obdobjih
skrajno pazljiv, da pri svojem političnem
angažiranju ne daje s svojim pisanjem potuhe mračnim
maščevalnim strastem. Absurdno bi bilo danes
očitati Mateju Boru, da je v tem smislu pred
petinštiridesetimi leti z dvema ali s tremi pesmimi
zabredel v zmoto; s petinštiridesetletne distance ni
težko deliti naukov. Upam, da mi Matej Bor ne
zameri pričujoče pripombe; do tragike duhovno živih
intelektualcev, ki jih je zagrabil okrutni čas,
čutim globoko sočutje. Primer Mateja Bora omenjam
zato, ker so intelektualci tudi danes na neki način
v podobnem položaju. Vendar mi vzbuja optimizem
neverjetna potrpežljivost Albancev, s katero že
dolgo prenašajo zatiranje, zato upam, da se bojo
znali dostojanstveno odpovedati nasilju in
maščevalnosti tudi takrat, ko jim bojo vse
jugoslovanske ustanove priznavale tiste nacionalne
pravice, ki jim pripadajo po mednarodnih konvencijah
in po naravnem pravu.

32

JURE DETELA:

DISIRIMIHIMI I FEHIJEvB NE TBTOVE

(vazhdim nga numri i kaluar)

Marjana Vončina refuzon vendosmerisht te mendoje per gesht j en e
ligjit tetovar se eshte apo nuk eshte i drejtuar kunder

shqiptareve per natalitetin e tyre te larte . Ajo deklaron se te
gjithe"me ne fund jemi njerez dhe se varferia nuk zgjedh midis
kombesish", Esenca e geshtjes tetovare ne te vertete nuk eshte
diskriminimi i shqiptareve si pjesetare te nje populli po

diskriminimi i femijeve si qytetare te RSFJ-se • Mirepo Marjana
Vongina me aq kemhengulje i iken edhe vete mendimit se ligji i
Tetoves te veshtrohet ne driten e pozites se shqiptareve ne
Jugosllavi . Atehere kur edhe femijet goditen nga diskriminimi ,
digka me shtyn te kam nje raport skeptik ndaj entuziazmit
patriotik fnd'erkaq ligji tetovar pa dyshim bie ne kontekstin
politik te mbyll jes se shkolla^ve te mesme shqiptare ne disa
komuna mac^edonase , ne kontekstin e rrenimit me dhune te mureve
rreth shtepive shqiptare dhe ne kontekstin e denimeve brutale me
burg te femijeve tetembedhjetevjegare shqiptare, vetem per fjalet
qe i thane dhe per shkak te angazhimit te tyre per te drejten qe

ua siguron edhe Kushtetuta: per te drejten qe te shkollohen ne

gjuhen e nenave dhe te eterve te tyre . Marjana Vonginaduhej t'u
kushtonte pak rendesi edhe pohimeve te shtypit serb dhe maqedonas
ne lidhje me ate se nataliteti i shqiptareve qenka nje komplot
irredentist dhe gjera tjera pa kripe,Ligji tetovar bile u jep
perkrahje te plote shfaqjeve te ketilla te hapura te shovinizmit
antishqiptar. Njerezit qe i godet me se shumti ligji tetovar jane
pikerisht dhe para se gjithash pjesetare te nje popullate , e čila
ne Maqedoni po e peson keq vetem per shkak te perkatesise se saj
kombetare • Marjana Vongina thekson se madje edhe kr yetari i
komunes se Tetoves , Adem Abdullahu , eshte iniciator kryesor i
ligjit demografik tetovar f  me kombesi na qenka shqiptare. Ky fakt
mua s'me thote gjej me siguri duhet te jete ndonjeri prej atyre
shqiptareve fatzite blere prej shovinisteve serbe e maqedonas per
te mbeshtetur politiken e tyre . Marjana Vongina gjithashtu pohon
se "askush nga te pyeturit , as ne qytet as ne fshatra , nuk eshte
pergjigjur ne fjalet se perpjekjet per pakesimin e lindjeve

qenkan brutale dhe as me ato se gjithkush paska te drejte te kete
aq femije sa deshiron ose sa mund t'i linde", Per kete nuk

guditem aspak. Prej nje populli qe ka  ag shume te bur^osur

politike t  sig jane shqiptaret e Jugosllavise e qe jane te denuar
kryesisht per "delikte verbale" dhe "propagande armiqesore ", nuk
mund te presesh pergjigje te sinqerte ne pyetjen se g fare
menduakan per masat kufizuese shoviniste » iniciator i te cilave
qenka kryetari i komunes ne te cilen jetojne dhe te cilat i
mbeshtetka edhe pushteti i republikes maqedonase . A do te kishte
valle ne vitin 1976 shume sllovene qe do t'i per gj igj eshin
sinqerisht ndonje gazetari te huaj e te panjohur, se gfare

mendojne t bie fjala • per plojen ne Kogevje te domobraneve * rober
te garmatosur lufte . Nese Marjana Vongina do te arrinte te me
mbushte mendjen se bashkebiseduesit e saj nuk kane pasur frike se
pergjigjet e tyre te sinqerta ne pyetjet e saja nuk do te sillnin
per pasoje edhe masa policore e gjyqesore t  dhe nese do te me
mbushte mendjen se te intervistuarit nuk i kane marre pyetjet e

saja per provokacione te rendomta policore e gjyqesore , do te me
dukej pohimi i saj i denje per nje shqyrtim te thelle, Mi repo
kontaktet e shumta me shqiptaret na bejne me dije se shumica e
tyre u ikin bisedave politike me te panjohur,^Dhe t  a s'kane,
valle te drejte? Perše t'i nenshtrohen pa ndonje shkak rrezikut
per  t'u burgosur?

Me duhet te merrem edhe me ate ver e j t jen se me fjalimin tim ne
tubimin e punonjesve sllovene te kultures f  paskam bere qe mbare
populli slloven t’i nenshtrohet sulmeve nga Maqedonia, Duket
sikur Marjana Vongina don te marre ne mbrojtje gjithe popullin
slloven para sulmeve per shkak te paraqitjes sime t  prandaj
shkruan keshtu:

"Qe te nesermen reagoi n Nova Makedonija ", gazeta qendrore
maqedonase 9  mirepo jo kunder Jure Deteles po kunder slloveneve,
Komen ti i Vladimir Tulevskit eshte titulluar "Sovraniteti si pas
menyres sllovene n , Ne kohen kur per bere e me teper po
shkallezohen sulmet kunder Sllovenise dhe perfaqesuesve te sajt
kur si syte ashtu veshet Jane ngrehur lart drejt tyre, duket e
drejte dhe e ndershme qe te merremi pak me rastin e Tetoves",

Per fat te keq me duhet te pajtohem me Marjana Vonginen se
populli slloven ver tet e eshte nje adrese e gabuar per zbrazjen e
kritikave dhe te mllefit te shkaktuar pre qendrimit tim ndaj
ligjit diskriminues demografik te Tetoves, Ma ha mendja se nder
sllovenet nuk ka edhe aq shume njerez qe do te pajtoheshin
plotesisht me mua. Gazetarin e "Nova Makedonise" me siguri do ta
gezoje lajmi se une me qendrimet e mia t  nga ana e slloveneve
e slloveneve kam pesu ar jo pak qortime e kam shkaktuar jo pak
hidherime • Kjo gje nuk me gudit . Ndjeshmeria etiko-morale e
slloveneve ne vitet e fundit per geshtjet e shumta politike »
eshte shtuar shume » mirepo nga ana e abortimeve sllovenet jane
ne radhen e popujve qe prijne, Per kete shkak paraqitja ime ka
prekur aty ku dhemb . Me nje fjale , gazetari i "Nova Makedonise"
mund te ngushl lohet se ne mes te slloveneve ka fare pak oponente
te tille si une,Masa ime per sovranitetin njerezor assesi nuk
eshte tipike sllovenet sig do te mendonte gabimisht ai; me pare
do te thosha se ajo perputhet me qendrimin e gjirafave a te dhive
te  egra, ngase as te parat as te dytat s 'kane haber per
abortusin,

Askush s'me ka thene se pulti i oratorit ne Cankarjev Dom eshte
ndonje tribune e delegateve, E kisha te qarte se at je s 1  po flisja
ne emer te askujt qe do te me kishte autorizuar » qe ne Cankarjev
Dom te perfaqesoja qendrimet e ti ja,Te veje ne djall se kjo do te
duhej t'ishte e qarte edhe per gazetarin e "Nova Makedonise"lMe
duhet te permend edhe nje fakt: askush nuk me ka ftuar ate dite
ne Pallatin e Cankar it, Vetem pas perfundimit te tubimit kam
marre vesh se organizatoret e ti j paskeshin shperndare 1200 ftesa
pjesemarrjeje, Une s'kam pasur kurrefare ftese 9  po kam pasur
bindjen se foltorja eshte ne dispozicion te gdo qytetari qe do te
donte te merrte fjalen, Le ta dijne patjeter gazetaret e "Nova
Makedonise" se organizatoret e tubimit te punonjesve kulturore
nuk mbajne as me te voglen bashkepergjegjesi apo bashkefajesi per
paraqitjen time publike ne Cankarjev Dom,

Mirepo nese qendrimi im perkitazi me ligjin demografik tetovar
dallohet nga qendrimi i shumices se slloveneve dhe nese pikepamja

ime per raportet midis vlerave dallohet nga ^pikepamja e^shumices^
se slloveneve, askush s'ka te drejte te me qortoje per ndonje
qendrim timin kunderslloven dhe askush  s'Jca te drejte ta
distancoje popullin slloven si TErESI nga qendrimi im etik.
Askush s'ka te drejte ta monopolizoje TErE popullin plloven sipas
kendveshtrimit dhe qendrimeve te vetane  __ menyre qe gjithgka_ qe
s'perputhet ose eshte kunder atij kendveshtrimi, ta shpalle si
antisllovene ose si digka te huaj per trupin slloven. Neqoftese >
sot asnje qytetar slloven nuk preokupohet me po ato probleme qe
me preokupojne mua, askush nuk mund te nxjerre perfundim se edhe
ne te ardhshmen nuk do te diskutojne per ke to probleme sllovenet
ne gjuhen e tyre sllovene. Askush nuk mund te mi rrembeje lidhjet
e forta emocionale per kenget e shumta sllovene dhe perkatesine_
time te thelle ne kujtimet per bisedat e shumta e subtile nte
cilat kam marre pjese ne gjuhen time sllovene,ne gjuhen pe e kam
mesuar para gjithe tjerave, te cilen e kam pervetesuar me se miri
dhe per kultivimin 'e se ciles kam bere me shume se per kultivimin
e cilesdo gjuhe tjeter. Shkurt:JAM SLLOVEN dhe nuk gjej shprehje
me te cilen do ta’ thoja lehte se s a do te deshiroja qe ky populi .
barbar te cilit  i' takoj edhe vete, ta zbuste natyren e ti j te
vrazhdet, zakonet dhe menyren e sjelljes.

Nderkaq njera nga deklaratat e mia ne tubimin e punonjesve
kulturore sllovene meriton nje ballafaqim autokritik. Ne Pallatin
e Cankarit kam thene midis tjerash se organet e pushtetit slloven
duhet ta trajtojne si kriminel cilindo mjek qe femijeve te
diskriminuar do t'ua refuzonte ndihmen shendetsore pa pagese._
Kete deklarate me duhet ta terheq- jo sepse nje menyre e tille
s jeli je je me duket tani me pak brutale se sa ne kohen e fjalimit
tim, por vetem se nuk kam deshire  ge me burgosje te reja t'i
shtoj vuajtjet ne kete bote. Nuk deshiroj kurresesi denime me
burg per mjeket tetovare po dua qe menjehere te hiqen  ato ligje
brutale qe i sankcionojne veprimet e tyre. Ka mundesi qe
autokritika ime ti duket dikujt si digka teper skrupuloze por kur
mendoj se g'denime te renda mund t'u sjelle ndonje situate e re
punetoreve shendetsore dhe zyrtareve te sotem komunale te
Tetoves, ndjej keqardhje per ta, sepse e dije mire se e ardhshmja^
e tyre s'do te jete aspak e lumtur. Edhepse angazhohem per nje
nderprerje te menjehershme te shtypjes kombetare te shqiptareve,
ne te njejten kohe do te beja gjithgka qe eshte ne mundesite e
mia qe kurre te mos vije deri tek shperthimi i hakmarr jes ndaj
shtypesve te sotem. Neqoftese i veshtrojme disa kthesa te medha
historike post festum, na behet e qarte se ne kohen e rezistences
se arsyeshme kunder shtypesve eshte punuar fare pak qe hakmarrja
kunder shtypesve, ne gastin e triumf it te merituar, te mos marre
permasa te perbindeshme. Prandaj propozoj nje amnesti per te
gjithe ata qe histeria antishqiptare i ka verbuaraq shume, saqe u
kapen edhe pas masash antikushtetuese.

Mu kujtua ketu poeti e perkthyesi Matej Bor. Besoj plotesisht se
ne kohen e represaljeve te luftes ndaj_ Kocbekut ai eshte sjelle
ndershmerisht dhe si burrat, dhe se ne vitin 1946, kur u botua
libri i ti j i poezive, akoma nuk dinte asgje ^per masakrin
kogevjas te roberve te paarmatosur domobrane. Eshte fare e qart'e
se Matej Bori, si intelektual, poet dhe njohes i shkelqyer i
poezise se Shelit, ishte fare i paperdorshem per masa te egra

ndeshkimore dhe se mu per kete elita e atehereshme politike
hakmarrjen e vet te pergj akshme e mbante fshehur para njerezve te
ketille. Mirepo, duke lexuar nje poezi te ketille. sig eshte per
shembull 'Djalit te tradhetarit' me duhet te konstatoj se edhe
Matej Bori i

intelektualit eshte

fajesojme sot Matej Borin,  ge ne kete kuptim, para 45 vjetesh, me
dy ose tri poezi te veta, qenka zhytur ne gabime: nga distanca
45 vjegare nuk eshte veshtire te jepen mesine morale. Sbpresoj se
Matej Bori nuk do te ma zere per te madhe per keto vere jt je s me
tragjiken shpirterore te intelektualeve te gjalle • ge dikur i
rrembeu gasti i eger te papergatitur,ndjej nje bashkevuajtj e te
thelle. E permenda Matej Borin vetem per arsye se intelektualet,
ne nje meny re edhe sot jane ne nje situate te ngjashme.Megjithate
durimi i pabesueshem i shqiptar'eve ndaj nje shtypjeje kaq te
gjate, me mbush me optimizem; ky fakt me jep shprese se ata do te
dine  ge edhe atehere, kur te gjitha organet shteterore jugosllave
do t'ua pranojne ato te drejta kombetare  ge u takojne edhe sipas
konventave nderkombetare edhe sipas te drejtes se natyrshme, te
heqin dore ne menyre dinjtoze nga dhuna dhe hakmarrja ndaj
shtypesve te sotem.(Fund)

Nga sllovenishtja:B.Elshani
S.Kabashi

36

Nderrimi i emrave te shkollave ne Kosove

DEBIMI I PAPiŠRSHTATSHMERISE

("Vetem per primitivet historia nis nga dita kur ata
kane lindur"- MARKSI)

Deri tash, ne Kosove, u jane nderruar emrat disa
shkollave te pagezuara me emra te personaliteteve kulturore dhe
historike te popullit shqiptar me pretekst te "stabilizimit te
situates politike dhe te sigurise"?I . ..

Nen moton e luftimit te nacionalizmit dhe te
segaratizmit shqiptar vitet e fundit, jo vetem ne Kosove, jane
ndermarre e po ndermerren disa masa aq te pakuptueshme me te
cilat me askush s'po bindet se eshte fjala per luftimin e
nacionalizmit dhe pasojave te ti j.. Gj erat tashme jane a_q te
kristalizuara, saqe, as indiferentet dhe laiket nuk jane me ata
qe ishin. Ne kete drejtim hyjne kerkesat e shpeshtuara per
nderrimin e emrave te shkollave dhe institucioneve te tj era qe
mbajne emrat e personaliteteve te shquara te historise, kultures
dhe tradites se popullit shqiptar, sikurse jane Hasan' Prishtina,
Bajram Curri, Luigj Gurakuqi,Isa Boletini, Azem Bejta, Shote
Galica, vellezerit Frasheri e madje eshte kerkuar dhe eshte
arritur qellimi t'i hiqet emri Halit Ibishit, emrin e te cilit e
mbante shkolla fillore e Babushit te Serbeve te Ferizajt, i čili
per liri u dog^ ne krematoriumet naziste. Ne vazhden_ e kesaj
fushate i eshte nderruar emri i shkolles fillore "Vellezerit
Frasheri te Miradise se Eperme te Prishtines, shkolles se mesme
"Luigj Gurakugi" te Klines mu ne vitin jubilar kur te gjithe,
nxenes e mesimdhenes, pergatiteshin te kremtonin 20 vjetorin e
themelimit te kesaj vatre shkollore. Pastaj eshte nderruar emri i
shkolles fillore "Azem Bejta" te Grabanices se Klines, shkolles
se mesme "Skenderbeu" te Presheves (_RSS)_, et j . Ka kerkesa per
nderrimin e emrave te rrugeve sikurse eshte rasti me kerkesen per
nderrimin e emrit te rruges "Shtjefen Gjegovi" te Lipjanit, etj.

Per nderrimin e emrave te shkollave me emra te ketj^re
personaliteteve jane trilluar Hoj-Hoj shpifjesh dhe jane bere
njollosje te pashembullta te ketyre figurave te ndritura te
popullit tone. Per Isa Boletinin, Hasan Prishtinen, Bajram
Currin, etj.,si "argument kryesor" mirret kundershtimi i tyre i
hapet depertimit te- ushtrise serbe pas viti 1912 ne Kosove, e
čila, si per popullin shqiptar ashtu edhe per popullin maqedonas,
nuk ka pasur karakter glirimtar, sig mendon historiografia serbe.
Per Luigj Gurakuqin, vellezerit Frasheri etj., kerkohet ndihma e
"argumentit" tjeter se keta nuk jane nga vendi yne? Shkohet edhe

me tej duke thene se jane perpjekur per "Shqiperine e Madhe" me
qellim ge tu mvishet karakteri "irredentist", domethene qe
aktiviteti i tyre i atehereshem te shpallet i demshem per te
sotshmen.

Per realizimin e synimeve te tilla kane ekzistuar
skenaret e parapergatitur, keshtuqe nxenesit serbe dhe malazias
vetem jane futur ne vorbullen e ketyre intrigave, ne menyre qe te
krijohet bindja se kerkesat e tilla jane krejtesisht te
rastesishme e spontane. Pas insinuatave te tilla nxenesit dhe
prinderit e tyre ishin "kembengules" dhe me presione e trike
psikologjike te pergatitur deri ne perpikmeri ia arrinin qellimit
te tyre aq me pare kur e njihnin terrenin...Fushata per nderrimin
e emrave te shkollave me emra te ketyre personaliteteve ke per
synim, si nje segment i rendesishem programor, dalengadale, te
realizoje qellimet e ithtareve te dealbanizimit te Kosoves, te
cilet kete treve nuk e shohin ndryshe pos si "zemer te Serbise",
prandaj shpirtengushtesia dhe primitivizmi i tille nuk do as te
degjoje per j eten e te tjereve ne keto hapesira.

Perkunder faktit se kerkesat e tilla, t'i quajme te
"nxenesve dhe prinderve serbe dhe malazias", kundershtoheshin nga
nxenesit, mesimdhenesit dhe prinderit shqiptare, keta emra, ne
menyre te njeanshme nderroheshin dhe ata madje as qe pyeteshin
pos qe ndonje kembengules i čili _s'pajtohej me nje fushate te
tille mund te binte, sig eshte bere zakon te thuhet me fjalorin
denoncues, ne "sy te keq", sepse gjoja qenka kunder
qendrimeve...Cilave? Te LKJ-se thuhet?!

Komiteti Krahinor i Arsimit te Kosoves, anipse e ka
ditur gjendjen taktike, anipse ka qene ne dijeni se emertimi i
shkollave as perafersisht nuk eshte ne harmoni dhe nuk i
pergjigjet struktures se banoreve te Kosoves, sikur te mos shihte
e degjonte formoi listen me "emra kontestues" dhe ua dergoi per
te dhene mendimin ^er te(para se te merrte qendrim Kr^esia e KK
te Arsimit te Kosoves) Institutit te Historise se Kospves, ku nuk
percaktohen qarte as "per" as "kunder" dhe Institutit te
Historise se Serbise ne Beograd ku, pa nje pa dy, te gjitha keto
personalitete * i shpallen persona non grata , "irredentiste,
separatiste, shqiptaromedhenj" e ofendime te tjera nga arsenali i
atyre qe nuk heqin dore nga mania per t'ua shkruar historine te
tj ereve!

Kryesia e Komitetit Krahinor, pas "vizes" se "ben t'u
ndryshohen emrat ketyre shkollave..." tash s'ka pune tj eter pbs f
qe ne ndonje mbledhje te ardhshme te miratoj e kerkesen e vet;
Situaten ne kete drejtim po e nderlikojne ata te cilet fare
lehte, sikurse t'ishte fjala per ndonje gikerrime, deklarohen se
"do te nderrohen vetem emrat ku kerkesat jane te arsyeshme"?I
Thuase kerkesat e tilla ishin te arsyeshme?!...

Gjendja ne Kosove sot kur luhen loj era te rrezikshme ne
terren te zbrazet, te kuj ton synimet e Mirko Tepavcit per Kosoven
"si djep te Serbise" ku, sipas kesaj logjike shovene, e vetmja
alternative per shqiptaret eshte ge te ndjehen "si qiraxhinj ne
shtetin kombetar serb, qe te binden se jane qytetare te rendit te
dyte, te kuptojne se vetem me kusht te njohjes se majorizimit
serb mund te qendrojne ne vendin ku jane, ne rajonet ne te cilat
sot jetojne". Perkunder faktit te ditur se pikerisht ky synim

38

tentohet te arrihet, shqiptaret, pos ca shpirteargateve., nuk
pranojne e as qe pajtohen te jene qytetare te rendit te dyte, nuk
pranojne te poshterohen ne vendin e vet sepse e dijne fare mire
se nuk jetojne ne "toke te huaj " sig tentohet t'u ngulitet ne
koke. Nuk deshirojne asgj e _ tj eter. pos barazi te jnirefillte dhe
jete te gete se bashku me te gjithe te tjeret ne keto hapesira te
perbashketa jetesore.

Nxenesit shqiptare e zhvillojne mesimin ne shume shkolla
kosovare te pagezuara me emra te madhoreve te kultures dhe
tradites serbe dhe askujt deri tash,__ fatmiresisht, nuk i shkoi
mendja te shpreh as mospajtimin me te vogel. Kjo eshte__shenj e qe
flet per pjekuri nacionale politike. Marksi thote: "Vetem

per primitivet historia nis nga dita kur ata kane lindur".

Edhe digka si porosi per ata te cilet thone se "LKJ do
te reagoj_e ne rastet kur shkilet barazia kombetare"? S'kane g'te
presin me dhe nuk eshte mire ge programin e LKJ e kuptojne si
digka hyjnore, te _mirat e te cilit pritet te pikun nga gielli;^
Ata vet, si njerez te gjalle,_ jane te _thirrur ta zbatojne
programin e LKJ-se. Nese nuk perpigen, atehere s'mbetet rruge
tj eter pos qe ky "program" i "LKJ-se" problemet t'i zgjidh sig
deshirojne memorandumištet!

E deshira e meraorandumisteve eshte qe gdo gje ta
mbulojne me programin e LKj-se e te punojne praktikisht kunder
tij; don te thote ne menyre jocivilizuese. Nga kjo menyre, e čila
po ashtu kelthet se mbeshtet ne Programin e LKJ-se, as qe mund te
priten suksese. Kjo eshte pothuaj e sigurte!

Bajram KABASHI

39

STIMULIRANJE NEPISMENOSTI

Na Kosovu se več kot 12.000 dijakov albanske narodnosti, ki so
končali osnovno šolo, ne bo moglo vpisati v srednjo šolo. Po
drugi strani pa je v šolskem letu 1988/89 osnovno šolo končalo
4.735 dijakov srbske in črnogorske narodnosti, v okviru boja
proti izseljevanju pa so za dijake tega učnega jezika odobrili
več kot 10.000 učnih mest, torej 6.000 več, kot je bilo potreb...

Zadnja leta se število maturantov albanske narodnosti, ki bi se
radi vpisali na prištinsko univerzo, drastično znižuje, prav tako
pa se s perfidnimi postopki niža tudi število albanskih dijakov
na kosovskih srednjih šolah. Odgovorni se pri svojem
opravičevanju sklicujejo na zapleteno politično stanje v
pokrajini in na "hrup", ki naj bi ga inscenirali separatisti,
vendar ti neprepričljivi odgovori pomenijo zgolj kuliso za
doseganje drugih zastavljenih ciljev.

Bodimo bolj konkretni.

To šolsko leto je osemletko končalo 37.080 dijakov albanske,
srbske, črnogorske in drugih narodnosti, ali z drugimi besedami,
32.145 dijakov albanske narodnosti, 4.735 dijakov srbske in
črnogorske narodnosti ter 200 dijakov turške narodnosti. Kot je
zapisano v izobraževalnem programu pokrajinskega SIS, je za
šolsko leto 1989/90 za vpis v prvi letnik srednjega izobraževanja
načrtovanih 32.693 prostih mest, od katerih bo dijakom albanske
narodnosti na voljo 21.000 mest, dijakom srbske in črnogorske
narodnosti 11.400 mest in dijakom turške narodnosti 224 mest.

Iz številk tega programa je razvidno, da je dijakom, ki bodo
obiskovali pouk v srbohrvaškem jeziku, na voljo 6.665 prostih
mest več, kot je kandidatov, dijaki turške narodnosti pa imajo na
razpolago 24 mest več, kot je njihovo skupno število.

Veliko ljudi se sprašuje, ali ne doživlja Kosovo - konkretno
albanski dijaki - getoizacije na kulturnem in nacionalnem
področju, prav tako kot njihovi rojaki v Makedoniji in Črni gori.

Kot je znano, je v Makedoniji srednje šolstvo v albanskem jeziku
že popolnoma eliminirano (zdaj delajo eksperimente že tudi z
osnovno šolo), vse to pa naj bi bilo v čast razvoju, potrjevanju
in poglabljanju bratstva in enotnosti naših narodov in
narodnosti. Ta cinični humanizem že žanje svoje prave "uspehe",
o tem neusmiljeno priča glasilo makedonske mladine Mlad borec, ki
v eni svojih številk navaja, da v neki kičevski vasi v osnovni

40

šoli z albanskimi učenci pouk poteka v makedonščini. Mlad borec
gre še naprej v svojih nekulturnih in nepoštenih ugotovitvah, češ
da se je pri albanskih dijakih in njihovih starših končno trdno
uveljavilo prepričanje, da so "makedonski Šiptarji".

Takšna nacionalna podrejenost Albancev gotovo ni plod "velikih
civilizacijskih dosežkov albanske narodnosti v Jugoslaviji"
(fraza, ki je ne ponavljajo na pamet samo pokrajinski politiki),
prisotna pa je tudi v Črni gori, v krajih, kjer živi albanska
narodnost. Kot zgled naj navedemo primer iz občine Bar,
konkretno iz vasi Murlč, kjer naj bi se albanski dijaki, tako
vsaj je obveščena javnost, "prostovoljno" odrekli svojemu
materinemu, brezperspektivnemu albanskemu jeziku. Ta zgled, ki
naj bi "prispeval k sožitju bratstva in enotnosti", so pozdravili
tudi vodilni izobraženci iz Bara (o tem je pisal časnik
Politika).

Primerjava teh diskriminatorskih in asimilacijskih teženj, ki so
na delu v Makedoniji in črni gori, z 12.000 dijaki albanske
narodnosti na Kosovu, ki nimajo prvice do vpisa v srednje šole,
ni naključna, temveč namerna, kajti ti mračni načrti so v našem
balkanskem okolju postopno, a zanesljivo otipavanje "utripa".

Se en podatek: na vseh fakultetah pokrajinske univerze na
območju pokrajine je načrtovan vpis 49% srednješolcev albanske in
78% srbske in črnogorske narodnosti. Ob tem se zastavlja še bolj
mučno vprašanje: kam in na koga naj se obrnejo albanski
srednješolci, ki so končali srednjo šolo v Makedoniji in Črni
gori?

Na koncu je treba povedati še tole. Na Kosovu nikomur ne pride
na misel, da bi v šolskih klopeh zmanjkalo prostora za enega
samega samcatega srbskega ali črnogorskega dijaka, vendar pa je
treba imeti posluh, in ne samo to, treba si je z vsemi močmi
prizadevati, da se noben etnos v pokrajini ne bi počutil
prikrajšanega v kateremkoli pogledu. Z drugimi besedami, oženja
in jemanja pravice vpisa 12.000 dijakom albanske narodnosti v
trenutku, ko je v pokrajini več kot 200.000 prebivalcev
nepismenih ali polpismenih, nikakor ni mogoče razumeti drugače,
kot da gre za odkrito stimuliranje nepismenosti, ki pomeni
največ je možno zlo za prihodnost SAP Kosovo.

Bajram KABASHI

41

MARSHI I BARABAJT

Ishte tejet prekese pergjigja e pikelluar qe i dha pashai i
Vilajetit te Kosoves nje gazetari te huaj kur ai e pyeti se perse
nuk e do populli i vet. "S'eshte e vertete! u pegjigj ai i
befasuar-perse te mos me dojel". Dhe vertete, perse te mos e doje
populli ate? I shemtuar nuk eshte. Fytyra e tij me mustaqet
staliniane, me vetullat pinosetiane, me faqet musoliniane, me
ballin allafranga dhe me tenin somoze-dyvalje duket mjaft
simpatike. "Mladina" e pameshirshme na e sqaroi k e te gje. fare
bukur me verejtjen pe "megjithate populli e do, po per kete nuk
eshte i vetedijshem". Me siguri nje dite kur t’i shfaqet
vetedija, do t'i dale ne rruge dhe do t'ia recitoje nje deklarate
dashurie. Mirepo sapo morem vesh se puna ka ecur per mbare
me shpejt se sa kujtojme. Ca mblese te panjohur i paskan lene
para deres pashait nje peshqesh-gefin. Pritet te marre edhe
peshqeshim martesor-tabutin.

Per te provuar ne ishin te verteta shpifjet mbi mungesen e
dashurise ne mes te popullit dhe pashait, xhezdisem rrugeve te
Prishtines dhe beme nje ankete. I pyetem kalimtaret:

Ne: Thone se nuk e doni edhe aq pashain e vilajetit. Eshte e
vertete kjo gje?

Ata: Aspak. Ne e duam pa mase ate. E ndjekim tere naten e
tere diten per ta žene e per ta puthur, po nuk e zeme dot.

Ne: Si duket dashuria s'eshte e ndersjelle

Ata: Kerni frike se jo kemi degjuar se kohen me te madhe e
kalon neper garnizone ushtarake. Si duket eshte dashuruar ne
armaten. Po ne nuk e kemi humbur akoma shpresen. Posa ta takojme
ndonje dite ne rruge, do t'ia numrojme te gjitha.

Sidoqofte, dashuria e popullit ndaj tij mund te kete njefare
baze logjike, sidomos me zhbirimet psikanalitika te Frojdit e te
Lakanit. Ajo mund te shpjegohet edhe sipas shembullit te Markiz
de Sadit, i čili sa me shume i mundonte femrat, aq me shume e
donin ato. Edhe populli yne ka nje shprehje te qarte ne lidhje me
kete ?eshtje. Ai thote:(te na falin delikatet!)"Pa ia q. nenen
dikujt nuk te therret babe". Pra ekzistojne te gjitha rrethanat
qe populli ta doje e ta therrase baba pashain. Mu si ne origjinen
e fisit e te shoqerise tek Frojdi.

Ne vepren e Orvelit "1984" kryepersonazhi Uinstoni
dashurohet seriozisht ne torturuesin e tij 0 Brajenin. Natyrisht
dashuria e tij eshte sidomos e theksuar ne <;astet kur 0 Brajeni i
lodhur nga torturat, ulet per te pushuar. Pra shanset jane te
medha edhe per pashain tone. Qekurse i ka lene punet e

42

brendshme.ai jo vetem q’e eshte ulur te pushoje., po madje_ edhe i
preratoi popullit amnesti. Natyrisht, _.ngaqe eshte i turpshem, kete
premtira nuk ia dha , por vajti ne nje republike tjeter. Perše nuk
u realizua ky premtim? Ndoshta per inat te te gjitha organizatave
nderkombetare per rabrojtjen e te dre.jtave te njeriut, te cilat
gjithashtu kerkojne lirimin e te burgosurve politike ne
Absurdistan. Apo ndoshta se nje g je e tille nuk varet prej
pashait. Sidoqofte, mjafton qe ai ka qellime fisnike ndaj

popullit. Sapo t'i jape shenje i zoti, ai eshte gati te beje gmos
per te.

Ne realitet, aspektet e tilla te dashurive te

jashtezakonshme jane mjaft te shpeshta. Ato shpesh na shfaqen
edhe ne format me ekstreme:

-Miu dashurohet ne magokun!

-Pula dashurohet ne dhelpren!

-Qingji dashurohet.ne ujkun!

Per te gjitha keto raste populli yne ka nje shprehje
interesante, ai thote se eshte fjala per -pirin. Pra eshte piri i
ujkut, i dhelpres e i magokut ai qe luan rol vendimtar ne

pervetesimin e viktimave, ne nxitjen e nostalgjise permes
veshtrimit plot dashuri misterioze. Nje dashuri te tille te
jashtezakonshme na e pershkruan ne tregimin e ti j te men?ur (ose
te marre: merre si te duash!) "As ja dhe ujku" "miku" i madh i

popullit tone, ministri mbreteror i devotshem, Ivo Andriq. Ne
kete tregim nje ujk mbetet pa mend nga loja e mrekullueshme e
qingjit. I merr flake pasioni artistik dhe i zhduket uria

fiziolog jike. I li.nd dashuria dhe i dhimbset ta haje. Dhe ujku i
civilizuar pa nderruar qimen fare, e nderron hujin*. Ja nje
zbulim fantastik. Ja nje ide shpetimtare edhe per popullin
shqiptar ne Absurdistan: te ushtroje pak balet dhe vallezim dhe

pastaj te shkoje kolektivisht ne Bizantion, ne "ngushticen" e
njohur midis dy lumenjve. Aty te filloje nje valle kolektive.
Ujqerit do te zbuten e nuk do t'i hane me.Nuk do te angullijne me
neteve neper hene ujqer si Drashkoviqi e Komneniqi. Vetem nje gje
nuk eshte e qarte: ?'valle do te duhej te loznin ata per te

kenaqur shijet e kryeqy tetit ?_ S' u __ mbetet gje tjeter pos te
therrasin ne ndihme muslimanken (ne mos qofte kunguar akoma)
Fahreta, qe me kenget dhe vallet e saja e ka topitur fare tehun
antimusliman te kryeqytetit duke u dhene shembull gjithe
muslimaneve te vendit se si duhet te sillen per ta kthyer
urrejtjen e te tjereve ne dashuri.

Perndryshe qeshtja e muzikes nuk eshte edhe aq e
parendesishme. Filozofi i moqem kinez Konfugi ne traktatin e tij
mbi muziken thote madje se ajo ka rendesi te dores se pare per
mbarevajtjen e puneve te shtetit. Pushteti m_aqedon, kur beri
reduktimin e njohur te muzikes shqiptare ne valet e Radio
Shkupit, si duket i kishte paraspsh pikerisht idete e
konfugianizmit. Edhe ne Kosove me muziken s'eshte mahi: vetem per
kendimin e kenges me te kendshme per veshet: "N'Dardani bie nje

tupan"**qe prej 4-5 viteve te shkuara jane denuar me dhjetera
amatore te muzikes. Ne psikol og j i __ g jend e t nje shpjehje _qe __e
percakton qarte defektin shqisor te atyre qe s'kane veshe per
muzike por vetem per urdhera e direktiva,- i thone amuzi. Si
duket gjykatesit tane vuajne nga nje amuzi totale

43

senzorike-motor ike. Sa per vete do ta kendoj ate kenge qe me
pelqen, mbeshtetur ne proverbin e njohur se kush kendon,. keq
s'mendon. Do ta kendoj me kete rast per veshet e pashait tone dhe
per gjithe larot e tjere te sulltanit, si dhe per ata vete, nje
kenge altarnative per dashurine e popullit ndaj diktatorit, te
nje kompozitori’ dhe nje politikani alternativ shqiptar, "Marshin
e Barabbajt" te Fan Nolit. Per orkester nuk do te zgjedh as rokun
e zhurmshem dhe as nje mal instrumentesh te ndonje filharmonie,
por vetem ate qe e perdorin telallet, dasmoret dhe lajmetaret e
iftarit, tupanin busites:

Rrum-dum, dum, rrum-dum,

Allalla, o rezil e katil, allalla,

Shtroni udhen me hithr' e me shtok turfanda,

Gumezhit, o zingjir e kamgik, baterma,

Lehni, laro, kaba: Hosanna, Barabba!

Tradhetor, ti na nxive, na le pa atdhe,

Ti na sthure, na gkule, __na sduke qdo fe,

Varferi, poshtersi, roberi ti na dhe,

Derbeder, ujk e derr: Hosanna, Barabba!

0 sternip i Kainit, tepdil si bari,

Ti na shtyp e na shtryth.e ti gjakun na pi,

Ti na ther e na grin e per qejf na ben fli;

0 kokuth e lubi: Hosanna, Barabba!

0 i fgryer, i zhjrer, i vyer per hu,
Turp-e-ndot-kundermonjes te krušen mbi gju
Dallkauket, kopuket e turmat pa tru,
Zemer-krund-e-gerdhu: Hosanna, Barabba!

Ne bodrum, neper Hom' e kufom' Urmallkofsh,

Ne sketerren, katran e tiran, u-harbofsh,

Me tam-tam e allarm'e me nem' u-shurdhofsh,

Ne zindan mbreterofsh: Hossana, Barabba!

Mos e dhashte zoti qe miqte tane, sheh-ul-islami dhe
myteselimet te vuajne edhe ata nga ndonje amuzi ase agoezi
kronike, sepse mund te na ndalojne edhe kete kenge, dhe atehere
s'na mbetet tj eter pos tjeter pos te selim nje vrime ne dhee te
bertasim: "Mbreti Trajan ka vesh te dhise!" Sidoqofte, lavdi te

perjetshme autorit, sepse askush s'e shau aq bukur despotizmin si
ai, as Lorka Frankon dhe as Neruda Pinofetin. Prandaj edhe nje
here :

Allalla, o rezil e katil, allalla,

Shtroni udhen me hithr'e me shtok__turf anad,

Gumezhit, o zingjir e kamsik, baterma,

Lehni, laro, kaba: Hosanna, Barabba!

Rrum-dum, dum, rrum-dum,rrum-dum,

-dum-

Shenime :*Ngjarjen e ketij trgimi disa kritike e gmojne si nje
fenomen real jetesor, si shprehje te fuqise se artit per qerimin

44

e qenies njerezore nga vetite e egra, primitive shtazarake, dmth.
per qyteterimin e tij. Natyrisht, si ky tregim i Andriqit, ashtu
edhe ai me tituli "Rruga e Gjergj Elez Alise" jane ndertuar ne
baze te dy inverzioneve te deshtuara,^ me ndikim te theksuar te
psikologjise idealiste-subjektiviste te Frojdit. "Asja dhe ujku"
eshte inverzion i fjales se urte popullore "Ujku qimen nderron
kurse hujin jo", ndersa tregimi i dyte eshte inverzion i kenges
kreshnike per heroin me trgjik te fantazise popullore shqigtare,
te ngritur ne shkalle te simbolit kombetar-Gjergj Elez Alise. Ivo
Andriqi, mbase me qellim per ta fyer nje populi te tere, e kthen
kete hero ne nje lolo, nje satir te pangopur komik qe u vardiset
pa sukses femrave. Si duket, Andriqi-artist ishte po aq i ulet
moralisht sa Andriqi-politikan.

**Siq mund ta marrim me mend, prapavine irredentiste te kesaj
kenge jurisprudenca imbecile e Kosoves e sheh ne titullin e saj,
sipas saj, territorialisht pretenduese (Dardania ilire perfshinte
perafersisht tokat e šotne te Kosoves e te nje pjese te
Maqedonise) duke mos marre parasysh se sot nuk gjindet ndonje
territor ne Gadishullin Ballkanik me emrin Dardani, dhe se
Dardania, ne te cilen bie tupani i kenges, ne te vertete nuk
eshte asgje tjeter pos emri i Pallatit te Kultures ne Qytetin
Bajram Curr dhe se nuk ka asgje me te natyrshme se sa kumbimi i
tupanit ne nje pallat kulture.

Tanush TORBARI

DARDANI

LUBO BAVCON:

P E K K E B I E K A H B A N A

PROCESI kundEr AZEM VLLASIT NE tE bashkakuzuarit EshtE NJE PROCES
politik, EshtE njE degradin i shtetit juridik, EshtE njE turp pEr
jugosllavinE

Keto dite patem rastin te lexojme ne shtypin ditor p jesen
dispozitive te aktakuzes kunder Azem Vllasit dhe katermbedhjete
te akuzuarve te tjere, ne mesin e tyre disa ish-funksionare te
larte shteterore, politike dhe ekonomike te KSA te Kosoves. Pjesa
e publikuar e aktakuzes 99 faqeshe zb ul on me nje qartesi te plote
esencen poli tike, kuptimin politik si dhe qellimet e fundit te
kesaj procedure penale qe pati filluar shume muaj me pare me
paralajmerimin e arrestimeve te te akuzuarve dhe e čila, sipas
paralajmerimeve te tanishme te prokurorit publik te qarkut te
Mitrovices se Titos, do te perfundoje me shqyrtimin kryesor pas
n ja dy muajsh.

Pjeset thelbesore te aktakuzes jane publikuar ne shtypin
ditor ndersa prokurori publik Zamfiroviq, me rastin e ngritjes se
aktakuzes organizoi madje edhe nje konference shtypi. Keshtu k jo
aktakuze u be prone e opinionit publik, dhe ne kete aspekt nuk ka
mbetur per  t'u pandehur me asgje, qe perndryshe do te nenkuptohej
sipas parimit te gjyqesise se pavarur. Gjykimi i pavarur ne kete
rast, ne RS te Serbise u perjashtua qysh prej deklarimit te S .
Milosheviqit ne tub im in demostrativ para Kuvendit Federativ, se
fajtoret per ngjarjet ne Kosove do te jene " te denuar dhe te
arrestuar”, pasta j me konferenčen e shtypit te prokurorit publik,
me publikimin e pjeseve te aktakuzes dhe me komentimet e shtypit
serb,qe ne kundershtim me parimin e pafajesise potenciale, e
trumbetojne qysh tani me triumf veprimtarine kriminale te te
pandehurve. (POLITIKA, 30. 6. 1989, fq. JO)

Ne keto rrethana nuk shohim ndonje pengese per nje analize
te hollesishme juridiko-profesionale dhe Juridiko-politike te
kesaj aktakuze dhe te procesit ne teresi. Me vone, ndoshta, kete
gje edhe do ta bej, se paku per shkaqe pedagogjike, dmth. qe
studentet e drejtesise te shohin konkretisht se gfare s'do te
duhej te ndodhte ne nje shtet evropian  2 00 vjet pas Revolucionit
Francez, dhe pas Deklarates mbi te Drejtat e Njeriut. He per h e
do te na mjafto je analiza e pjeseve te aktakuzes te shpallura
para opinionit, perveg tjerash nenkupton edhe protesten time te
hidhur njerezore dhe profesionale kunder edhe nje procesi
politik, ne vargun e shume proceseve te tjera qe jane ne
vazhdim,(sepse ky, perndryshe, nuk eshte i vetrni). Sshte kjo n j ‘d
proteste kunder keqperdorimit arrogant te se drejtes penale dhe
jurisprudences per qellime politike dhe qerime te ndryshme te
hesapeve qe u perkasin faqeve me te erreta te modelit stalinist
te socializmit ne historine tone dhe te huajen me te afert.
Prandaj ringjallja e proceseve ndeshkimore politike, sidomos me
permasat gfare i permban procesi kunder A. Vllasit, eshte nje
shfaqje kercenuese, ngjethese, qe na tregon se ne nje pjese te
Jugosllavise eshte ngjallur gjithashtu nje regjim politik

ideologjik i vendosur me dhune t  te cilin rendom e percakto jme
totalitarizem > stalinizem e te tjera te ngjashme,

Procesi kunder A, Vllasit dhe te akuzuarve tjere » bazuar ne
aktakuzen, i permban vegorite tipike te proceseve politike, Per
kete deshmojne dhe kete pohim e ver tetojne faktet e meposhtme:

1, Aktakuza eshte formuluar mbi baze te hipotezes tashme te
njohur te udheheqjes se tanishme te RS te Serbise » hipotezes per
kunderrev o luči on in ne Kosove, Sshte k jo nje hipoteze e
diskutueshme , te cilen e hedhin poshte me forcen e argumenteve
shume politikane t  sociologe dhe publiciste nga anete tjera re
Jugosllavise ♦ dhe te cilet konfliktin kosovar e vleresojne
krejtesisht ndryshe. Sig duket, per natyren e ngjarjeve dhe per
gjendjen reale ne Kosove ekzistojne me shume se sa ” nje e
ver tete" dhe me shume vleresime politike » te cilat behen
shkaktare per ndryshimin e qenndrimeve te veta te shumegrupeve
dhe pa leve » mi repo sidoqofte , nuk ben kurrsesi qe k jo geshtje te
behet edhe len de e ndonje procedure pena le, Pikerisht sepse te
mundurit ne konfliktet politike nuk jane kriminele. Ne fillim te
shekullite te kaluar lindi nocioni i deliktit politik si nje
delikt i privilegjuar . Neqoftese njeqind e pesedh jete vjet me
vone 9  megjithate na shfaqet serish ne formen e tij brutale,
atehere eshte e qarte se kemi te bejme me nje keqperdor im
flagrante te se drejtes pena le dhe te jurisprudences me qel1imqe
reprezaljet politike kunder atyre qe mendojne ndryshe te duket
sikur jane te ligjshme •

2 . Kundershtareve te pikepamjeve te udheheqjes^se tanishme
politike te RS te Serbise mbi kunderrevolucionin ne Kosove dhe
mbi nevojen per zgjedhjen me ane te dhunes se krizes kosov ar e ne
nivel te se drejtes penale , nuk mjafton qe vetem t'u ngarkohen
qendrime tjeter fare politike, por eshte e nevojshme qe edhe te
kriminalizohen. Ketu e ka burimin hipoteza mbi te ashtuquajturin
"Plan te Shtabit" sipas te cilit do t’u zhvilluaka
kunderrevolucioni ne Kosove, Ky n Plan i Shtabit” qenka permbajtja
e n je fare trakti te cilin .e pa s kan gjetur organet e puneve te
brendshme , sig deklaroi ne Kuvendin Federativ Lazar Mojsovi,
anetar i Kryesise se atehereshme te RSFJ, mirepo eshte intersant,
se kurrendonjehere opinionit publik jugosllav , nuk ia treguan ate
trakt,Ne kete veprimtari kunderrevolucionare(shkeputur nga faqet
5-7 te aktakuzes) drejtua kunder vellazerim -bashkimit, barazise
se kombeve dhe te kombesive , me qellim te minimit te bazes
ekonomike te vendit gjate vjeshtes se vitit 1988 dhe ne pranvere
te vitit 1989 qenka inkuadruar edhe A, Vllasi me te
bashkepandehuritt ndersa nje veprimtari e tille paska pasur si
rrjedhim vdekjen e shume njerezve dhe paska shkaktuar rrezikimin
e shume jeterave nj.erezore , deme te medha si dhe paska kercenuar
sigurine dhe fuqine ekonomike te shtetit(shih fjalet e p.l, te
nenitl39 t  te LP te RSFJ),

Veprimet qe duhej te deshmonin inkuadrimin e A, Vllasit ne
veprimtarine e permendur kunderrevolucionare , si dhe menyra e
inkuadrimitt sipas aktakuzes jane s vi Jon:

a) I paska mbushur mendjen nje shoku qe t'i propozonte
organizates se vet te LK per t'i derguar nje telegram perkrahjeje
per te dhe per Kaqusha J asharin -KQ te LKJ dhe K K te LK te
Kos oves,(fq,7)

b) Paska bere presion mbi anetaret e KK te LK te Kosoves  ge
te mos votojne per shkarkimin e propozuar te Kaqusha Jasharit, si
kryetare e Kryesise dhe te atij vete, si anetar i Kryesise se KK
te LK te Kosoves.

c) Se ne zyren e drejtorit te Oendres se Studenteve ne
Prishtine ne lidhje me demonstratat e punetoreve dhe studenteve
te kombesise shqiptare, paska deklaruarPopulli  deshiron te
shpreh mendimin e vet dhe disponimin e vet pasi ^tubime t
njenacionale tashme kane hyre ne mode, atehere kane te drejte
edhe ata, si te gjithe popujjt tjere te Jugosllavise, ta shpjrehin
mendimin e vet", Me kete i paska nxitur studentet  ge t'u
bashkohen demonstratave te ounetoreve  ge po zhvilloheshin ate
dite (fq.8)

g) Se i paska drejtuar me dore punetoret e ardhur ne
Prishtine nga ana e Gjilanit, edhepse me pare Kaqusha Jashari
paska provuar t'i ktheje prape ne Gjilan, veprim te cilin i paska
siguruar demonstratave punetore masivitet me te madh,_ (fq.8)

d) Se ne fjalimet e veta para pjesemarresve ne demonstrata
ne stadiumin e futbollit dhe ne palestren e sporteve ne Prishtine
paska shfaqur qendrime demagogjike dhe lideriste, me te cilat
paska krijuar bazen per nje rezistence kunder pertrirjes
kadrovike ne Kosove dhe paska penguar kryerjen e procedures
demokratike dhe te percaktuar me Kushtetute per ndryshimin e
Kushtetutes se RS te Serbise,(fq. 8-9) prandaj per kete qellim,
thote aktakuza ne fq. 9, ne mes tjerash paska thene;"Ajo qe
siguron unitetin e Jugosllavise, barazine dhe Urine e te gjitha
kombeve dhe te kombesive, eshte vendosmeria e njerezve per te
mbrojtur Kushtetuten e vitit 1974."

e) Se ne naten midis 24 e 25 shkurtit 1989 i paska vizituar
fshehurazi minatoret greviste te minieres se Stari Tergut me
qellim  ge t'i inkurajoje ne vendimin per te qendruar fuqimisht
pas kerkesave te tyre kunderrevolucionare, sidomos ne detyrimin e
doreheqjeve te Rrahman Morines, Husamedin Azemit dhe te Ali
Shukriut.(fq.10-11)

Per nga permbajtja, kuptimi dhe pesha jane te ngjashme edhe
"veprimet"  ge u ngarkon aktakuza edhe tre te akuzuarve te tjere
kryesor 'e, ndersa te akuzuarve prej nr. 5 deri 15 aktakuza  u
cakton role te dores se dyte, me pak te rendesishme. Se shikim te
pare eshte e qarte se kjo aktakuze i kriminalizon sjelljet me te
rendomta dhe me te perditshme njerezore, pikepamjet dhe
deklaratat e njerezve  ge jane pjesemarres ne jeten politike te
ndonje partie, Lidhja e komunisteve, natyrisht mundet  ge ne
pajtim me statutin e saj te perjashtoje nga udheheqja partiake,
madje edhe nga anetaresia, ndonje anetare te sajin,  ge ka
qendrime tjerafare ose  ge nuk respekton disciplinen partiake,
ndonese eshte ngapak e diskutueshme geshtja se a mundet ndonje
parti demokratike t'i lejoje vetes te ndermarre masa per
perjashtim apo sankcione tjera kunder nje anetari  ge. fjala
bie, nuk eshte i pajtimit me ndryshimet e caktuara kadrovike ne
partine e tij. Mirepo nje gje e tille nuk mund te kete kurrefare
rendesie per te drejten penale ose per jurisprudencen, perveg
nese nuk duan te identifikohen partia politike ne pushtet dhe
organet shteterore me ato te jurisprudences. Bazuar ne faktet  ge
dalin nga aktakuza, ne RS te Serbise, edhe tridhjete vjet te

48

plota pas Kongresit VII te LKJ me 1958,^ eshte gjithnje ne fuqi
identifikimi i shtetit me partine • Ke te fakt, natyrisht duhet
trajtuar si nje cenim te programi t te LKJ dhe te qendrimeve te
saja te shpallura shume here me vone dhe. para se gjithash, si nje
keqperdorim te palejueshem te se drejtes penale dhe
jurisprudences per qerimin e hesapeve politike ne LK te Serhise.

3. Inskenimin e procesit kunder Vllasit dhe te
bashkakuzuarve e mundeson perveg fuqise monopoliste politike te
udheheqjes ne RS te Serbise, gjithashtu edhe permbajtja e nje
neni aq shume te kritikuar, nenit 114 te LP te RSFJ(Rrezikimi
kunderrevolucionar i rendit shoqeror). Ne kete nen. perdorimi i
nje togu fjalesh si:"Kush merret me veprime qe gojne kah
shkaterrimi...mini mi ... rrezimin .. .permbysjen. .. "etj . eshte

plotesisht i papercaktuar, prandaj jep mundesi per kriminalizimin
e gjithgkafit, pa asnje kufi, sipas tekave dhe deshirave^ te

regjisoreve te proceseve politike. Prandaj vitin e kaluar, une se
bashku me prof. Pavgnikun, i beme nje propozim Gjyqit Kushtetues
te Jugosllavise qe te shqyrtoje harmonizimin e ketij neni me
parimin e ligjeshmerise qe eshte njeri nga parimet kr yesore te
Kushtetutes ne fuqi. Gjyqi kushtetues jugosllav sugjerimin tone e
refuzoi menjehere me arsyetimin se nje kunderthenie e tille nuk
ekzistuakai Se nje qendrim i tille i Gjyqit Kushtetues te
Jugosllavise paraqet nje diletantizem juridik dhe nje njeanshmeri
politike vertetojne qarte edhe theksimet themelore te aktakuzes
ne shqyrtim, paraqitur shkurtimisht me siper. Prandaj shi tani

me e nevojshme qe te hiqet ajo dispozite, ose se

ndryshohet ne formen korrekte-profesionale, sepse
t as h me eshte e qart'e rrezikshmeria, e saj e rende ndaj sigurise
juridike te qytetareve. Pas heqjes, gjegjesisht ndryshimit te
sigurte se nuk do te kete me mundesi, ose se paku,
shume me veshtire per te or gani zuar shfaqje te

tilla ose te ngjashme politike. Kjo gje na e thot
perse edhe sot e kesaj dite disa faktore nga

prapaskena, me aq kembengulje i pengojne ndryshimet e nevojshme
ne LP te RSFJ, ne kreun e veprimeve te demshme kunder shtetit,
sidomos te neneve 114, 133 dhe te disa neneve te tjera, edhepse

ndryshimin e nenit 133 e ka kerkuar madje edhe vete Kryesia e
meparshme e RSFJ.

4. Dispozita e nenit 114 te LP Te RSFJ mbi rrezikimin
kunderrevolucionar te rendit shoqeror, per fat te keq eshte nje e
drejte penale ne fuqi, edhe kesaj mund t'i referohet cilido qe do
te deshironte t'a perdorte dhe qe ne te njejten kohe te thirrej
me dyfytyresi ne parimin e ligjeshmerise, mu atehere kur do te
tentonte qe me te te mbulonte arbitraritetine e veprimit te vet
jolegjitim te dhunes. Sidoqofte, ne kundershtim me te gjitha keto
ekzistojne gjithashtu edhe rregullat profesionale te se drejtes
penale dhe gjykatesit e pavarur politikisht do te duhej t 'i
merrnin par asysh vere jt jet qe per perdorimin e ketij neni <^ysh
para disa vitesh i kane shkruar madje mu ata profesore te se
drejtes penale qe ne emer te sigurise se shtetit tone dhe
rregullimit te tij shoqeror socialist, jane pajtuar, se paku
dikur, me nje inkriminim kaq te dyshimte te nenit 114. Qysh ne
vitin 1978, p.sh. prof. Nikola Serzentiqi shkroi: n Edhepse veprat
e kryera ne kete veprimtari te demshme nuk jane percaktuar

eshte akoma
paku, qe te

tij, eshte e
do te je te
proceseve te
shkoqur se

konkretisht me ligji eshte larg g do dyshimi se ato duhet te jene
patjeter ne lidhje me shkaktimin e rrezikut(per rendin shocieror
dhe sigurine e RSFJ-ver. e autorit. Vleresimi per te eshte nje
baze ligjore per te konkluduar se akecili veprim eshte i drejtuar
me rrezikimin e objekteve te sigurise te theksuara sipas ligjit.
Ky vleresim duhet te bazohet ne te verteten, ne konstatimin
objektiv te ekzistences dhe te lidhjes shkakesore midis veprimit
dhe pasojes...Cfaredo perfytyrimi  ge do t'ishte jashte lidhjes
reale midis veprimit dhe pasojes se drejteperdrejte te veprimit,
fare lehte mund te na goje gjer te perdorimi i paligjshem i
sankcioneve ligjore."

Prof. Franjo Bagigi n ga ana e ti j shkruanDuhet pasur
kujdes ne marrjen parasysh vetem te veprimeve, gjegjesisht
sjelljeve,  ge jane pjese perberese te ndonje plani subverziv me
nje qellim te percaktuar qarte .Kjo gje kerkon respektimin e
parimit te ligjeshmeri.se dhe respektimin e kerkeses  ge veprimet e
kryera te jene shoqerisht te rrezikshme, g fare do te thote se
duhet te jete fjala per veprime  ge vetem sa paraqesin, mbase
akoma se largu, po megjithate, nje rrezikim kunderrevolucionar te
rregullimit shoqeror."

Edhe nje laik i ver tete ne fushe te drejtesise do te mund te
verente se veprimet e permendura me siper, per te cilat aktakuza
e rendon A. Vllasin, as pern^a natyra as pernga pesha, as pen ga
kuptimi, nuk paraqesin kurrefare elementesh te rrezikshmerise
shoqerore, dhe nuk jane kurresesi ne lidhje shkakesore me gfaredo
rrezikimi te rendit shoqeror, aq me pak me pašo ja te renda te
parapara me nenin 139 te LP te RSFJ, te cilat akakuza thjeshte ia
var ne qafe te akuzuarit, duke pershkruar fjale per fjale
permbajtjen e ketij neni, pa ofruar se paku nje argument konkret.
Shkruesit e kesaj aktakuze gjithsesi jane perpjekur qe te na
pershkruajne rrezikshmerine shoqerore te veprimeve te
inkriminuara, mirepo per kete qellim kane perdorur nje mori
fjalesh boshe, frazash ideologjike dhe perfytyrimesh spekulative
arbitrare, te cilat bejne qe tere aktakuza, ne baze te
irelevances se plote penalo-juridike, te "fajeve" te numruara te
shembet si nje kulle prej karterash. Ketu q'endron arsyeja se
perse ne faqet e aktakuzes perseriten vazhdimisht vleresime
politike te te gjitha llojeve dhe qendrimet partiake pe
kunderrevolucionin ne Kosove, si te vetmet te verteta te shenjta,
qendrime qe edhe po t'i marrim si fare te drejta,te tera se
bashku nuk do te kishin kurrefare lidhjesh me sjelljet dhe
veprimet e A.Vllasit dhe te te akuzuarve te tjere; edhepse jane
veprime qe perbejne lenden dhe berthamen e kesaj aktakuze.

5. Aktakuza permban nje vegori interesante dhe perfide qe
konsiston ne faktin se veprimet, sjelljet, deklaratat etj. me te
cilat ngarkohen te akuzuarit, ne rastet me te shpeshta ndoshta
ver tete edhe i kane bere, meqe tekefundit as qe jane te ndaluara
dhe aq me pak te pamoralshme. Prandaj perpiluesit e kesaj
aktakuze kane qene te detyruar qe te gjitha veprimeve  ge u
ngarkohen te akuzuarve, t'u mveshin rendesi, kuptime dhe qellime
te veganta. Eshte e qarte tashme, se g do fjale ose fjali, gdo
bisede me ndonje person te huaj, gdo vizite, _ 9 do bisede
telefonike dhe ne pergjithesi gjithgka  ge ndonjeri nga te
akuzuarit ka bere gjate vjeshtes se vitit 1988 dhe ne pranvere te

te '89-tes, ata e kane rishikuar, e kane lidhur ne dofare
konstruktesh logjike spekulative dhe me kombinacione te ndryshme
fantastike. Duke i marree parasysh keto eshte e qarte  se perse A.
Vllasi e mbylli gojen dhe e refuzoi gfaredo bisede te metejshme
me gjykatesin hetues, sapo i deklaroi ati j se nga ana e^vet eshte
sjelle ne pa j tim me lin jen e LKJ dhe te vendimeve te organeve
gjegjesei se ka zbritur ne galeri vetem atehere kur ka pare se
Stipe Shuvari nuk ua mbushi dot mendjen minatoreve  ge te dalin
nga galerite, dhe gjithsesi per te provuar edhe vet me angazhimin
personal  ge te beje dig  ge minatoret te dalin prej galerive t dhe
se nuk sheh kurrefare lidhjesh te veprimeve te veta me veprimet e
te akuzuarve te tjere (shiko faqet 66-67 te Aktakuzes). Mbrojtja
e te akuzuarve ne raste te ketilla eshte shume me e v eshtire se
s a ne ras tet kur aktakuza u ve per barre ve pr ime te ver teta
kriminale, por te cilat ne te vertete ata nuki kane bere .Ne
rastet e tilla para gjyqit rrjedh rendom ose me drejte lehte mund
te rrjedh nje shqyrtim i vertete i fakteve, ndersa ne aktakuzen
kunder A. Vllasit dhe te bashkakuzuarve ka vetem theksime te te
te akuzuarve per synime, qellime dhe prapavije sub jektive te
veprimeve te inkriminuara. E mira e se mires do t'ishte  ge gjyqi
t'a refuzonte kete aktakuze qe ne fillim t  qysh gjate procesit te
marreveshjest gjegjesisht qe te silite nje aktvendim amnestues,
ngaqe veprimet e ngarkuara nuk kane kane qene veprime te
denueshme. Digka e tille , sidomos ne proceset politike , natyrisht
nuk mund te ndodh kurre , duke marre parasysh arrogancen e
perbetuar te akuzes t  prapavijen dhe qel1 imet politike te dala ne
pah qarte ne  te, ne atmosferen e krijuar nga udheheqja politike
te cilin e fryn edhe me teper shtypi t  faktore keta ye medoemos i
shnderrojne te gjitha, madje edhe gjyqet 9  ne mje te te bindura ose
se paku te degjueshme , te qendres komanduese te pushtetit
politik.

Ne baze te analizes se kesaj aktakuze shihet , pra qarte se
eshte fjala per nje proces politiki proceset politike nga ana e
tyre jane pjese perberese te pashmangshme dhe produkte logjike te
nje sistemi politik dhe ideologjik te bazuar ne dhunen qe po
gjallon ne nje pjese te Jugosllavise . Njera nga vegorite e nje
sistemi te tille eshte pozita prej te nje nenshtruari e organeve
te represioneve penale ndaj qendres se forcesdhe te pushtetit
politik dhe ideologjik , ku organet e puneve te brendshme , sidomos
Sherbimi i Sigurimit Shteteror e marrin rolin e policise politike
dhe behen forca godi teše e qendres ne fjale politike ideologjike.
Per kete arsye policia politike fiton autorizime te pakufishme  ,
formale dhe joformale (te fshehta , sekrete) ne menyre  ge vetem po
t'i shkele syrin , po t'i jape urdher politik, ajo eshte e gatshme
ge ta hap proceduren penale kunder kujtdo  ge paraqet pengese per
kliken udheheqese ne pushtet. Per shkak te nje pozite te ketille
te policise politike, ne realitet vijne ne fuqi raportet e
permbysura midis organeve te ndryshme te jurisprudences penale.
Te drejten per te vendosur dhe autoritetin e ka policia politike.
Prokuroria publike behet ekzekutuese e vendimeve politike ne

nivel te se drejtes penale dhe formuluese e trajtes juridike,
ndersa gjykatave ju mbetet qe me ceremonialet e tyre  » shpeshhere
edhe publike » t'i vertetojne vendimet paraprake te udheheqjes
politike per ”faktet" dhe "fajtoret" e denimet.

Reprezaljet politike » perndjekjet dhe hallakatjjet policia
dhe politika natyrisht mund t'i benin lehte madje me lirisht  ,
edhe pa te dre j ten penale 9  mir e po nje g je e til le ne bo ten
bashkekohoret sidomos ne Evrope 9  nuk eshte e mundur te behet me.
Per kete shkak regjimet e tilla e vene ne sherbim te ”interesave”
dhe nevo jave te veta edhe te drejten materiale ndeshkimore ne
menyre qe ushtrimit te pakufishem dhe jolegjitim te dhunes ndaj
njerzve t'i japin pamjen e ligjeshmerise dhe te drejtesise. Kesaj
i sherbejne edhe ato dispozita te legjislatures materiale
ndeshkimore qe ne esence jane te ngjashme me te gjitha regjimet
totalitare dhe te cilat pa kufi dhe pa kurrefare rešpekt imi ^ te
lir iv e dhe te drejtave te qytetareve inkriminojne  " trdhetine e
madhe” gjegjesisht n rrezikimin kunderrevolucionar te rregullimit
shoqeror n  (neni 114 i LP te RSFJ), propaganden armiqesore (neni
133) bashkimin per veprimtari armiqesore (neni 136) si dhe disa
veprime te tjera .

E tere kjo ka per pasoje degradimin e gjyqeve, institucione
qe do te duhej sipas tradites t  sipas definimit dhe sipas asaj qe
preš in njerezit prej  £yre* te pavarura » jashte ose mbi interesat
e paleve ne kontest, te drejta , te urta, te mengura etj.t si dhe
kthimin e tyre ne ”mjete te pagabueshme" (Vishinski) te
udhehecjjes pol itiko-ideologj ike per shfarosjen e armiqve klasore
dhe te tjereve dmth. te atyre qemendojne ndryshe dhe per
frikesimin e njerezve ne pergjithesi. Neqoftese gjykatat e
rregullta s'eshte e mundur te nenshtrohen plotesisht me mjete
ideologjike (indoktrinimi , homogjenizimi, disciplina partiake
etj.) ose me ushtrim te drejteperdrejte te dhunes (mes tjerash
edhe me inskenimin e proceseve ndeshkimore kunder gjykatesve te
pabindur) atehere regj imet e tilla themelojne gjyqe te vegan ta
policore » partiake t  ushtarake ose qeveritare per kryerjen e
reprezaljeve politike te veshura f  sa per dukje  » me petkun
jurudik.

Ketu e kane burimin pasta j: te hequrit dore nga par imet
themelore te se drejtes penale_materiale (parimi i percaktimit te
veprimeve brenda ligjit-lex letrakoncepti  materialo-formal t
ob jektivo-sub jektiv i veprimit te denueshem 9  parimi i
pergjegjesise sipas fajit) dhe sidomos shkelja e parimeve
themelore te se drejtes procedurale-penale t  para se gjithash , te
te gjitha atyre qe nenkuptojne garancen per te akuzuarin dhe te
drejten e ti j per t'u mbrojtur.

Ne kete menyre krijohen te gjitha kushtet per regjizure dhe
inskenim te suksesshem te proceseve poli tike t  vegori tipike te te
cilave jane hipotezat politike paraprake per armiqte , per
kunderrevolucionint per shkatrrimin t  rrezimin t  permbysjen ,
minimin etj. te ketyre ose atyre n vlerave" ideologjike. Kuptimet
dhe qellimet e proceseve te tilla ne esence jane te njejta:
shfarosja e gfaredo opozite- qofte ajo reale ose e pandehur -,
lufta per pushtet me menjanimin e rivaleve , dhe te ngjashme.
Metodatf nderkaq 9  ndryshojne sipas konstrukcioneve fantaste ose
fantastike te akuzes sig jane: kriminalizimi i veprimeve dhe

sjelljeve me te rendomta njerezore , i qendrimeve politike ose
deklaratave, imputimet, keqperdorimi i ndonje "faji" nga e
kaluara, provokimet e llojllojshme, falsifikimi i dokumenteve
rendues dhe te ngjashme. Eshte e qarte se ne proceset politike ,
si rregull, nuk mund te shpallen aktgjykime liruese, perveg ne
rastet e jashtezakonshme- kur gjyqi eshte i detyruar te gjykoje
edhe ndonje provokator te policise, ose edhe "kryedeshmitarin " e
akuzes. Per kete shkak ne proceset e tilla s'kane ndonje rendesi
te vertetat materiale ose faktet materiale. Rolin vendimtar e
kane "pranimet" e te pandehurve" dhe "rrefimet e deshmitareve" te
perpunuar paraprakisht (te frikesuar, te paguar, te kercnuar,
moralisht te degraduar etj.). Per t'i nxj erre pranimetprej te
akuzuarve gjegjesisht per t'i detyruar ata te tregojne se g fare
tregojne prej tyre, per te vertetuar keshtu vertetesine e
konstrukcioneve te akuzesi lejohen te gjtha mjetet » gjer edhe
perdorimi i torturave , i dhunes fizike ose psiqike » me mjete
ndihmese me shume ose me pak moderne » me narkotike edhe me
marifete psikologjike te pa lejueshme nga etika profesionale
juridike. Keto jane nderkaq trajtat ekstreme^te barbarizmit te
inkuizicionit mesjetar te bartura ne kohen tone.

Udheheqja politike e RS te Serbise procesin politik
ndeshkimor kunder A. Vllasit po e pergatit per arsye se me te
deshiron te verteto je hipotezen e vet politike per
kunderrevolucionin ne Kosove , per "shtabin" si dhe "planin
operativ" te shtabit te ketij kunderrevolucioni. Ajo deshiron te
permbush keshtu premtimin e S. Milosheviqit dhene para turmave te
egersuara ne demonstratat njenacionale ne Beograd kur tha
se"fajtoret per gjendjen ne Kosove do te denohen dhe do te
arrestohen" si dhe per shkak se duan qe me represione politike,
politike dhe policore te shtypin gdo rezistence dhe gdo mospajtim
kunder pikepamjes se tyre per poziten e popullit shqiptar ne
JUgosllavi.

Ky proces politik nuk mund te kete zgjidhje te drejte me
rruge legjitime, ligjore, me drejtesi dhe korrektesi
profesionale ♦ me mjete dhe rruge juridike. Neqoftese do te

lejojme qe ky proces te rrjedh sipas rrugeve te zakonshme gjer ne
fund f atehere aktgjykimi rendues i te akuzuarve do te jete jashte
gdo dyshimi. Madje edhe po te shfrytezohen te gjitha mjetet e
rregullta dhe te jashtezakonshme neper gjykatat me te larta
jugosllave, aktvendimi nuk do te ndryshoje dot , ashtu sig flet
fare qarte zhvillimi i ngjarjeve rreth gjykimit "te katershes"
para Gjyqit Ushtarak ne Lubjane. Procesin politik kunder A.

Vllasit dhe te bashkakuzuarve ne rrethanat tona mund ta

eliminojme vet em me nje menyre: eshte po ajo menyre qe eshte

perdorur ne vitin 1966 per Aleksander Rankoviqin dhe dy
bashkepunetoret e tij me te ngushte- Sfetisllav Stefanoviqin dhe
Atebote Kryetari i Republikes, Titoja * shfrytezoi
vegante qe kishte per falje ne formen e te

abolicion qe do te thoshte
ndjekjes penale per personat qe

Vojin Llukiqin.
autorizimin e
ashtuquajturit
menjehershme e

procedure e siper ndeshkimore_edhepse veprimetper

nderprer je e
gjendeshin ne
te cilat kane

gene te ngarkuar ata tre, neqoftese i kane bere me te vertete,
kane pasur natyre kriminale.

Ne kohen e sotme ky autorizim nga neni 102 i LP ^ te RSFJ i
takon Kryesise se RSFJ, dhe me shfrytezimin e tij, vetem ky organ
shteteror me i larte i Jugosllavise(pra, jo Lidhja  e Komunisteve
dhe as RS e Serbise) mund ta shpetoje ne gastin e fundit, jo
vetem nderin dhe autoritetin e Jugosllavise si dhe nderin dhe
nderin e autoritetin e secilit anetar te _Kryesise_veg e veg,
porse edhe do t'i vinte nje dige te forte fushates ushtrimit
jolegjitim te dhunes dhe ringjalljes te se kaluares permes
proceseve politike, izolimeve, Goli Otokut dhe te vegorive te
tjera te regjimeve totalitariste,

"...Prandaj kurre mos dergo per te pyetur se per ke bie
kambana: ajo bie per ty.‘ (John Don ne, 1573-1631)

Nga 'Nashi razgledi" i dates 9. 9. 1989.

Perkthei;B.Elshani

KANGA PER MILLADININ

Lajm' i zi per dere trokllon,

Porsi zjarmi djeg e pervlon,

Pvesin njerzit me habi:

Si ka muj te kjo pune me bi?

Milladinin kush e vret,

A vret populli f'mine e vet?'.

Milladini nji fjale flet:

Ajo dore qi pushk' n'mue qet,

Veg asht dora gjakatare
E fashizmit, dore tradhtare.

Plag't kullojne pak nga pak,

N'buze te vorrit rigon gjak,

Peron ylli me bajrak.

Shok' e shotje po vajtojne,

Qajne e lotet s'u pushojne,

Qajne te parin e lirise,

Mikun trim te vegjelise.

Kenge popullore shqiptare

54

IZTOK TORY:

PTICE NA KOSOVU

Nisem pisatelj, a tudi novinar nisem bil. Postal sem to čez noč.
Nisem niti zgodovinar, tudi politik ne. Izšolal sem se za umetniški
poklic in življenjsko pot ubiram med dramskimi replikami ali pa
gibljivimi slikami, ,v. katerih se prepletajo visoke filozofske misli z
lepimi in grdimi banalnostmi človeških usod. Tako moram biti sredi
življenja, brskam globoko po sebi in poskušam razmeti vse okoli
sebe...

Nisem pisatelj, tako kot nisem še marsikaj drugega - a pljuniti moram,
v to grdo reko, ki je predolgo nosila s seboj. Ta hip čepim na
skali...

Reka buta ob skalo. Preliti jo hoče, spodjesti, potopiti. Zlasti
njen osrednji tok, ki se najbolj peni...

Po povratku iz februarskega kosovskega pekla sem v montaži skušal
izoblikovati nekaj oddaj, ki naj bi razkrile genezo vzrokov za zaplete
v tej odročni in do boga zavrženi pokrajini. V skladu z zahtevami
televizijskega medija sem skušal vso svojo pamet združiti v kratkem in
jedrnatem uvodu k prvi iz niza štirih tovrstnih oddaj. A kaj, ko ta
uvod nikakor ni hotel biti dovolj kratek.

Posnel sem ga, ga dal na ogled...

Izločil sem ga skoraj v celoti. Danes mi je žal, pustil sem se
pretentati, premalo sem se boril...

Oddaje so doživljale odmev, zdi pa se mi, da teh nekaj zdaj že
pomečkanih listov rokopisa odgovarja na prenekatero vprašanje
sogovornikov.

Prav ta uvod je skala, na kateri čepim...

Ponovno preverjam njeno trdnost: misli, ki sem jih zapisal,
doživljajo vsakodnevne potrditve... Čeprav sem jih zapisal za
televizijsko rabo, kot nekakšen žurnalistični "fast food" in so
verjetno mnogo prepoenostavljene za strogo znanstveno preveritev, naj
gredo vseeno vsaj zdaj na papir, kot dokument mojega razmišljanja v
marcu 1989.leta:

- ... Zdaj, ko je kosovska kriza doživela svoj krvavi klimaks, za
katerega se bojim, da še zdaleč ni zaključen, mi ne preostane drugega,
kot da vsaj post festum skušam razkriti nekatere silnice, ki so
neusmiljeno ustvarjale plodna tla za človeško brezumje. Očitno kljub
bližini Evrope 21.stoletja balkansko vozlišče še vedno utripa v okviru
vsega balasta plemenske nepomir1 jivosti in srednjeveškega
pri mi ti vi zrna.

Vsa 1arpur1artistična politična latovščina sodobne Jugoslavije služi
le zamegljevanju in ustvarjanju iluzije, da smo v skladu z ideali
edinstvenega političnega sistema v svetu, spremenili čisto normalno
biološko bitje z imenom Hommo sapiens v povsem novo bitje, ki se
zlahka odreče lastnini in utripa le še v ljubezni "bratstva in
enotnosti". Za kulisami te socialistične pravljice pa je ves čas
potekal le neusmiljen boj za oblast, katerega najbolj smrdljiva
oborina je današnje Kosovo.

Ko prebiram vso mogočo literaturo, ki datira tudi v začetek tega
stoletja in spoznanja z živo govorico prizadetih v današnjih dneh ter
vse to podkrepljujem z množico znanstvenih analiz, se vse razumevanje
zoži na lucidno opazko "zahodnega opazovalca", ki jo je objavil
londonski "The Independent" in ponatisnilo ljubljansko Delo. Citat:
To je konec poglavja v zgodovini kosovskih Albancev. Lahko bi iz njih
naredili Jugoslovane. Najbistrejši in najboljši so si to želeli.

Toda nikdar, nikdar ne bodo iz njih naredili Srbe. (konec citata)

Ce to opazko prevedemo v še nekoliko bolj neposreden jezik in se
miselno priljučimo tistim, ki dvomijo v osvobodilni karakter srbskega
vojaškega pohoda leta 1912, v prvi balkanski vojni, preko Kosova in
Makedonije, ko naj bi osvobajali zibelko svoje državotvornosti , potem
vidimo, da vse lakiranje novodobnih oblasti ni moglo prekriti prave
barve osnovnega medsebojnega odnosa dveh narodov. Gre preprosto za
neprikrit rasizem, ki doživlja svoj -f i t back. Res je to šokantno
spoznanje, zlasti za našo generacijo, ki je ta -fenomen poznala le v
daljni A-friki in Ameriki, še hujše pa je spoznanje, da smo z njim
brezbrižno živeli v skupni državi vsa ta dolga leta vzpona in padca
socrealističnega blefiranja. Ne vem, če smo sami krivi, da nismo
vedeli, a očitna smo preveč zaupali tudi naši, slovenski politični
oligarhiji, ki je ves ta čas v imenu ideološke enovitosti
neskrupulozno pakti ral a z nosilci te grozljive politike. Vemo, kdo
naših politikov je bil v igri leta 1966 in kdo leta 1981.

Za razumevanje današnje reakcije jugoslovanskih "zamorcev" bi bila
načelno zadostna že taka ki asi-f i kači ja mednacionalnih odnosov, za
dodatno razumevanje pa je treba upoštevati še potenciranje klasičnega
rasizma s ključem ideologije. "Moralno-politična ustreznost", ki je
na Kosovu absolutno izenačena s popolno partijsko ubogljivostjo - kar
v nadaljevanju seveda pomeni popolno predanost Jugoslaviji preko
Srbije in nič drugače, je selekcijsko sito, skozi katerega se lahko
prebije le redek posameznik - pa še ta ne za prav dolgo.

Vem, da se z definicijo, ko na glas izrekam besedo "rasizem", podajam
v nevarne vode. A za preveritev naj potrkam na našo podzavest in se
vprašam, kakšna je bila naša spontana reakcija oziroma predstava ob
besedici "šiptar" še pred kratkim?! Sum se nam je začel vzbujati šele
v trenutku, ko so nas iz množice prišlekov nekateri začeli ogovarjati
po slovensko, s čimer so nas na nevsiljiv način nekako podkupili!
Pred tem pa smo vedeli le to, da je "tam doli" neko nenasitno brezno
nesposobnih primitivcev, ki povrh vsega še koljejo kar vse povprek!!
Nekritično smo nasedali dobro premišljeni propagandi, ki pa je z
arogantno in zaletavo politiko Slobodana Miloševiča pokazala svoja
rebra. Ta je izza navidez kozmetične ustavne "bitke" za pravico
srbskega naroda očitno zavestno uporabila vse že večkrat preizkušene
metode. Vzporednice z nekaterimi zgodovinskimi manipulacijami se
ponujajo kar same od sebe, a za okvir teh oddaj bi bilo preveč, če bi
se spuščali v vse detajle. Zato le v glavnih obrisih skušajmo
odstrniti zgodovinsko ozadje, ki je v neposredni zvezi z zadnjimi
dogodki. Naj pripomnim, da pri teh zgodovinskih vzvodih narodi in
nekdanji vojaki niso ničesar krivi - vedno jih je manipulirala oblast!

— vsa plemenska prerivanja po Balkanu od Adama pa vse do tega
stoletja praktično niso nič nenavadnega, le da so v končni konsekvenci
izoblikovala vse nastavke obeh problematičnih narodov - Srbov in
Albancev. Tako v političnem kot kulturnem pogledu. Porajal sta se
pač dva zelo različna naroda, ki praktično nista imela nobene prave
stične točke - razen ozemlja!!!

odločilno za izoblikovanje generalnega odnosa med tema dvema
narodoma je obdobje v začetku tega stoletja, zlasti med leti 1912 do
1924. To je obdobje umika Otomanskega carstva v balkanskih vojnah ter
obdobje prve svetovne vojne in po njej. Ne da bi hotel zmanjševati

zasluge Srbije v tem obdobju v kontekstu evropske zgodovine, vendar je
dejstvo, da je bil angažma srbske politike v tem času hegemoni st i čeri v
okviru Balkana. Poglavitna prepreka pri doseganju teh ciljev so bili

Albanci, s katerimi je srbska vojska neusmiljeno obračunaval a in s
pomočjo zaveznikov tudi politično obračunala. Preprečili so, na
bojišču in za zeleno mizo, ustanovitev albanske države, ki ji še danes
travmatično rečejo Velika Albanija ter si na osnovi zgodovinskega
spomina "vrnili" Kosovo in Metohijo. Z ozirom na večinsko
prebivalstvo je bila to klasična okupacija, ki si je morala pomagati z
vsemi nujnimi radikalnimi prijemi pači-f i kači je in kolonizacije.

— z nekaterimi anomalijami predaprilske Jugoslavije, v kateri je prav
srbska buržoazija kontinuirano vzdrževala svoj hegemonizem (vključno z
Makedonijo in Črno goro!), je hotela nova, socialistična oblast,
razčistiti. V veliki meri je Titovi lucidnosti uspelo, delno tudi iz
pragmatičnih nagibov, skozi AVNOJ pravičneje urediti mednacionalne
odnose. V tistih 'burnih časih, ko je barka Jugoslavije plula med
Scilo in Karibdo Jalte in Balkanske -federacije, v viharju In-formbiroja
in ekonomske blokade z Zahoda - so bile politične odločitve glede
Albancev v Jugoslaviji polne kardinalnih napak in predvsem' preprosto
prolongiranje starojugoslovanskih metod. Maščevanje za (danes)
razumljivo abstinenco Albancev v NOB je bila vojna uprava, nato pa ob
zmernem popuščanju, ko se se počasi pričele odpirati prve šole v
albanskem jeziku, oster policijski nadzor nad ustvarjanjem avtonomije.
Slutnja prihodnosti, ki pa izvira iz historičnega odnosa, je bila
strahu polna izjava književnika Miloša Crnjamskega v času akcije
razoroževanja Albancev 1955.leta: - Jemljete jim puške, dajete pa jim
topove! (konec citata). Da je šola še več kot top, je danes vsakomur
jasno.

— po brionskem plenumu oziroma po Letu. 1966 je oblast skušala
popraviti , kar se je še popraviti dalo. Posegla je v več kot
polstoletno dominacijo Srbov na Kosovu in z ustavo iz leta 1974
praktično izoblikovala najpopolnješo avtonomijo na svetu. Albanci v
Jugoslaviji so hlastajoče krenili v pomlad svoje polovice naroda, saj
si z drugo polovico nimajo kaj pomagat, vsaj v doglednem času ne.
Hkrati pa je srbska hegemoni stična miselnost doživela strašno klofuto

ki jo je, vsaj tako ta hip misli, z amandmajsko ustavo uspešno
vrnila...

Tako kratek, tako pomankjiv se mi zdi zdaj ta takrat tako predolg
uvod. A kako v nekaj besed stisniti tako obilico misli in prizadetih
čustev? Ranjeno dušo... Kako? Ni medijsko.

oddaje govorijo - a zame še vse premalo. Ljudje sprašujejo...

Ljubljanan, 12.10.1989

Iztok Tory

IZTOK TORT

ZOGJTE NE KOSOVE
(fragment doreshkrini)

(Iztok Tory, regjisor nga Lubjana, po pergatit nje liber mbi
perjetimet e mbresat e veta kur, me qellim pergatit je je te nje
vistre emisionesh per TV Lubjanen mbi. Kosoven e nj>a Josova, i
rastisi te jete deshraitar i ngjarjeve te papritura te nentorit te
vitit te kaluar dhe te shkurtit te ketij viti. Ne librin qe do te
kete te njejtin titull-Zog jte ne Kosove-sis e paten disa eiisione
te cilat megjithate i in?izoi, autori permes nje perjetimi
personal ?nyjezon paraqitjen dhe shkaqet e rrethanave jonormale,
te cilat ashtu apo keshtu fusin ne opinionin jugosllav brenge e
shqetesim. Po botojme nje pjese nga libri qe po lind)

****

Nuk jam shkrimtar po as gazetar nuk kam qene. U bera i
tille brenda nje nate. Nuk jam historian dhe siq nuk jam as
politikan. Jam shkolluar per nje profesion artistik dhe rrugen
time jetesore perpiqem ta harmonizoj mes dialogjeve te drames dhe
fotografive levizese, ne te cilat gershetohen mendimet e thella
filozofike me banalitetet e bukura ose te shemtuara te fateve
njerezore. Keshtuqe me duhet te gjendem ne qender te jetes, te
rremih thelle ne vetvete dhe te perpiqem te kuptoj qdogje per
rreth.

Nuk jam shkrimtar, ashtu siq nuk jam edhe difka tjeter_,
ndersa te peshtyj'e kam nevoje, ne ate lume te ndyte, qe per nje
kohe as te gjate me barti me vete. Ne kete qast po qendroj i
perkulur mbi bregun shkembor...

Lumi godet shkembin. Deshiron ta mbuloje, ta kafshoje,
ta permbyt. Sidomos vala e tij qendrore qe po shkumbezon aq
shume!...

Pas kthimit nga xhirimi i ferrit kosovar te shkurtit,
gjate punes rreth montazhit kam provuar t'u trajte disa
emisioneve qe do te duhej te zbulonin zanafillen e shkaqeve te
konflikteve ne ate krahine te larget nga e čila, si duket, edhe
zoti i ka suar duart. Ne pajtim me kerkesat e mediumit televiziv,
pranova qe gjithe men^urine time ta perqendroj ne nje hyrje te
shkurter dhe thelbore ne te parin nga kater emisionet qe kishin
tematike te njejte.

Por q'te besh kur ajo hyrje s'donte se s'donte te dilte
mjaft e shkurter!

E inqizova, bera nje prove...

Pothuajsee shkeputa te teren. Sot me vjen_inat pse kam
lejuar lejuar te me genjejne, ngaqe eshte dashur te perpiqem me
shume...

Emisionet bene jehone, mirepo me duket se ato pak flete
te doreshkrimit, tashme te zhubrosura, japin pergjigjet e duhura
ne disa nga pjjetjet e bashke biseduesve.

ajo hyrje eshte shkembi ku

Pikerisht
perkulur...

Serish po

qendroj i

i provoj fortesine: mendimet e shkruara

59

atehere vazhdimisht po i verteton koha...Ndonese i kam shkruar
per nevoja te televizionit "fest foodi" zhur.nalistik., madje
ndoshta jane si teper te thjeshtesuara per t'u bere balle ndonje
shqjrtimi te rrepte shkencor, sidoqofte po i hedh tani te tera ne
le ter si nje dokument te arsyetimit tim g j at e marsit te vit it
1989:

-...Tani kur kriza kosovare e perjetoi.edhe klimaksin e
saj te pergjakshem, te cilet kam frike se as £er se largu nuk i
shihet fundi, nuk me mbetet gje tjeter pos.. qe se paku.. si post
festum, te provoj t'i ndrifoj disa shtytes qe ne menyre te
pameshireshme krijuan _truall te pershtatshem _per smendurine
njerezore. Eshte e qarte se megjithate se afersine gjeografike me
Evropen e shek. 21, nyja gordiane ballkanike gjithnje pulson ne
masat e te gjitha ngarkesave te per?arjeve fisnore dhe te
primitivizmit mesjetar.

I gjithe zhargoni politik lartpurlartist i Jugosllavise
se sotme ndodhet ne sherbim te mjegullimit dhe te krijimit te
iluzionit sipas te cilit ne jemi ata qe ne pajtim me idealet e
nje sistemi politik unikat ne gjithe boten, qenien e. thjeshte
biologjike normale me emrin Homo sapiens e kemi shenderruar ne
nje qenie te nje Hoji fare te ri, e čila fare lehte heq dor_e nga
e vetja dhe fare lehte pulson ne dashurine e
"vellazerim-bashkimit". Nderkaq ne prapaskene te kesaj, perralle
socrealiste vazhdimisht zhvillohej lufta _e pameshireshme per
pushtet, produkt me kuterbonjes i se ciles eshte Kosova e sotme.

Kur e lexoj gjithe literaturen e mundshme, qe daton
edhe nga fillet e ketij shekulli, dhe ato njohuri i krahasoj me
bisedat e gjalla te oratoreve te zellshem te koheve te sotme,
pastaj kur te gjitha ato i perforcoj me. nje sere analizash
shkencore, i gjthe perfundimi permblidhet ne verejtjen lucide te
nje "vrojtuesi perendimor" qe e publikoi gazeta londineze "The
independent" dhe e ribotoi me vope "Delo"-ja• e Lubjan^s.
Citati: "Eshte fjala per fundin e nje kapitulli ne hist.orin.e e
shqiptareve _te Kosoves. Ata_mund t'i besh lehte jngosllave. Me te
■iret dhe ae te mencnrit kete edhe e deshirnan. Mirepo kurren e
kurres nnk aund t'i besh ata serbe" (fund i.citatit)._

Neqoftese kete verejtje do ta perthenim ne nje gjuhe
pak me te drejteprdrejte dhe neqoftese u bashkohemi pikepamjeve
te atyre qe dyshojne ne lidhje me karakterin s.lirimtar te
ekspedites ushtarake serbe te vitit 1912 gjate lufterave
ballkanike neper Kosove dhe Maqedoni me ?'rast kinse serbet kane
?liruar djepin e shtetformimit te tyre, atehere mund te shohim se
e gjithe bojat is ja e pushteteve te reja nuk ka mundur te mbuloje
ngjyrat e verteta te raporteve reciproke themelore ne mes dy
popujve. Thjesht eshte fjala per nje racizem te hapur qe tani po
e perjeton -fit beckun- e tij. Eshte me te vertete nje zbulim
trondites, sidomos per gjeneraten tone,.qe nje fenomen te tille e
ka njohur vetem permes praktikave shoc^erore te.Afrikes se larget
dhe Amerikes, dhe nje zbulim akoma me i keq eshte fakti se me
kete fenomen ne kemi jetuar te shkujdesur, ne nje shtet te
perbashket gjate gjithe ketyre viteve te gjata te ngritjes dhe
renies se bllokut soc-realist. Nuk e di se sa ..jemi fajtore vete
qe nuk kemi ditur kete gje, mirepo eshte e qarte se i kemi besuar
se teprmi edhe oligarkise politike sllovene qe gjithe kete kohe,

ne emer te njefare uniformiteti ideolojjjik ka bashkepunuar ne
menjrre te paskrupullt me bartesit e nje politike te tille te
neveritshme.

E dime mire se kush nga politikanet tane ishte ne loje
ne vitin 1966 dhe kush me 1981.

Per t'i kuptuar reaksionet e tanishme te "zezakeve" te
Jugosllavise,. parimisht do te mjaftonte n^e klasifikim i tille i
raporteve ndernacionale, mirepo per nje te kuptuar me te thelle
do te duhej te merrnim parasjrsh potencimin e racizmit klasik
bashke me ?elesin ideologjik. E ashtuquajtura "pershtatshmeri
moralo-j>olitike"qe ne Kosove nenkupton absolutisht degjueshmerine
e plote partiake- e čila me tutje nenkupton gerkushtimin
e plote ndaj Jugosllavise, porse vetem permes Serbise dhe assesi
ndryshe, eshte nje site seleksionuese neper te cilen mund te
pervidhet ndonje individ i rralle- po edhe ky jo per shume kohe.

E di se me kete definicion dhe sidomos kur me plot
gojen e shqiptoj fjalen "racizem" mund te bie ne ujera te
rrezikshme. Nderkaq per ta vertetuar kete le t'i drejjiohem pak
nderdijes sone dhe le ta pyes se sfare.ishte reagimi yne spontan,
gjegjesisht qendrimi yne kundrejt fjales "shiptar" vetem pak kohe
me pare?! Dyshimi filloi te na linde vetem ne fastin kur nga
vargu i ardhacakeve te shumte, disa filluan te na drejtohen ne
gjuhen tone ne gjuhen tone sllovene, dhe me kete rast, ne nje
forme te paimponueshme, na bene per vete! Me pare kemi ditur
vetem se "atje poshte" diku gjendet hon i pangopur njerezish
primitive dhe te paafte, te cilet ne mes tjerash, nuk bejne gje
tjeter ve?se therin gjithfka rreth e rrotull'! Ne nje menyre fare
jokritike kemi rene ne jjracken e nje propagande te menduar mire e
čila vetem me politiken e vrullshme dhe arrogante te Slobodan
Milosheviqit na i tregoi brinjet e veta. Ajo pas luftes
kushtetuese-kozmetike ne dukje, per te drej ten e populiit te vetj,
me vetedije te plote i ka perdorur te gjitha ato metoda kahere te
provuara. Per?asjet me disa manipulime te mehereshmene histori
jane te pashmangshme, mirepo per suazat e ketyre emisioneve do
t'ishte gje e teperuar po te leshoheshim ne te gjitha hollesite.
Ne do te provojme prandaj ije vetem ne vija kryesore t'ia heqim
perden asaj prapavije te afert historike qe eshte si nje lidhje
me te drejteperdrejte me ngjarjet e fundit. Me duhet te terheq
verejtjen se ne keto leva historike vete popujt si dhe ushtaret
nuk mund te jene aspak fajtore-gjithmone me ta manipulonte
pushteti!

-dyndjet gjithefisnore neper Ballkan, qe prj Adamit e
deri ne shekullin_ tone, praktikisht nuk paraqesin asgje te
jashtezakonshme, perve? qe , ne konsekuence te fundit, u kane
dhene formen te_ gjitha degezimeve te te dy popujve me
problematike-serbeve dhe shqiptareve, si ne aspektin politik,
ashtu edhe ne ate kulturor. U linden keshtu dy popuj fare te
ndryshem nga njeri tjetri A  te cilet praktikisht nuk kane pasur
asnje piketakimi te vertete -perve? territorit!! !

-nje rol vendimtar ne ndertimin e raporteve.. te
pergjithshme midis ketyre dy popujve periudha e fillimit te ketij

shekulli,
perendimit
periudha e

sidomos ajomes
te perandorise

vitesh

turke

1912 e 1924. Eshte kjo
ne lufterat ballkanike

koha e
si dhe

Luftes se Pare Boterore dhe pas saj. Nuk dua ketu t'i

61

pakesoj meritat e Serbise ne ate periudhe ne_ kontekstin e
historise evropiane, mirepo eshte fakt i pamohueshem se angazhimi
i politikes serbe ne ate periudhe ne suaza ballkanike _ishte
hegjeaonist. Pengese kryesore per realizjmin e qellimeve te saja
ne ate kohe ishin shgiptaret, me te cilet ushtria serbe i qeroi
hesapet egersisht, ndersa me ndihmen e aleateve edhe politikisht.
Ajo (politika serbe, shen. i perk.) _e pengoi si ne fushe te
luftes ashtu edhe ne trjezen e gjelbert, themelimin e shtetit
shqiptar, te cilin edhe sot ne menyre traumatike e therrasin
Shqiperia e Madhe, dhe ne baze te nje kujtese h_istjjrike "ia
kthyen" Kosoven dhe Metohine Serbise. Mirepo ne baze te faktorit
etnik ose te popullsise shumice ajo g je ishte thje_sht nje
pushtim klasik te cilin eshj:e dashur ta mbehtesin me te gjitha
masat e nevojshme radikale te pacifikimit dhe te kolonizimit.

- me disa anomali te Jugosllavise se para prillit,_ne
te cilen pikerisht borgjezia serbe e mbante ne vazhdimesi
hegjemonizmin e saj (duke perfshire ketu edhe Maqedonine dhe
Malin e Zi) j>ushteti i ri socialist deshiroi t'i qeronte hesapet.
Ne nje mase te madhe luciditetit te Titos i shkoi perdore,
pjeserisht edhe per _shkaqe pragmatike, _qe me ane te KACKJ-_se t’i
rregulloje me drejte disa raporte ndernacionale. Ne ate kohe
shterngate, kur varka ^ugosllave lundronte mes Skiles e Haribdes
se Jaltes dhe Federates Ballkanike, ne qender te stuhise se
Informbirose dhe te bllokades ekonomike perendimore-vendimet
politike per fatin e shqiptareve ne Jugosllavi ishin perplot me
gabime kardinale, dhe para se gjithash, nje vazhdimesi e thjeshte
e metodave te Jugosllavise se Vjeter. Per shkak te abstenimit
(tani) te kuptueshem te shqiptareve ne LNC, me qellime hakmarrese
u vendos ne Kosove administrimi ushtarak, dhe pasketaj,_ gjate
leshimit pe gradual, kur filluan te hapeshin__ ngadale edhe
shkollat e para ne gjuhen shqipe, u vendos nje mbikeqjrje e
rrepte policore mbi menyren e realizimit te autonomise. Nje
parandjenje e se ardhshmes, qe e ka burimin ne raportet
historike, eshte deklarata plot frike e shkrimtarit serb,
shqiptuar ne kohen e aksionit te ?armatosjes se shqiptareve me
1955: Po ua _rrembeni pushket por po__ ua jepni topat(fund _i
cit.).Se eshte shkolla edhe diq me shume se topi tani eshte per
te gjithe e qarte.

-pas Plenumit te Brioneve, gjegjesisht pas vitit 1966,
pushteti provoi te korrigjonte ate qe mund te korrigjohej. Filloi
te rrezikonte dominacionin me shume se gjysmeshekullor te serbeve
ne Kosove dhe me kushtetuten e vitit 1974 graktikisht iu dha
forma autonomise me te forte ne bote. Shq_iptaret e Jugosllavise u
nisen me vrull drejt pranveres se gjysmes se tyre te popullit;
gjysmes tjeter s'ka s 1  ti ndihmojneNjekohesisht mentaliteti
hegjemonist serb mori nje dacke __te tmerrshme- te cilen me
amandamentet e reja ne kushtetute( se paku ne kete ;ast mendojne
keshtu),e kryen me sukses...

Aq e shkurter dhe aq e mangetme duket tani ajo hyrje ag
e gjate ne ate kohe. Po si mund te fusesh ne nje ngushtice
fjalesh nje begati te tille mendimesh dhe ndjenjash perplot me
preokupacione? Zemer e plagosut...Si? Nuk ka medium.

Emisionet flasin- por per mua serish pak. Njerezit

pyesin...

62

lotE tE nostalgjisE pushtuese

( Plotesime artikullit Vremena ljubavi i mrznje __te Ljubisa
Obradovic- it, te botuar ne "Svet" nr. 192 te dates 23. VIII
1989)

Rrethana qe ne shtypin e verdhe bulevardesk te Beogradit
gjendet vend edhe per artikuj te fryre me fryme e nostalgji per
shekujt e pushtimeve e te roberimit; te kohes se zhupanit te madh
serb Stepan Nemanja e te carit te mepastajme Dushanit s'eshte
kurrefare gudie. Porse gdokush e ka te qarte se g'fshihet pas
artikujsh te tille dhe gfare buzeqeshje e llogaritur per fund
fshihet pas loteve qe derdhen per gjoja shtypjen e serbeve ne
Kosove, ne Kroaci, Magedoni, Greqi, Rumani, Hungari e vegmas ne
Shqiperi. Territori ne te cilin po u shtrika ajo popullate e
"gjore" e shtypur jugoserbe eshte madje edhe me i madh se
territoret te cilat ne gj ithe shekujt pushtues te zhupaneve,
knjazeve e careve i qene perngjitur Serbise. Edhe ne artikullin e
Lj . Obradovic-it shkelqen me te gjitha ngjyrat e_ saj
"shpirtmadhesia"e pushtuesve moderne serbe te cilet ne njeren ane
mohojne ekzistimin e kombeve malazeze e maqedonase, porse ne anen
tj eter luajne rolin e "mbrojtesve" te atyre minoriteteve ne
Greqi, Kosove, Bullgari e Shqiperi. Po ajo garniture., punetoresh
kulturore e shkencore qe tani e sa decenie perpiqen te
pervetesojne koloSin e letersise kroate Marin Drzic dhe e čila
tek kroatet e te gjitha koheve shohin serbevrases luan tani rolin
e "vellait" te madh sllavoserb per t'i mbrojtur te drejtat e
minoritetit kroat e bile edhe atij slloven ne Austri, Hungari e
ne Itali. Eshte pltesisht e qarte se kur gatuhet nje kulag aq i
madh propagandistik domosdo do te ndodhe qe perbrenda tij te kete
edhe kunderthenie qe hetohen lehte.

Dhe pikerisht nga ato te meta trnsparente qet krye hipoteza
qe mund te mbeshtetet me te dhena se garnitura e serbomedhenjve
moderne sikur synon tjetersirain e historise se Ballkanit dhe ta
realizoje keshtu ne veper termin qellimkeq gjeografik Gadishulli
greko sllav ( nenkupto-serb ) te cilin e kishin lansuar dhe e
perdornin disa etnologe rusomedhenj ne vitet ' 20 te shekullit
tone ose sig do te mund te thuhej sot me nje buzeqeshje
ironizuese se ata do te deshironin te krijonin nje perandori
ballkanike e čila do te quhej Jugoserbi.

Natyrisht qe kjo garniture eshte me e zhurmshme kur ka te
beje me sulm mbi shqiptaret dhe sidomos mbi shtetin e tyre eme.
Duke qene se bota e di nese Shqiperia e shtyp ndonje minoritet
dhe sa e forte eshte ajo moralisht qe edhe duke injoruar me
heshtje shkrimet ala " Vremena ljubavi i mrznje " i zhvlefteson
ato. Se kendejmi plotesimet e mia artikullit te Obradovicit nuk
kane te bejne me mbrojtjen e shtetit tim eme porse qe me dromca
nga historia e shqiptareve dhe ajo e pararendesve te tyre-ilireve
autoktone qe edhe keta i paten perjetuar vrushkujt e gjakut,
gjuhet e zjarreve e kundermimin e kufomave te pavarrosura qe i
shkaktuan pararendesit e Obradoviceve kur ne trojet tona erdhen
si masa pushtuese, te prira nga avaret pet tu vendosur ne keto
ane dhe per te marre per detyre ti debojne e t'i shfarosin te

64

f jithe- jo vetem ata ne Kosove.

shte nje tragjike morale kur e verteta e hidhur e detyron
njeriun te kete frike se as historiani me i politizuar ose
shpirtqetesues nuk mund te gjeje ne asnje arkiv gikembeshtetje
per te deshmuar se si geverite serbe paten vetem nje here qendrim
korrekt ndaj shqiptareve. Kjo e vertete , madje, del edhe nga
teksti i Lj . Obradovicit. Fillet e terroritnisin me ardhjen
fiseve sllave ne Ballkan. Historiani serb St. Stanojevič
shkruante ne librin e ti j Vizantija i Srbi se ne vigjilien e
penetrirait me dhune te sllaveve ne Ballkan, per shkak te
lufterave te shumta qe ishin zhvilluar ne kete truall ne shekujt
3 e 4, disa krahina te Ballkanit ishin. shkreteruar. "Regjione te
tera ishin te shkreta; arat ishin te pambjellura dhe gytetet
ishin braktisur nga banoret e tyre. Iliria ishte e shkrete; edhe
Thrakia si dhe Dardania dikur e pasur ishin shkreteruar; shume
regjione ishin braktisur; fushat kishin mbetur te paperpunuara
dhe te mbuluara me skelete te banoreve te mbytur. Ne viti 548
ndodhi sulrai i sllaveve, me g'rast si rendom nuk kursyen askend
dhe, qe kur u ndodhen ne territorin bizantin, s'paten asgje
tj eter ne mendje perveg se secilin qe ka rene ne pushtetin e tyre
ta mbysin. E gjithe Iliria dhe Thrakia ishte e mbuluar me kufoma
te pavarrosura. Prokopi deshmon se sllavet nuk i thernin.viktimat
e tyre me shpate ose me thike, porse i ngulnin te gjalle ne hunj
qi t'i lene keshtu te vdesin nen mundime te tmerrshme" thote
Stanojevič.

Fatin e ketyre ilireve dhe ballkanasve tj ere autoktone te
cilet nuk e perjetuan "mireseardhjen" e pergjakshme, me zjarr e
te akullt te ..pushtuesve te rinj -pararendesve. te zoteri
Obradovičit nuk eshte veshtire ta imagjinosh. Kete perpiqet ta
imagjinoje akademiku serb P. Ivič-i čili ne librin e tij Srpski
narod i njegov jezik (Beograd 1971 , f. 24-25) shkruan: "Kur

kataklizma e invazionit sllav rrezikoi ekzistencen e popullatis
se gjetur aty, nje pjesi e saj cjjeti jtrehim ne g^tetet e
fortifikuara bregdetare, ndersa nje pjese tj eter u terhoq ne
male. Burimet e mangeta historike nuk permbajne shenime mbi
tragjedine qe solli ky ndr^shim i tilli i menyres se_jeteses,
porse imagjinata j one mund te ndihmoje kollaj te kuptojme g'deshi
te thoshte t'i braktisesh qytetet dhe fshatrat e rregulluara,
stilin e jetes ne te cilin shpesh kane gjetur vend edhe
shkrim-leximi, edhe teatri, edhe kanalizimi e banjo dhe te
prpiqesh t'i adaptohesh blegtorise nomade neper kodrina te
pakapercyeshme, merret vesh duke iu kthyer primitivizmit dhe
analfabetizmit .te plote"..

Me tragjiken ilire perkatesisht me kataklizmen e botes romake
ne territorin e .sotem gjuhesor te shqipes humbi vazhdimesia e
organizimit shoqeror te antikes. Meqe Ilirikue veganerisht
Dardania edhe ne kohen e lulezimit, zenitit te perandorise romake
ishte ne te vertete zone periferike e perandorise ne aspektin
kulturor, dyert e asimilimit (se pari te romanizimit gastaj te
sllavizimit) qene jo pak, por hapekrah te gelura. Mirepo, nese
nuk pati kushte kulturore e sociale per vazhdimin e rregullimit
romak te jetes e te shoqerise e kompenson kete faktori njerezor
shqiptar i ketij nenqielli i čili mbeti bartes i kontinuitetit
etnik i periudhes antike. Shgiptaret e Dardanise nuk kane mundur

65

te jene bartes te kultures se larte antike por ata qene vetem
etnos i čili ruajti dhe vazhdoi vetem karakteristikat etnike te
ruajtura nga antika dhe asgje tj eter: as forcen e pushtetit as
format e vjetra te rregullimit shogeror.

Jo vetem nga teksti i Obradovicit (khs. f. 33) rezulton qarte
se historia e serbeve eshte ne te vertete nje histori e ngulimeve
me dhune, e kolonizimeve, e pushtimeve. Prandaj per t'i humbur
keto gjurme ata lansuan teza nga me te papranueshmet perkitazi me
historine e shqiptareve per t'ia vene maj en me falsifikimin e
historise mbi gjoja zbritjen eshqiptareve nga malet dhe
kolonizimin nga ata te Kosoves dhe viseve te tj era ku jetojne qe
nga antika shqiptaret ne Jugosllavine e sotme. Arsyetimin
provizor i kesaj teze pseudoshkencore ata u munduan ta mbeshtetin
mbi ndonje shgerngulje te serbeve e.. čila eshte fryre aq__ shume
(madje edhe me shume se gjoja shperngulja e serbeve ne kete
dhjetevjeteshin e fundit nga Kosova) sa ka kaluar ne nje
legjende.

Oellimi i pseudoshkencareve ishte dhe eshte me prapavije
politike. Keta perpigen edhe sot t'ia mbushin mendj.en opinionit
evrogian se shqiptaret jane atj? populi qe paska žene vend duke e
shtrenguar ate serb qe te shperngulet per t'i arsyetuar keshtu
vrasjet, prerjet e shpernguljet me dhune ne Anadoll; lenien ne
analfabetizem dhe kthimin e sh^iptareve ne gytetare te rendit te
dyte ne token e stergjysherve te tyre ilire. Te gj ithe
Obradovičet done te harrojne se shqiptaret jane popullate
autoktone, parasllave ne Ballkan; se madje djepi i formimit te
gjuhes shqipe (si zhvillim i natyrshem nga gjuha neme e
saj-ilirishtja) eshte pikerisht Dardania me Shqiperine e Veriut
dhe te Mesmen. Te g j ithe ata harrojne se me ardhjen e tyre ne
trojet ilire-shqiptare nderprene nje proces kulturor dhe rrenuan
nje civilizim i čili, pa dyshim, qe ne shkalle me ti larte dhe me
i bute nga ai qe turmat ardhese i sollen me vete.

Per te perligjur pushtimet_, Obradovičet duan te kapen per
shterpesine e burimeve me te cilen karakterizohet periudha
bizantine dhe nga kjo shterpesi burimesh done ta mohojne
ekzistencen e shqiptareve ne viset ne te cilat edhe sot jetojne
brenda republikave te Serbise, Magedonise e Malit te Zi. Ata
porse harrojne se pikerisht pararendesit e ketyre shqiptareve
ishin te nenshtruarit e Romes dhe fqinjet e pare e te sterlashte
te grkeve te vjeter; se keta ishin qytetare te Bizantit edhe ne
shek. 11 e 12 kur Vukanet e Stepan Nemanj at e shtetit malor te
Rashkes sulmonin Lipjanin perkatesisht Obradoviet harrojne se
Nemanja ua ka lene per testament fjaline me 1198 "dhe nga toka
greke Jnenkupto: bizantine) pushtova Lipjanin dhe Llapin, ndersa
nga Shqiperia te dy Pultat". Ishin te zbrazeta keto vise kur i
pushtoi Nemanja?

Dr. SKENDER GASHI - Vjene

66

BALLE PER BALLE ME PASOJAT E GJENDJES SE
JASHTEZAKONSHME NE KOSOVE (I)

Ne fund te shtatorit nje delegacion i Federates
Nderkombetare per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut ishte ne
Kosove. Delegacioni i kryesuar nga gjyqtari ne zš parisien
Antoine GARAPON dhe nga avokatja londineze, aktiviste e shguar ne
fushen e mbrojtjes se te drejtave njerezore Louise CHRISTIAN si
dhe i nenshkruari nen kete raport u nis nga Lubjana dhe te dielen
pati nje bisede te frytshme ne zyren e avokates se njohur
beogradase Tanja PETOVAR . Kjo eshte aktive..ne Grupin e.punes te
Konferences se Helsinkit per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut
per Beogradin dhe e udheheg ate. Perndryshe i nenshkruari e njeh
personalisht ne baze te nje angazhimi solidar te saj ne gjykimin
ne Peje ne qershor te vitit 1986. Prandaj s'eshte aspak e
guditshme se me t'u takuar dhe ne te ndare shkembyem puthj.e te
vaketa shqiptaro-serbe...Tanja ka plote kliente shqiptare qe
pergjigjen para ligjit per bindjet e tyre politike. Pikerisht,
ate te diel tek ajo gj endej nje djale nga Peja, i vellai i
ushtarit Ilir Nallbani qe kohe me pare ishte denuar nga Gjykata
ushtarake me 10 vjet burg. I vellai kishte ardhur per vizite dhe
kur nuk e kishte gjetur Ilirin ne burgun e Beogradit dhe duke mos
marre pergjegje nga drejtuesit e Burgut se ku gjendet kishte
ardhur te interesohej mos dinte gje avokatja e tij se ku e kishin
shpene ate...

Dy evropianet interesoheshin per opinionet e beogradasve qe
erdhen nje nga nje ne zyren e saj per te thene edhe ata se
g'mendojne per gpendjen e te drejtave te njeriut ne Jugosllavi.
Pershtypje e pergpithshme ishte _se jugosllavet nuk mund te
lavderohen ne kete fushe te rendesishme te demokracise e te
shtetit ligjor. Te gjithe ishin te mendimit se ne Kosove
aktualisht shkelen me te madhe nga ana e shtetit te drejtat
njerezore te shqiptareve. Porse ;  edhe serbeve u ndodh kjo me nje
ndryshim se shkeljet qe u behen shqiptareve eshte lehte te
argumentohen kurse te serbet jo, ngaqe shkeljet behen ne menyre
perfide...

*

Ne mbremjen e 24 shtatorit jemi ne Hotelin Grand Prishtina.
Na pret pune e madhe neser. Rruga e_ g j ate dhe e mundimshme ka
bere te veten. Pothuaj nuk shohim gje. E ne mengjez derisa hame
kaftjallin une perpiqem te bind evropianet se nuk gjendet ne kete
hotel Shtabi Suprem i APJ...

(flasin punetore mjeksie)

. . . numri i te vdekurve ne marš nuk do te dihet
kurre...organet e puneve te brendshme nuk kane dhene numrin e
sakte, perndryshe spitalet ne Kosove u kane dorezuar gjithe
dokumentacionin institucioneve perkatese...viktimat me te medha
ishin ne viset me te varfera te Kosoves se varfer. . . j ane te
shumteta arsyet: ka familj e qe anetarin e tyre e kane varrosur pa
lajmeruar aske duke u siguruar kesodore npa vizitat e policise
dhe keqtrajtimet e tj era...shume punetore shendetesie i
diferencoj ne pse gjoja kane ndihmuar te plagosurit dhe kane

67

siguruar barera per punetoret greviste...disa i perjashtojne nga
puna...

(flasin punetore arsimi, arti shkence e kulture)

...ketu zbatohen forma te ndryshme te shkeljes se te drejtave te
njeriut...p.sh. ketu kerkohet dhe zbatohet kriteri
pershtatshmerise moralo-politike si kusht per pune te ndryshme
publike: shkollim, punesim...ketu ekzistojne lista te njerezve te
padeshiruar qe s'mund te paraqiten publikisht...ekziston cenzurim
preventiv ne shtyp e mjete te informimit...ketu s'mund te botojme
ate qe botojne ne republikat tj era...ketu aplikohet izolimi moral
i njerezve,pergjohen dhe mbi ta aplikohet shkalla me e larte e
frikesimit; mendimi tj eter ketu quhet mendim
armiqesor...megjithate, me keto masa j emi mesuar dhe i
konsiderojme pothuaj te zakonshme, si shtypje te mendimit kritik.
Keto kane tradite ketu, por viteve te fundit ne perjetojme forma
te reja te cenimit te drejtave te nj eriut-diferencimin qe zgjat
qe 8 vjet. Ky,dmth. diferencimi, pa marre parasysh si quhet
zyrtarisht, eshte nje mase ndeshkuese morale dhe praktikisht
sociale. Diferencimi ka lene shume njerez pa pune. Shume njerezve
ua ka marre te drejten te drejten te jene ne organet drejtuese_,
ne arsim, kulture, ekonomi e fusha te tj era. Diferencimi ka lene
shume nxenes e študente pa shkolle. Diferencimi sjeli edhe
perulje te dinjitetit te njeriut duke u vene kusht atyre ose te
heqin dore nga mendimet e veta ose do ta peso j ne. Diferencimi
eshte praktikisht nje denuncim e spiunim kolektiv. Duhet te
diferencohesh prej mendimeve, ndonjehere prej babes, vellaut,
motres, mixhes e prej kuj t bie puna. Izolimi...Juristet, shumica,
thone se eshte jokushtetutar. Izolimi eshte praktikuar edhe me
1981, por atehere s' ka guxuar kush te flase pe kete
problem...Prag tek diferencimi. Ai eshte presion mbi ndergjegjen
kombetare...Ne mjetet tona te informimit mund te flasesh vetem
gfare deshiron burokracia politike...ata qe i largojne nga partia
mund t'i largojne edhe nga puna...gdo dite shtypi(Rilindja,
Jedinstvo, etj.) lajmeron per njerez mbetur pa pune...Izolimi
eshte praktikisht forma me brutale e diferencimit-dhurates
tragjike te bolshevizmit, ketu e perpunuar me mire se ne burim.
Ne fatin e pakicave kombetare shume shpikje bolshevike kane marre
permasa brutale. Ne Jucjosllavi sot s 1  ka diferencim pos __per
shqiptaret ne Kosove e ne Maqedoni...Pos izolimit ne burg qe ka
traumatizuar shume njerez, ekziston edhe nje izolim tjeter-
izolimi i familjes ne baze te Kanunit...p.sh. ka familje qe jane
shpallur te dyshimta, te cilave s'guxon kush tu shkoje ne shtepi
e as t'i pranoje ne shtepi. Kete forme te izolimit e ka aplikuar
pushteti. Diferencimi dhe izolimi ka traumatizuar shumeke: shume
kush ka pritur se do ta izolojne, me vite presim se do te na
diferencojne...Shume punetore, profesore, gazetare,
shkrimtare,regjizore jane thirre ne polici dhe shume prej tyre
kane nenshkruar deklarata...Ne shkurt ka qene Apeli, permes__te
cilit eshte kerkuar te mos ngushtohet pozita autonome e Kosoves.
Kete Apel qe praktikisht^ ka mbrojtur Kushtetuten ne fuqi,
politika e shpalli armiqesor...Nje numer nenshkruesish jane
thirre ne polici dhe jane detyruar te japin deklarata. Ketu

68

zbatohet mbikqyrje mbi njerez...Policia ka mbledhur diskutimet
mbi kushtetuten.. .Pergjimi i telefonave, kontrollimi i postes
s'na ben_ me pershtypje. ..Ne Maqedoni shqiptareve u_ ndalohet te
nderrojne vendbanimin...nuk mund te blejne shtepi ne Shkup as ne
Oher...femijeve nuk guxojne t'u vene emra nacionale...Ne Serbi
stimulohet nataliteti, ne Kosove pergatiten masa kunder
tij ...Tegjitha keto flasin per cenimin e te drejtave te njeriut,
te dinjtetit, _ nderit, humanizmit. . .Ne nje varg vendesh ne
Maqedoni femijet nuk mund te shkollohen ne gjuhen amtare. Ne
shkolla te mesme mesimi zhvillohet vetem maqedonisht. Arsimtaret
shqiptare mbledhjet me prinderit shqiptare duhet detyrimisht t'i
mbajne ne gjuhen magedonase...

Vjet ne shtator ne Kuvendin Krahinor e ne Keshillin
Ekzekutiv eshte publikuar shifra 583.730 veteve■qi jane trajtuar
nga ana e policise-praktikisht gdo i treti. Prej shtatorit te
vitit te kaluar kj? numer eshte rritur. 71000 jane ndjekur
penalisht, te tjeret jane privuar lirie,jane thirrur, jane
mbajtur, u eshte terhequr verejtja. . .Ne keto shifra nuk hyjne
shqiptaret e ndjekur ne Maqedoni as ne ushtri e ne Mal te Zi...Ne
realitetin tone ka shume fate trgjike...Njeriu i denuar, qe ka
mbajtur burgun .kurre nuk mund te gjeje pune. Te dhenat e
deponuara deri me tani nuk pefshijne edhe periudhen pas aplikimit
te masave te jashtezakonshme...Per pasoje te nje gjendjeje te
ketille eshte shtuar __numri i semundj eve psiqike, psikotomatike,
deshtimeve tek grate, i lindjeve te femijeve para kohe, i
lindjeve te femijeve me _defekte te ndryshme. Represioni qe
ushtron shteti me makinerine e vet eshte shume i rende...

Nxenesit e studentet shqiptare pothuaj qe tete vjet nuk ua sheh
gezimin ne fytyre...

...numri i studenteve ne Universitet ka rene per 53% nga viti
1981...vetem 6_4% te nxenesve qe kane kryer tetevjegaren sivjet
kane mundur te rregjistrohen ne shkolle te mesme...sivjet 180
študente nga Serbia do te rregj_istrohen ne Prishtine, do te
vendosen ne konvikte dhe do te kene bursa shteti...

...fabrikat ndertohen ne vendet ku ka serbe. Malisheva, komune me
5o mi j e banore kryesisht shqiptare nuk ka asnje objekt
industrial, ndersa Zubin Potoku, komune poashtue e re me 7000
banore kryesisht serbe ka 6 objekte industriale. ..Nga disa
fshatra kane ndjekur banoret shqiptare duke u rrenuar shtepite
(rasti ne fshatin Batuse). Fshataret serbe te fshatit Prilluzhe
te komines se Vugiternes nuk lej oj ne ardhjen e 200 nxenesve
shqiptare te fshatrave perreth per te mesuar edhe me tej ne
godinen e perbashket shkollore...

...eshte mbyllur fare kufiri shkencor i kembimit me Shqiperine...
ketu __pengohet shikimi o programit te RTV Shqiptar edhepse ne
Shqiperi shikojne programin e RTV Jugosllav...

...te dhenat __ e p_araqitura ne__ asnje menyre nuk mund te jene te
plota sepse eshte i g j ate nj_eqind vjet presioni i paramenduar,
elaboruar e zbatuar ne dem te qenies kombetare shqigtare. Kjo qe
ndodh sot s'eshte g j e tj eter pos perpjekje qe Kosova te
serbizohet duke ndjekur shqiptaret nga trojet e tyre shekullore.
250.000 shqip_tare ,_nga 400.000 sa _ ishin planifikuar me
marreveshjen per shperngulje me Turgine u vendosen ne ate vend

dhe po te mos shperthente lufta sigurisht se pamja etnike e sotme
e Kosoves do te dukej krejtesisht tj eter. Edhe ne epoken e
socializrait vazhdoi te vleje marreveshja e Mbreterise...

Šalih Kabashi

DEKLARATA E KESHILLIT EKZEKUTIV TE SHOQATES PER INICIATIVE
DEMOKRATIKE JUGOSLLAVE

Pas tete muajsh te zgjatjes se_ gjendjes se jashtezakonshme
ne Kosove, asnje nga problemet e__qenesishme me te cilat kjo pjese
e Jugosllavise-si dhe vendi ne teresi-po ballafaqohet me vite, jo
vetem nuk eshte zgp idhur por shume prej tyre jane ashpersuar_,
derisa per mundesite e daljes nga situata e tashme a.s nuk gane., ne
diskutim, ng.aqe diskutimi i lire-se pakut ne Koso.ve-nuk ..eshte i
mundshem. Per shkak ..te te gj itha ..ketyre, anetaret e Keshillit
Ekzekutiv te UJDI-se. u. propozojne anetar.eve te Shoqates dhe
oginionit me te gjere te angazhohen duke kerkuar dhenie llogari
per gdo gje qe ndodhi gjate tete muajve te fundit ne meny.re qe te
ktheherai prapa-kah rrenjet e situates se padurueshme ne Kosove
dhe perpara-kah zgjidhja e saj.

Konsiderojme se kushti i pare per nje kthese te tille ne
situaten e tashme eshte dhenie urgjente e raportit e Kryesise se
RSFJ Kuvendit Federativ dhe opinionit me te gjere rabi:

1. bazat kushtetuese e ligjore te veprimit te_ forcave te
sigurimit (ushtarake dhe_ policore) gjate muajve te fundit ne
Kosove, numrin dhe perberjen e tyre, permasat dhe zgjatjen e
parapare te aksioneve te tyre si dhe harxhimet e shfrytezimit te
tyre;

2. te dhenat e sakta mbi te gj itha viktimat e rena gjate
kohes se gjendjes se jashtezakonshme si dhe te dhenat precize mbi
rrethanat ne cilat ka ardhur deri te vrasja si dhe me proceduren
penale kunder civileve bashke me menyren konstatimit te
pergjegjesise te pjesetareve te forcave te sigurimit lidhur me
kete;

3. te dhena te sakta mbi te gjithe personat e "izoluar"
dhe shkaget e veprimeve te tilla, menyren e zbatimit ta
"izolimit", mbi pergjegjesine personale te te gjithe atyre qe
kane trajtuar jashte ligjit e sidomos ndaj atj;re qe, sig thone
raportet e shpallur publikisht, nuk eshte konstatuar as
pergjegjesi genale as kundervajtese, keshtuqe "izolimi" i tyre ka
qene ne kundershtim me normat nderkombetare ne fuqi, bile edhe ne
kundershtim me normat jugosllave_;

4. menyren e komandimit ne aksionet konkrete me forcat e
sigurimit dhe personat pergjegjes;

Konsiderojme se njohja publike e pergjegjes ne keto pyetje
do te mundesonte vleresim me te qarte te kushteve ne menjre qe
gjendja e banoreve te Kosoves bile te mos keqesohet. Nje prej
kushteve konkrete per kete eshte, gjithesesi, kontrollimi i
gjendjes ne jurisprudencen e Kosoves. Per kete shkak do__te duhej
kerkuar nga Kryesia e RSFJ qe te emeroje nje grup juristesh ne ze
(p.sh. Gjorgji Marjanoviq, Ljubo Bavcon, Srgja Popoviq) qe do te
hulumtonte funksionimin e sistemit juridik dhe me te do te
njoftonte opinionin.

Shoqata per Inicia_tive Demokratike Jugosllave __ do te
organizoje, po pati mundesi, edhe me tej aksione me qellim te
njohjes se situates ne Kosove (merret vesh edhe ne tere
Jugosllavine, ne menyre qe para se gjithash ne diskutimet, gjasat

71

per zgjidhje demokratike, per ag sa eshte e mundshme, te jene te
pranishme ne opinion. Fakti se eshte leshuar rasti qe, sig qe
thene ne Deklaraten e Keshillit Ekzekutiv me 26 shkurt- qe me
udhihegje civile federative te hehet di? ne permiresimin e
situates ne Kosove, edhe rae shume tregon domosdoshmerine qe sa me
pare te jete e mundshme te perfundoje ky episod fatkeq
ushtarak-policor qe duhet te jete i fundit ne territorin(dhe
historine) e Jugosllavise.

Keshilli Ekzekutiv i Shoqates per Iniciative

Demokratike Jugosllave

Izjava članov Izvršnega odbora za jugoslovansko demokratsko iniciativo
v zvezi z izrednim stanjem na Kosovu

Po osem mesecev trajajočem izrednem stanju na Kosovu še nobeden od
poglavitnih problemov, s katerimi se ta del Jugoslavije - in država v
celoti - sooča že leta, ni bil rešen, še več, mnogi med njimi so se še
zaostrili, morebitnih izhodov iz sedanjega položaja pa ni niti v
diskusiji, saj svobodna diskusija - zlasti ne na Kosovu - sploh ni
možna. Zato vsi člani Izvršnega odbora ZJDI predlagajo članom
Združenja in najširši javnosti, naj se angažirajo in zahtevajo čiste
račune v zvezi z vsem, kar se je zadnje tri mesece dogajala na Kosovu,
da bi naposled lahko šli nazaj - h koreninam nevzdržnih razmer na
Kosovu, in naprej - k njihovi razrešitvi.

Menimo, da je v sedanjih razmerah prvi pogoj za tak preobrat takojšnje
poročilo Predsedstva SFRJ Zvezni skupščini in najširši javnosti o:

1. ustavnih in zakonskih utemeljitvah delovanja varnostnih sil
(vojaških in policijskih) zadnje mesece na Kosovu, o njihovem
številu in sestavi, obsegu in predvidenem trajanju njihovih akcij
ter o stroških, ki jih to terja;

2. točnih podatkih o vseh žrtvah, ki so padle v obdobju izrednega
stanja in natančnih okoliščinah njihove smrti, pa tudi o kazenskih
postopkih proti civilistom in o načinu preverjanja odgovornosti
pripadnikov varnostnih sil v zvezi s tem;

3. natančnih podatkih o vseh osebah, ki so bile "izolirane" in o
razlogih za ta postopek ter o načinu izvajanja postopka
"izolacije", o posamični odgovornosti za postopke proti vsem, ki so
bili žrtve nezakonitega ravnanja, zlasti pa proti tistim, ki jim -
kot kažejo javno objavljena gradiva - ni bila dokazana nikakršna
kazenska ali prekoračena odgovornost, tako da je bilo njihovo
"izoliranje" v nasprotju z veljavnimi mednarodnimi, pa tudi
jugoslovanskimi normami;

4. načinu poveljevanja v konkretnih akcijah varnostnih sil.

Menimo, da bi šele javni odgovori na ta vprašanja omogočili jasnejšo
presojo razmer, ki so potrebne, da se stanje prebivalcev na Kosovu ne
bi vsaj slabšalo. Eden neposrednih pogojev za to je prav gotovo javni
nadzor nad pravosodjem na Kosovu. Zato bi morali zahtevati, naj
Predsedstvo SFRJ imenuje skupino uglednih pravnikov (npr. Djordji
Marjanovič, Ljubo Bavcon, Srd ja Popovič), ki bi preverila delovanje
pravosodnega sistema in o tem obvestila javnost.

Združenje za jugoslovansko demokratsko iniciativo bo, če bo to v
njegovih močeh, še naprej organiziralo akcije za boljše razumevanje
razmer na Kosovu (in seveda v vsej Jugosaviji), da bodo - predvsem v
diskusijah -možnosti za demokratično rešitev kolikor mogoče prisotne
v javnosti. Izpuščena priložnost, da bi - kot navaja izjava Izvršnega
odbora 26.februarja - s civilno  zvezno upravo pripomogli k izboljšanju
razmer na Kosovu, le še dodatno nakazuje, da je nujno potrebno čimprej
končati nesrečno vojaško-policijsko epizodo, ki mora biti zadnja na
ozemlju (in v zgodovini) Jugoslavije.

Zagreb, 14.oktobra 1989

Komisioni i Federates Nderkombetare per te. Drej tat e Njeriut
rrumbullakesoi pershtypjet pas vizites ne Kosove

" D Y JUGOSLLAVI"

Zbuluan "raste teper te egra e te numerta" te shkeljes se te
drejtave te njeriut

PARIŠ, 5 nentor.-Nje Komision i posagem i Federates Nderkombetare
per ti Drejtat e _Njeriut ishte javen e kaluar per"vizite
studimore" ne Kosove. Kryetari i ti j Antoine Garapon, anetar

francez i kesaj organizate joqeveritare, e čila perndryshe. eshte
e akredituar prane KB, UNESCO-s dhe Keshillit te Evropes, ne
konferenčen per shtyp ne Pariš deklaroi se delegacioni ka zbuluar
raste "jashtezakonisht te renda" te shkeljes se te drejtave te
njeriut_ne kete_krahine jugosllave..

Pas pese dite gendrimi ne Kosove perfaqesuesit e kesaj organizate
nderkombetare, e čila pos anetarit francez qe perndryshe eshte
gjyqtar ne Pariš perbehej edhe nga Louise Christian, avokate nga
Londra dhe Šalih Kabashi, anetar i Keshillit Slloven per
Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut ne Kosove, do te bejne raport
te posagem per komisionet perkatese te KB, UNESCO-s, Keshillit te
Evropes dhe Parlamentit Evropian. Me konstatimet e tyre tashme
kane njoftuar qeverine franceze, e čila, sig thote Garapon,
"eshte e te njejtit mendim".

Kerni zbuluar "raste te renda e te shumta" te shkeljes se te
drejtave njerezore dhe "denime teper te renda", qe s'jane ne

perputhje me shkeljet. "Ekzistojne dy Jugosllavi", tha Garapon,
"njera ka veshtiresi por jeton normalisht, Jugosllavia tj eter
eshte ne Kosove, ku nuk u permbahen ligjeve te asaj te pares".
"Jemi te tronditur per shkak te metodave te vjetruara te

represionit e dhunes, derisa as shteti as gjyqet ne Kosove nuk
punojne ne te mire te rregullimit te rrethanave".

Kryetari i Federates^Nderkombetare per te_Drejtat e Njeriut thote
se "nuk eshte i kenaqur me pritjen ne Kosove" sepse " i ka

percjelle policia"("forme presioni"J dhe se pas "takimeve te

shumta" kane konstatuar se jane te pranishme dy kategori te
shkeljeve te te drejtave njerezore: diskriminim e pabarazi e

njerezve ne fushen e arsimimit, kultures,relacioneve banesore,
apo punesimit ne baze te cenimit nacional apo individual qe
rrjedhin permes te mekanizmit te diferencimit dhe te mekanizmit
te izolimit. Garapon permendi rastet e "izolanteve" e egersite e
policise karshi tyre dhe tha se "procese te tilla administrative
pa gjykim publik e pa te drejte mbrojtjeje" u gjykuan dhe u
hodhen poshte "me presionin demokratik te opinionit" te cilin e
vendosi ne Slloveni e Kroaci po edhe ne Serbi, ku "demokratet"
dhe "njerezit e vullnetit te mire" nuk pajtohen me cenimin e,te e
te drejtave te njeriut dhe te cilet "jane te ndergjegj shem se
eshte e mundshme qe problemet ne Kosove te zgjidhen vetem ne
menyre demokratike".

Pushteti nuk iu pergjegj kerkeses se delegacionit qe te bisedohet
me Azem Vllasin dhe me disa te paraburgosur e te burgosur te
tj ere eshte e denje per pikellim" thote Garaponi dhe

paralajmeroi se delegacioni do te percjell gjykimin e"ish-njeriut

74

te pare te Kosoves" dhe te tjereve nga grupi i tij dhe do te ngul
kembe qe gjykirai te rrjedh ne suaza te Nenit 11 te Deklarates se
Pergjithshme , pra, qe gjyqi te punoje pavaresisht, qe te
akuzuarit te kene te drej te te zgjedhin mbrojtjen dhe qe gjykimi
te jete publik. "Po qe se delegacioni yne apo delegacione te
ngjashme nuk do te lejohen te hyjne ne salle te gjyqit, do te
perfundojme se gjykimi nuk ka kurrefare vlere nderkombetare",
shkruan Mirko Galiq ne Vjesnik te Zagrebit.

75

ALUDIME NE LLOGARI tE JUGOSLLAVISE

Gjeneve. 20 tetor-Afera lidhur me eksplodimin ende te pasqaruar,
i čili me 12 tetor shkaterroi nje veture private, ge do t'i jete
drejtuar familjes se aktivistit kosovar per pavaresine e
krahines, edhe me tej ben jehone ne mjetet e ketushme te
informimit._ Para kater ditish qe te kater gazetat qe dalin ne
Gjeneve, perhapen lajmin mbi eksplodimin, ne ti shumten duke
aluduar,_ pakashume haptas, ne mundesine se eshte fjala per
shkaktare nga radhet e sherbimit sekret jugosllav.

Me se shumti rreth aferes shkruan gazeta Suisse qe sot nen
titulli "U be teper i rrezikshem?" kumtoi se bomba i ishte
drejtuar Xha£er Shatrit, "autorit te raportit eksplodues mbi
shkeljen e te drejtave te njeriut ne Kosove,qe u prezentua gj ate
mbledhjes se 45. te Komisionit te Kombeve te Baskuara mbi te

Drejtat e Njeriut, derisa ajo krahine ishte ne vlim te vertete ,
kur Beogradi ia hoq statusin e saj autonom. Raportin qe e
paraqiti Keshilli i Ko.soves per Informimin..e Opinionit Boteror,
anetar i te cilit eshte Shatri, ka rendesi te premieres

historike: per here te pare pas Luftes II Boterore ne OKB

u publikuan haptas te dhenat mbi dhunen qe ushtron Serbia ne
Kosove", shkruan "Suisse" dhe vazhdon: "Qe nga ky__gast, Shatri,
qe mbledh e shperndan informacione mbi gjendjen ne Kosove dhe u
dergon levizjeve te shumta per mbrojtjen e te ^drejtave te

njeriut, afer mendesh, u be teper i rrezikshem per sherbimin
sekret jugosllav. Prandaj atentati mbi te me 12 tetor".

Gazeta gjenevase gjithashtu permend se ne marš te ketij viti,
pas heqjes se autonomise se Kosoves, erdhi deri te grevat e
demostratat ne gjithe krahinen, po te cilat qene shtypur me
epersi dhe "moren me shume se njeqind viktima bile edhe gra e
femije"."Dhe derisa kosovaret varrosnin e lidhnin plaget e te
plagosurve, televizioni i beogradas kremtonte kete ngjarje me
shampanje".

Mbi eksplodimin hollesisht njoftuan edheditarin e mbremshem
televiziv ne frengjishte, i čili ngjarjeve ne Kosove dhe bombes i
kushtoi shtojce te vegante. Ne te intervistuan Xhafer Shatrin,te
paraqitur si aktivist per autonomine e Kosoves, i čili per nje
veprimtari te tille ne Jugosllavi ishte denuar. Pas kesaj ne
Zvicer mori strehim politik. Ne pyetjen e gazetarit se a ndjehet
i rrezikuar u pergjegj me po. Gazetari zviceran qe televizion
paraqiti "dosjen Shatri", ne fund shprehu mendimin se ne rast se
akuzat mbi perzierjen e sherbimit sekret jugosllav. tregohen te
verteta, do te vije deri te ftohja e marredhenieve midis
shteteve. C'eshte e vertete rreth kesaj geshtjeje e gka jo, do te
konstatojne ne hetimet zyrtare, por s'duhet harruar se
perfaqesuesit tane zyrtar akuzat se eshte fjala per aksion te
sherbimit sekret jugosllav-Suisse permend Sigurimin Shteteror,
bile Udben-der tash nuk i kane demantuar ne opinion.Gazetaret
zvicerane qe kane provuar te marrin mendimin e perfaqesive
diplomatike jugosllave, ne Misionin e perhershem prane OKB-se
kane marre pohimin se thashethemat mbi atentatin e sherbimit tone
sekret plotesisht te pabaza. Gazetarit te Courrierit te ketushera
ne ambasaden e Bernit iu pergjegjen me qeshje te zeshme dhe
falenderim per njoftimin.

Bozho Mashanoviq
(DELO, 21 tetor)

LAJM I GEZU!!«

Kohe me pare, ne te perditshmet e Prishtines e te Lubjanes, ne
Rilindje dhe ne Delo, Fakulteti Filozofik i Universitetit Edvard
Kardel te Lubjanes, shpallen te lire vendin e punes se lektorit
te gjuhes shqipe.

Sig ben me dije sherbimi perkates i Fakultetit Filozofik,
Komisioni per Marredhenie Pune, mori vendim qe ne vendine e lire
te punes te pranohet prof. dr. Sexhep Ismajli, i lindur ne
Presheve, me 6.6. 1947. Ne arsjetimin e Vendimit thuhet se Rexhep
Ismajli eshte profesor i gjuhes dhe i letersise shqiptare si dhe
doktor i shkencave fililogjike. Ne konkursin e shpallur moren
pjese 25 kandidate, ne mesin e te cileve ishin 21 qe i plotesonin
kushtet e konkursit. Rexhep Ismajli u pranua sepse:

-me 1971 mbaroi studimet ne Prishtine;

-studimet nga linguistika e pergjithshme i kreu tek prof. Martine
ne Pariš e ato te gjuhesise krahasimtare ne Bochum;

-me 1982 doktoroi me teme nga historia e gjuhes shqij>e;

-prej vitit 1972 e tutje punon ne Katedren e Gjuhes Shqipe te
Fakultetit Filologjik te Universitetit te Kosoves ne Prishtine
dhe ka titullin perkates te profesorit te Lingistikes se
pergjithshme dhe te Historise se gjuhes shqipe;

-eshte autor i tekstit Gjuha shqipe per te huajt, etj...

ie

Padyshim, nje krah_i forte i_studimeve shqiptare po transferohet
ne Veri. T'i gezohemi ketij fakti dhe Rexhep Ismajlit
t'therrasia: Mire se erdhe dhe pune e mbare.

FJALA numer 16 e 15 shtatorit sjell keto tekste:"Pjeter Bogdani
dhe gjuha letrare shqipe"te Androkli Kostallarit ,letren e
transkiptuar nga studjuesja frenge Odette Marquet (Odet Marke) me
titullin"Te dhena te reja nga jeta e Pjeter Bogdanit". Studjuesi
i vepres se Bogdanit, Ibrahim Rugova shkruan per "Idete
astronomike te Pjeter Bogdanit", ndersa Fazli Syla per "Elemente
te letersise gojore rie vepren e Bogdanit". "Toponimet dhe
antroponimet ne vepren e Pjeter Bogdanit" eshte tekst i Rezhep
Dogit. Ragip Mulaku shkruan per "Prapashtesat zvogeluese ne
vepren e Pjeter Bogdanit".

*

MURAT ISAKU:SHTJELLA(roman)

Ne romanin "Sht jella"__ portretohen f at  e t e njerezve te vegjel qe
frymojne periferive te jetes. Me nje realizem te kulluar jepen
fytjrrat plastike te personazheve Lul Kalulit (violinist qe kerkon
pune ne nje kafe-restoran privat, Zonjes Rrezelline qe punon si
banakiere ne po kete kete kafe-restoran, pas peripecive jetesore
neper te cilat e kane hedhur valet e dekonverzacionit me rrethin,
botekuptimet dhe parag j][_kimet e tij, me te cilen Lul Kaluli ve
marredhenie spontane __ nepermjet rref imeve te jetes se n jeri
tjetrit qe ia tregojne duke dashur keshtu te behet ai njesimi i
fateve tragjike, etj.), Imer Llagit, pronarit te kafe-restoranit,

fjtyres qe bie ne dekadencen e gllaberise materiale dhe qe
perqafon pa mase doket e reja te nje jete te shthurur, njeriut qe
pas varferise dhe bredhjeve fatkeqe neper bote, ndarjes me grate
dhe shterpesise jepet ne amulline e alkoolit et. etj....

_ * _

Ivan Klemenci; nga Lubjana u ankua ger nje cenzurim qe i paskan
bere ata te Delos. Ne te vertete, ne nje leter qe botoi Mladina
shihet se letra derguar te perditshmes i qenka botuar pa keto
f jale:

"Don te thote se: Banoret shqiptare te Eosoves duhet te kene
te drejte te plote te shprehen per formen e vet te jeteses, ashtu
si; duhet ta kene kete te drejte gjithe popujt ne Jugosllavi. Po
deshen shqiptaret e Eosoves regubliken, le ta kene republiken, go
deshen bashkengjitje me Shqiperine, le ti bashkohen Shqiperise.
Vetem nje zgjidhje kesodore eshte e drejte, afatgjate dhe me pak
e_dhembshme. Te gjitha zgjidhjet e dhunshme do te_ jene tragjike e
te pergjakshme, por edhe per zullum;aret, gje qe deshmon fati i
popullit te lajthitur gjerman".

ANTONIO BELLUSCI: DIZIONARIO FRASEOLOGICO DEGLI ALBANESI

D'ITALIA E Dl GRECIA

Arberoreve ne Greqi Arberesheve ne Itali Shqiptareve ne
Shqiperi Kosovareve ne Jugosllavi Arnauteve ne Turqi kudo
ndodhen kudo jane me zemer e dashuri

Ky eshte gerkushtimi i autorit __ te Fjalorit frateologjik
arberesh-arberor te perkthyer ne italishte, anglisht e
frengjisht. Kjo veper e rendesishme ka lindur si rezultat _i nje
pune shume te lavderueshme shkencore vjele ne terren- ne 115
katunde arberishtfolese te Italise e te Greqise.

Disa fraza arbereshe:

Buk e qep/e mb' shpit tende.

I dha shgirtin t' Ligut^.

Pula bane vene/e gjelite i dhembe bitha.

Barin ;e nge do/ te kopshti bihet.

T'kam si gjemb nder si.

Me mire te kesh nje mik/se shume parž.

Ea, te te puth nje ;ike/lle ti haj ullku dhite.

ALBANO NE SHQIPERI

Ne javen e pare te tetorit i bene nje vizite Shqiperise kengetari
i njohur italian ALBANO EARIZI me te shoqen ROMIHA. Kur zbriti ne
limanin e Durresit Albano puthi token__ shqiptare dajr bere. Ne
pyetjen e gazetarit te "Adriatikut" mos eshte zakon i tij te puth
token kudo vete per vizite Albano thatKjo. eshte hera e_pare! Nje
here e putha ger babane qe vdiq ne luften e fundit ne Shqiperi
dhe nje here per vete...

Perndryshe Albano dha nje varg koncertesh neper Shqiperi ku
entuziazmoi publikun artdashes shqiptar. Kenget e tij jane nje

78

angazhim i fuqishem kunder luftes dhe ne te mire te mirekuptimlt
midis popujve e dashurise mes njerezve. Nje nder ato k en g e ishte
edhe kenga Saranda.

"KONTAKTI" I PARE I ALTERNATIVfiS ME POLICINE

Enver NEZIRI, kolporter!_i Alternatives tashpertash eshte i pari
nga ekipi i revistes sone qe "ishte mysafir ne polici". Ne Pule,
qytetin bregdetar kroat "u zn" duke shitur kete material per
policine te dyshimte. Prandaj, policet_i futen krahun dhe nja 9
ore i kaloi ne bisede te "perzemert" ku duheg te bente
pershkrimin e brendshem e te jashtem te anetareve te redaksise.
Ne nderkohe punonte lidhja e teleksit Pule-Lubjane dhe ne fund iu
dha (v)iza te shkoje po per kujtim ia ndalen edhe 170 ekzemplare
te 3-4-shit.

Perndryshe Enveri eshte ne forme te mire dhe ngul kembe qe krahas
studimeve te anglishtes do te hulumtoje tregun per Alternativen.
Te na rroje Enveri!

79

Redaksise se ALTERNATIVES i vijne gjithnje me shume letra nga lexuesit dhe
dashamiret e saj jo ve? sllovene e shqiptare. Letrat flasin per hallet tona te
perbashketa dhe kane nje porosi te perbashket: qendroni ne rrugen e nisur,
jemi me ju! Kur lexon fjale te tilla,dale nga shpirti,s'ke si te mos jesh
krenar dhe i obliguar qe edhe me shume te angazhohesh qe fletushka jone e re
te permbush kerkesat jo edhe aq te vogla qe shtrohen para saj. ^ _

Ne verejtjet per letrat e lexuesve te botuar vetem sllovenisht ne numrin 3-4
te Alternatives , eshte thene se letrat do te botohen por redaksia permban
te drejten e shkurtimit pa cenuar as permbajtjen as porosine themelore te
shkruesit. Letrat do te botohen me adrese te plote e kur vete shkruesi don te
nenshkruaj me pseudonim kjo do te tumiret.Po redaksia duhet ta kete adresen e
plote. Natyrisht se deshire jona dhe e lexuesve tane eshte te jetojme ne
vendin ku nuk do te kete nevoje per pseudonime dhe anonimitet.

LETRA Mfi E DASHUR :

HORA E ARBERESHEVET, 19.8.1989

Shume i dashur bashkatdhetar Šalih Kabashi, mora revisten "ALTERNATIVA":kudo
qe te mbahet ndezur nje zjarr per ?eshtjet tona, atje eshte edhe mendimi im,
zemra ime e vepra ime: jam me ju! Sapo fillojme prape botimet e revistes sone
"MONDO ALBANESE" do te jap lajmin e lindjes se revistes "Alternativa", e do te
botoj edhe paraqitjen tuaj.

Mbahuni fort! Urime e suksese!

Te fala vellazerore

GIUISEPPE SCHIRO Dl MAGGIO

(nenshkrimi)

P.S. Ju dergoj botimet e mia te fundit.

DY LETRA NGA FSHATI

...Me pelqen emri i reviste suaj e besoj edhe toneš.Le ta kete jeten e gjate
dhe duam ta kemi ne duart tona.Suksese!...

Latif Daka, fshati Vershec-Duhel

Lajmi per themelimin e Shoqates Kulturore Shqiptare te pagezuar me emrin e
poetit tone te mirenjohur MIGJENI, me gezoi shume. Ve? tjerash funksionimi i
shume seksioneve ne kuader te kesaj Shoqate, ve?anerisht i atij letrar dhe
nxjerrja e "ALTERNATIVES", eshte veper mjaft e mire dhe vleremadhe^ qe i
kontribuon zhvillimit te jetes se pergjithshme kulturore te shqiptareve qe
jetojne dhe punojne ne Lubjane dhe ne mbare Sllovenine po qe njeherit i
sherben afrise se popullit shqiptar dhe popullit slloven.

Haxhi Muhaxheri
Kosuriq,Baran-38307

NGA ZVICRA

Ne fletushken tuaj ALTERNATIVA gjeta pjesen e Atdheut tone. Me kete rast ua
ofroj ndihmen time ne perkthimet nga sllovenishtja ngase fati ka dashur qe te
kem kryer shkollen fillore ne Slloveni. Ju pershendes!

Mentor Merturi
Rte Principale 15
2824 Viccjues-Suisse

Te dashur shoke, kemi kenaqesine e ve?ante qe te ju pergezojme per nismen tuaj
te mbare dhe te mire duke ju deshiruar suksese ne kete pune sa patriotike aq
edhe njerezore. Ne punetore shqiptare me pune te perkohshme jashte atdheut me
shqetesim te madh po i perjetojme tragjedite dhe fatkeqesite e njepasnjeshme
qe po godasin vellezerit dhe motrat tona...

80

Qe ne numrin e pare te ALTERNATIVfiS suaj qe na ra ne duar e te cilen e
lexuara me entuziazem te madh,_duke shpresuar se ky nuk do te. jete numri i..
fundit, mund te themi se gjetem materiale te cilat kenaqen kersherine tone
lexuese dhe interesimin per nje informim te drejte dhe objektiv mbi shqiptaret
ne Jugosllavi, ngase sot per sot askush nuk mund te mbyll syte e te hesht
para tragjedise kosovare.

Disa punetore me pune te perkohshme
jashte atdheut

Shenim: Deshirojme te na dergoni revisten rregullisht ne kete adrese:

Deme Jashari
Pension Wilhelm
Rue de Marche 13
CH-1820 Montreux

I dashur Šali,

Numri i pare i ALTERNATIVfiS arriti edhe ne Suedi. K jo i gezoi jo vetem..

anetaret e rinj te Shoqates "Kosova", por edhe ne te tjereve qe jemi.me pleq

po qe gjithmone kemi dashur gjerat qe bien ere te fresket. Jemi te kenaqur

jo vetem me bashkepunetoret shqiptare, po edhe me ata sllovene. Ekipi eshte

i shkelqyeshem, tani duhet ta beni edhe punen e shkelqyeshme. Une mergimtari
plak i viseve veriore te Evropes ju uroj sukses nga zemra dhe kete gje po
e bej si ne Shoqaten "Kosova", ashtu edhe ne valet e nje emisioni qe e
pergatisim nje here ne jave. Shqiptaret e kesaj ane e priten revisten mire,
madje kopjuan disa numra qe ti shesin e tu ndihmojme materialisht...

Te fala te perzemerta
Ramadani

Adresa e Shoqates:

Albanska kultur forerningen Kosova, B0X 18118, 20032 Malmo
NGA GJAKOVA..

Ne keto kohera te progresit e krizes, formimi i Shoqates Kulturore MIGJENI
ne Lubjane, do te le gjurme te pashlyeshme ne historine e popullit shqiptar
dhe popullit slloven...

Mexhid Yvejsi
Rruga Musa Zajmi 47
38320 Gjakove

Bijte e Vargjeve te lira marshojme mbi krahet e shqipes drejt drites dhe
lirise!Lexova Alternativen 2, ?do fjale e saj na shuan etjen qe na ka kapluar.
Mos e hudhni ne shporte kete leter se eshte shkruar me zemer.

Qerim H. Krasniqi

(absolvent i Gjuhe-let. shqipe qe punon
privatisht ne G.I.P. Ingrad-Nova betonarska, 63210 Slov.Konjice.

NGA NORVEGJIA

Te dashur bashkatdhetar, para ca kohesh na ra ne dore fletushka juaj. Ju
urojme suksese. Dergomeni revisten ne kete adrese:

Shabi Muharremi
POST BOKS 172
0YSTESE 5610- N0RGE

letEr e njE tE IKURI #

Lep pozdravi Do te perpigemi t f u ndihmojme matarialisht qe te mekembeni dhe
te dilni rregullisht.Falenderojme popullin e ndershem, bujar dhe human te
Sllovenise. S. HASANAJ,Suedi

NGA MITROVIČE E TITOS

Lajmi per themelimin e SHKSH "MIGJENI" me te gjitha deget(seksionet) e saj dhe
botimi i revistes "Alternativa" ne keto dite e kohe, kur kultures shqiptare
dhe fjales shqipe ketu ne Kosove dhe Maqedoni i eshte žene fryma dhe ditadites
po i merret shpirti, eshte , jo vetem nje sihariq, por edhe nje fitore e
madhe, sidomos kur te kihet parasysh vendi ku ndodh kjo mrekulli dhe populli
vella , ne gjirin e te cilit u mundesua nje veprimtari e ketille kaq e
nevojshme per nje populi fisnik e me tradite liridashese, bijte e te cilit per
kafshate te gojes jandegezuar anemane Ballkanit, Evropes dhe botes. Do te
deshiroja qe me f>uxim te vazhdoni rrugen e filluar, si simotrat tuaja te atij
vendi te frymes se lire.__Do te deshiroja , poashtu, te behem lexues i rregullt
i saj, po edhe bashkepunetor sipas mundesise...

Ju deshiroj pune te mbare me suksese te medha-i juaj:

Jakup Ceraja

Rr. 21 nr. 14 "Tavnik"

28220- Mitroviče e T.

NGA SUEDIA

Ju ngjatte jeta vellezer! U mahnitem me fletushken tuaj te mrekullueshme (je
doli ne momentin me te duhur per shqiptaret qe jetojne ne Slloveni dhe jashte.
Urojme suksese nga zemra. Shume shqiptare te Suedise. Suksese!

Resturant Pizzeria

I 0_S 0 V A

Kungsvagen 45, Bergkvara

NGA ShBA

Per Shoqate Kulturore Shqiptare MIGJENI dhe per fletushken ALTERNATIVA mesova
nga shkrimet ne shtypin amerikan...Urojme te vazhdoni me sukses punen e
filluar dhe duam te na e dergoni revisten.

Kujtim QAFA

82

Abedln Shaqiri:

NESREČNA USODA ALBANSKEGA NARODA

Na jugu naše države se zadnjih osem let dogajajo neznosne žalostne
scene v škodo albanskega naroda. Ko na severu naše domovine cveti
večstrankarski sistem -pluralizem, albanski narod na Kosovu živi v
najprimitivnejših razmerah in v hišah, narejenih iz blata. Srbom in
Črnogorcem sta zagotovljena zaposlitev in stanovanje, albanskemu
delavcu pa je za isto prošnjo potrebno čakati deset let ali pa sploh
ne pride v poštev za stanovanjske pravice. Znano nam je, kaj se je
dogajalo ob agrarni reformi, ko so albanskemu narodu na Kosovu odvzeli
zemljo, ki so jo dali srbskih kolonistom. Ko so spoznali, da na
Kosovu zanje ni prihodnosti, ter se zavedli, da žive na tuji zemlji,
so se začeli odseljevati tja, od koder so prišli - ti dogodki se
nadaljujejo do današnjega dne. To velja za umazano politiko "vodje"
Miloševiča, ki mu taka situacija ne ustreza. Propadel je njegov
poskus, da bi na vsak način prepričal svetovno javnost z lažmi, kot da
se Srbi izseljujejo zaradi albanskega pritiska in terorja. Po zaslugi
pravice in resnice iz mnogih krajev naše domovine in celega sveta so
ljudje spoznali, da je resnica popolnoma drugačna. Kosovo in naša
širša socialistična domovina je ognjišče vseh ljudi, ki žele živeti
pošteno in brez sovraštva v škodo enega ali drugega naroda, žalostno,
da velikosrbska politika ne vidi nič pozitivnega znotraj albanskega,
slovenskega ali hrvaškega naroda...

Ljudje, ki nikoli doslej niso živeli na Kosovu, dobe stanovanje in
zaposlitev, in to brez vsakršnega razpisa, na nezakonit način,
kosovska mladina pa vzame pot pod noge in odide v razne evropske
dežele iskat zaposlitev in svojo srečo. Zahtevam, da se vsi albanski
delavci vrnejo v svojo ljubljeno ožjo domovino, da se zaposle v
organizacijah združenega dela, da so ob svojih družinah, zato ker samo
tam sta njihova volja in njihova sreča.

83

katEr koncerte tE suksesshme tE seksionit muzikor tE
shoqatEs kulturore shqiptare migjeni  tE lubjanes

Brenda nje muaji grupi folklorik dhe ai dramatik i Shoqates sone
dhane, po na besuat, hi? me pak se kater koncerte: dy ne Lubjane
e nga nje ne Nova Gorice e ne Maribor. Te kater koncertet i pane
afer tre mije veta. Publiku qe kryesisht perbehej nga shqiptaret
e shumte me pune ne Slloveni si dhe sllovene e pjesetare te
nacionaliteteve tj era te Jugosllavise si dhe študente te vendeve
tj era qe shkollohen ne Lubjane a ne Maribor. Kerkesat per te
dhene koncerte te reja jane te shumta dhe gatishmeria e
djelmoshave e vashave poashtu eshte mahnitese. Me kete rast duhet
lavderuar punen pothuaj profesionale te udheheqesve artistik te
grupit muzikor dhe te atij dramatik ,Mefail Hysenit dhe Skender
Fazliut.Cfare te thuhet per kengetaret e kengetaret Ali Dobruna,
vellezerit Zabelaj, Remzie Sinani,Arjeta Kabashi e shume te tjere
qe me kenget per Kosoven,. Bače Bajramin, Luigjin, Isane me dy
alltia, Sefe Kosharen e kenge te tj era per dashurine e vrullin
rinor. Ne koncertin e fundit u kendua edhe_ kenga pr Migjenin e
autorit Halil Berisha, qe perndryshe eshte perkthyes i shqipes_ ne
sllovenishte. Te permendim se Halili ka perkthyer pothuaj tere
romanin Sikur t'isha djale te Haki Stermillit dhe i ka hyre me
zeli punes qe t'a beje Kadarene te flase sllovenisht (perkthen
Keshtjellen) . Vallja shqiptare e njohur u luajt per mrekulli nga
Sherbim Elezkurtaj dhe Remzie Sinani.

Suksesit te programit i ndihmuan shume musafiret nga Zagrebi: Ana

Lekaj, Aferdita Dragaj, Zhaklina Berisha dhe Ferhat Ymeri.

F. DEMIRI

84

FJALA E NAIM MALOKUT, KRYETARIT TE SHOQATES KOLTURORE

SHQIPTARE M I GJ E N I TE LUBJANES ME 30 SHTATOR 1989 NE SHTEPINE
E KULTURfiS "LUFTETARET E SPANJES" NE LUBJANE

Bashkatdhetare dhe miq te nderuar!

Eshte nder i madh per mua kur me jipet rasti tu pershendes
ne emer te Shoqates sone, qe u themelua para tre muajsh ne po
kete salle. Qe nga dita e pare u aktivizuan te gjitha seksionet
e saj :

- Seksioni letrar me fletushken ALTERNATIVA qe nuk ben
ta quajme fletushke , reviste te mirefillte e te pavarur te
Shqiptareve, qe lexohet ne tere boten- atj e ku ka shqiptare
dhe dashamire te shqiptareve;

- Seksioni muzikor qe, ja, sot po paraqitet me koncertin
e pare;

- Seksioni dramatik me skeqet e para dhe me nje monolog
po ben hapin e pare. Besojme se se shpejti do ta luajme edhe

HALILIN E HAJRINE;

- Seksioni sgortiv me 20 lojtaret e tij po ushtrojne lojen
e futbollit dhe se shpejti do te marre pjese ne turne e gara

tj era. Vullneti i tyre eshte i madh dhe pas puneve te dites
ushtrojne me rekizitat qe i blejne vete me te ardhurat e tyre
te vogla.

Shoqata j one jeton dhe vepron nga kontributet materiale
qe nga goja e tyre i ndajne punetoret shqiptare me pune ne
Slloveni dhe vise te tjera te Jugosllavise. Eshte nje rast i
pershtatshem qe tu falenderohemi te gjithe atyre qe na ndihmuan
te vijme deri ketu.

Besojme se se shpejti do te arrijme qe te fillojme me
mesimin e gjuhes shqipe per voglushet shqiptare ne Lubjane.
Kesodore lusim te interesuarit qe 'te paraqesin emrat e adresat
e atyre qe kane femije dhe deshire te mesoj ne gjuhen e nenes
ne Lubjane.

Le te jehojne kenget dhe giftelite!

UJDI PAQEJE

Urrejtja e mosdurimi midis
pjesetareve te poppujve te RSFJ kane
arritur piken e vlimit. Disponimi i
masave mund te s jeli ngjarje te paparapara
po te njohura ne histori. Jemi deshmitare
te luftes psikologjike ne RSFJ.e ka nje vjet
nga kercniiet me arine. Hapesires sone do t'i
sherbente zeri i betimit te pakusht te atyre
qe nuk kane humbur njerezishmerine ne furtune
te urrejtjes se valevitur. Me te betuar tek nje-
ri tjetri do te ngjallnim besimin e ndersjelle
dhe siguri se njeri tjetrit ne asnje rast nuk do

t'i sillnim te keqe.

Lusim miqte dhe njerezit e vullnetit te mire
qe nuk i jane nenshtruar perhapjes
se urrejtjes, t'i bashkohen nenshkrimit
te ujdive te paqjes midis
qytetareve te kombeve e te kombesive
te ndryshme dhe ua propozojme nje
variant te permbajtjes se
kesaj ujdie.

Ujdia e paqjes obligon ?do nenshkrues/se
q’e kudo ta shoh te nevojshme te nderoj
permbajtjen e saj.

Disa mundesi teknike per
nenshkrimin dhe perhapjen
e ujdive te paqjes

Tipet e ujdive pagesore

l.Ujdi individuale-midis dy njerezish
nacionalitetesh te ndrshme; mund.ta be-
jne ujdine duke formuluar vete permbaj-

86

tjen e saj dhe duke shkruar vete sipas
ndergjegjes dhe bindjeve te veta, apo
individualisht a ne 9  i f t nenshkruajne
ndonje nga variantet tashme te
te botuara.

2 .U jdi familjare-midis anetareve te dy a
me shume familjesh; tekstin e bejne vete
apo perdorin ndonje ekzemplar tanine te
njohur (je u pergjigjet.

3. Ujdite grupore-nje tekst e nenshkruan
grup njerezish; tekstin e formulojne vete
apo perdorin ndonje shembull qe u konvenon.

Variantet e perhapjes se ujdive pagesore

Fotokopjen e ujdise dhe teksteve percjelles
mundet kushdo pranon ujdine ta shgjere me tej
dhe t'ua dergoje miqve, edhe ai ge e refuzon
poashtu mund ta dergoje e shpjere tutje. Poashtu
mund t'i bashkohen nenshkrimeve te ffaredo
varianti te ujdive grupore.

Uidite pagesore kane funksion

te dvfishte

1. ne hapesirat ku komunikimi midis
perfaqesuesve te nacionaliteteve te
ndryshme eshte i veshtiresuar ne te
gjitha nivelet, ujdite paqesore sen-
dertojne dhe ruajne ato fije te holla
po te rendesishme te rrjedhes se ene-
rgjise e te marreveshjeve;

2 . ne hapesirat ku mediumet, politika
e njerezit ne bisedat e perditshme
mbushin me stereotipe te refuzimit e
te gjykimit te perfaqesuesve te kombe-
ve e te kombesive tjera, ujdite paqe-
sore realizojne e ruajne format e men-
dimit, te pranimit e kuptimit te nje-
rezores tek ?do njeri nga ne.

Nga ky shkak eshte e rendesise vendim-
tare qe ujdite paqesore te shpallen ne
ne mediumet dhe ashtu te ta bejne te di-
tur vendimin e betimin  e njerezve qe qetas
e me arsye te komunikojne.

Per kete gellim, dergoni kopjen e ujdise

mediumeve lokale dhe ne adresen:

Ljudje za kulturo miru/
mirovne pogodbe
SKUC, Kersnikova 4
61000 Ljubljana

Njerezit e kul tures se gaqjes do te perpiqen
ti botojne ujdite dhe te japin informacione
te tjera.

Ujdine mund t'ua dergoni miqve tuaj, te njohu-
rve dhe pergjithesisht kujt deshironi.

UJDI PAQEJE

Me te nenshkruar te kesaj ujdie obligohem:

1. se me asnje kusht nuk do te marr pjese ne
kurrefare veprimi te armatosur apo tjeterfare
veprimi dhune kunder pjesetareve te  popujve te
tjere apo banoreve te tjere te RSFJ;

2. se me asgje nuk do te bashkepunoj ne pergati-
tjet ne ?faredo veprimi te represionit, dhunes
a shtypjes te orientuar kunder banoresh tjer te
RSFJ.

3. se, ne rast se pushteti lokal a federativ do te
me detyroje ne ?faredo veprimi nga i čili kam he-
qur dore ne dy pikat e meparshme, pa kusht do te
kundershtoj permes metodash te pa dhune te mosper-
dellimit civil e te moskondisjes qytetare;

4. se ne jeten e perditshme do te perpiqem qe te per-
mbahem ne shprehje mendimesh , ndjenjash e veprimesh
qe sjellin perhapje urrejtjeje ndaj pjesetareve te__
popujve tjere; do te perpiqem te heq dore nga kalle-
zimi i. bar coletave, shqiptimit te gjykimeve te.per-
gjithšhme apo kualifikimeve ne llogari te njerezve
si pjesetare te popujve tjere;

5. se do te shfrytezoj te gjitha mundesite, ne jeten e
perditshme dhe publike, per tejkalimin e shprehjes se
urrejtjes ndaj pjesetareve te popujve^tjere dhe se ku-
do qe do te gjendem do te perhap frymen e marreveshjes,
durimit e mirekuptimit.

88

Emri, mbiemri, adresa, nenshkrimi/i individit, familjes
a grupit/si dhe data e vendi i nenshkrimit.

Komiteti_pir Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut ni Kosove
Le comite pour la defense des droits de 1'homme en Kosove
23, Rue d'Albanie
Bruksel

Kuvendit te RSS,

kryetarit te Kuvendit Kombetar te RS te Sllovenise
Zonj a, zoterinj,

duke pasur parasysh se gjendja e sotrae ne jug te Jugosllavise,
veganerisht ne Kosove ku mbreteron nje paqe e rreme e represionit
policor, u ben te pamundshme shqiptareve te Jugosllavise, qe
jetojne ne Kosove, ne Maqedoni, ne Mal te Zi e ne Serbi, te
shprehin besnikerine e tyre demokracise pluraliste sipas modelit
slloven,

duke pasur parasysh se udheheqesit e tashe te Kosoves nuk mund
t'i konsiderojme perfaqesues legjitim te banoreve te Kosoves,
pasiqe per ardhjen e tyre ne pushtet duhet t'u falenderojne
ndryshimeve ne Kushtetute me 23 marš 1989, te imponuara me dhune
e dredhi, ndryshime te cilat Serbia i zbatoi perkunder vullnetit
te pjeses me te madhe te banoreve te atjeshem,

duke pasur parasysh te gjitha keto Komiteti i Mbrojtjes se te
Drejtave te Njeriut ne Kosove, te cilet nuk kane mundesi te
shprehen lirisht, i lejon vetes te pergezoje popullin slloven dhe
qeverise se tij per guximin e tyre dhe vendosmerine se do te
udheheqin vete me fatin e vet dhe do te vazhdojne-perkunder
gjithe perpjekjeve te frikesimit nga ana e forcave qe me mali
duan te kaluaren-ne rrugen e demokracise e pluralizmit, dy
qellimeve qe puqen me vizionin e Jugosllavise, nenshkruese te
Kartes se Helsinkit dhe me parimet baze te Kushtetutes se saj .
Pasige kushtetuta percakton __Jugosllavine si shtet shumetnik
shumenacional(Neni 1), mendojme se askush(pos shpirtit te semure)
nuk mund te mohoje,se eshte conditio sine qua non per mireqenie
dhe gjallim te nje shteti asisoji te rregulluar, paqja midis
etnive pakice e shumice qe e perbej ne-paqe qe nuk mund te
mendohet pa nderim te ndersjelle, barazi de iure e de facto, pa
vetevendosje e pa nderim te kujdesshem te te drejtave njerezore e
qytetare: vegorive me fisnike te demokracise pluraliste.

Zonja e zoterinj, pranoni deshirat tona me te sukseshme qe
veprimi juaj novator te kete sukses ne gjithe Jugosllavine.

Enver Hadri

per

Komitetin per Mbrojtjen e

Bruksel,2 tetor 1989 te Drejtave te Njeriut ne

Kosove

89

Nga pembajtja e ALTERNATIVfiS numer 5:

IZTOK TORY
Dr.LJUBO BAVCON
ŠALIH KABASHI
JURE DETELA
Dr.SKENDER GASHI
Dr.AGIM VINCA
STERJO SPASSE
MIRKO GALIQ
JASHA ZLLOBEC
TANUSH TORBARI
BOZHO MASHANOVIQ
BAJRAM KABASHI
JAKUP CERAJA
MIKEL GOJANI
ARIF KUTLESHI
MARTIN CAMAJ
ALI PODRIMJA
GANE TODOROVSKI
DEMfi JASHARI
BUJAR KODRA
ZDRAVKO DUSHA
ISMET HYSENAJ
ABEDIN SHAQIRI
MIGJENI
HAKI STERMILLI
BAJRAM KABASHI
JURE DETELA

PTICE NA KOSOVU-ZOGJTE NE KOSOVE

pEr kE bie kambana

ballE pEr ballE me pasojat...

DISKRIMINIMI I FEMIJEVE NE TETOVE(II)

lote tE nostalgjisE pushtuese

60 VJET ME PENE ne DORE

nga shEnimet e njE diogjeni tE ri

"DY JUGOSLLAVI"

tE pErbashkEta dhe tjerafare

MARSHI I BARABAJT

ALUDIME NE LLOGARI TE JUGOSLLAVISE
dEbimi i papErshtatshmErisE
pranverEs sllovene

LUIGJ GURAKUQIT

KUTIA E PANDORES, DASHURI DHE VDEKJE
LAHUTA

ZOTI TE DHASHTE
GJER NE VRAZHDALLE DHE PRAPE
DUKE KUJTUAR VENDLINDJEN
LULET E GJAKUT

ARMIKU NE KRAHET E DEMOKRACISfi

NEZNOSNO STANJE ALBANSKEGA NARODA

NESREČNA USODA

POEMA REVŠČINE

KO BI BILA DEČEK

STIMULIRANJE NEPISMENOSTI

DISKRIMINACIJA OTROK V TETOVU

LETRA TE LEXUESVE

PISMA BRALCEV

LAJME

90


ALTERNATIVA

Fletushke e Seksionit Letrar te Shoqates
Kulturore Shqiptare MIGJENI - Lubjane
Glasilo literarne sekcije Kulturnega
društva Albancev v Ljubljani MIGJENI

Kryeredaktor-Glavni urednik:

ŠALIH KABASHI

Redaktor pergjegjes-Odgovorni urednik:

MATJAŽ HANZEK
Redaksia-uredništvo:

Jasa Zlobec, Bislim Elshani, Zdravko
Duša, Fadil Demiri, Peter Božic,

Shkelzen Maliqi, Matjaž Hanzek,

Halil Berisha, Šalih Kabashi.

Botoi-izdala: UK ZSMS Ljubljana, per
te-zanjo: Gorazd Drevenšek
Shtypi-Natisnil:ZUSGP Ljubljana

TOZD Učne delavnice
Bežigrad 8, Ljubljana
Pergatitja-oprema: Matjaž Hanzek

Šalih Kabashi

Adresa e perkohshme e Shoqates dhe
e revistes-zacasni naslov društva in
glasila:

ZVEZA KULTURNIH ORGANIZACIJ
/ALTERNATIVA/

MESTNI ODBOR
Krekov trg 2
61000 LJUBLJANA YU

Kontributet vullnetare dhe parapagimin mund ta
beni ne xhiro-llogarine-Prostovolj ne prispevke
lahko pošljete na žiro račun:

LB 50101-678-47303, ne adresen-na naslov:

UK ZSMS-LJUBLJANA-ALTERNATIVA SM 20700

Cmimi-cena: 50.000 din.

Lexonie,
shperndanie  e
ndihmonie ALTERNATIVEN!