ALTERNATIVA Časopis za znanost in kulturo Reviste pershkence dhe kulture POSEBNA ŠTEVILKA OB 30 OBLETNICI KDA MIGJENI ISSN 0353-7110 LUBLANE,2019 Keshilli botues + Akademik dr. Aleksander Stipčevič + dr. Zef Mirdita dr. Martin Berishaj dr. Anton Bebler dr. Shaban Sinani dr. Afrim Krasniqi dr. Pellumb Qazimi dr. Ledi Shamku -Shkreli dr. Ivo Andrijanič dr. Romeo Gurakuqi dr. Rovena Vata Kryeredaktor dhe redaktor pergjegjes: Prof. dr. Martin Berishaj Adresa: KDA MIGJENI, Celovshka 177 Lublana Email: martin@berishaj.com Redaksia: Mr. Alma Bejtullahu Mr. Zef Ahmetaj Mr. Albert Ramaj Valentin Batalaku Alternativa izhaja s finančno pomočjo Javnega Sklada Republike Slovenije za kulturne dejavnosti IZDANO V 2.000 PRIMERKIH ~f Ds l i03č>& 8 - Alternativa-Reviste per shkence dhe kulture PERMBAJTJA Med Albanci leta 1989 ali kako smo prestopili prag upanja. Pozdravni govor Milana Kučana ob 30 obletnici društva Migjeni. Pozdravni govor Janeza Janše ob 30 obletnici društva Migjeni. Leter pershendetese nga Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosoves. 30 vjet besnikeri te pa ndare ndaj Sllovenise. dhe nje jete e tere ndaj shqiptarise. dua te rrefehem para jush . "Migjeni” i asaj dhe i kesaj kohe. Dromca kujtimesh nga nje vit i mbrapshte. Viti i mbrapshte 1989 . Kosovo republika. Cankarjev dom. Država Kosovo in albanski narod. Shoqata kulturore shqiptare Migjeni nje perpjekje e sukseshme per Kosoven Nga kendveshtrimi nje ministri te jashtem. Fishta nga „rrebeiimi ne rrebelim“ . Kombi shqiptar asnjehere agresor. Shtjefen Gjegovi - themelues i etnografise shqipe... Albanci Med (ne) vidnostjo in “teorije" avtohtnosti v .... 3 .... 5 .... 8 .. 10 .. 13 .. 13 16 .. 19 .. 26 26 .46 .. 61 .. 66 .72 .. 76 .. 82 . 91 118 123 1 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Avtohtonost in »teorija« . 123 Perkimet e Migjenit dhe Poradecit me simbolizmin e Bodlerit .137 Izvinite druže Predsednice.151 2 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Med Albanci leta 1989 ali kako smo prestopili prag upanja .... Kulturno Društvo Albancev v Sloveniji Migjeni in časopisa Alternativa ter Republika so bili prag upanja Kosova za internacionalizacijo albanskega vprašanja, ki so pogumno in brez cenzure naznanile albansko pomlad ob razpadu bivše države, ki so razodevali nedorečene zahteve Albancev nakopičene skozi stoletja. Prizadevanja aktivistov in aktivistk znotraj Migjenija kot so: Gjon Simoni, Naim Maloku, Satih Kabashi, Fadil Demiri, Nikolič Berishaj, Mesut Ajdini, Martin Berishaj, Fadil Bajrami, Gani Buginca, Halil Matoshi, Abedin Maliqi, Taxhedin Alimi, lljaz Ibrahimi katerim so se pridružili samo nekaj mesecev za tem tudi: Ukshin Hoti, Bislim Eishani in Shemsi Regica ob močni podpori slovenske inelegence na čelu z Jašo Zlobcem, Petrom Božičem, Matjažom Hanžkom, Danetom Zajcem, Marjanom Rožancem, Spomenko Hribarjevo, Janezom Janšo, Igorjem Bavčarjem, Markom Hrenom, Francijem Zavrlom, Jožefom Školčem, Ivanom Borštnarjem in drugimi, bo ostalo v albanski nacionalni zgodovini, zapisano kot nekaj ponosnega saj so oni v tem času izbrali pamet kot politično prepričanje. Časopisi 'Alternative" in "Republika" so prišli na ilegalen način, v največji tajnosti na Kosovu, v Makedoniji, Črni gori in Preševski dolini. Kot opozarja novinar Nehat Islami v svojem članku:» časopisa sta šli od roke v roko, samo da ne bi zasegla srbska policija. Albanci se nedvomno spomnijo kako so prodajalci časopisov v trafikah »Rilndje« ki niso smeli prodajati nič drugega kakor tobak, so Alternativo in Republiko ovili v stare časopise in so jih razdelili svojim zvestim bralcem. Te publikacije so tudi navdihnile zahvaljujoč drznim idejam, ki so izhajale iz Slovenskega pomladnega gibanja, katerih vodje so tesno sodelovali z našimi aktivisti v Sloveniji. Slovenska pomlad se je rodila istočasno z našo dolgo pričakovano pomladjo, Albanci, ki so bili v Sloveniji, smo pozorno spremljali vsak korak slovenskih intelektualcev, ki so imeli visoko nacionalno zavest, oni so bili naš vzor, bili smo na njih ponosni tako da smo se odločili se jim pridružiti da bi sebe preizkusili. Srbski režim na Kosovu je nad Albanci legaliziral nasilje z metodami, ki bi jim tudi apartheid zavidal, prav zato so rudarji Trepče so kar sedem sto metrov 3 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture pod zemljo terjali odstop pokrajinskih funkcionarjev. Iz Slovenije smo doživljali rudarsko stavko še težje, kot so jo doživeli na Kosovu. In zdaj po tridesetih letih vidimo da smo imeli prav. V predvečer zborovanja v Cankarjevem domu sta, Nikolle Berishaj in Šalih Kabashi prevedla pesniško zbirko slovenskega pesnika Željka Kozinca "Kača pod kamnom" katero je društvo Migjeni objavil še isti dan, torej na dan zborovanja. V uvodu te knjige je tudi nagovor Albancev, ki ga je napisal Nikolle Berishaj, vendar je ostal neprebran, saj je bilo rečeno da bodo govorili samo slovenski predstavniki civilne družbe in politiki. V tujem pa tudi domačem tisku ni šlo neopazna skupina Albancev z nageljni v roki, ki so se mirno sprehajali do Cankarjevega doma. Bila je povsem drugačna slika Albancev od tiste katero je jugoslovanska država posebej pa srbski režim proklamiral do tedaj. Tukaj se je z albanski kulturnim društvom Migjeni nadaljevala albanska pomlad, ki se je začela leta 1981 s študentskimi demonstracijami v Prishtini, v ozemlju naših slovenskih prijateljev. V Sloveniji Primoža Trubarja, prijatelja Gjona Buzukuja avtorja prve albanske knjige ki je izšla le štiri leta za Trubarjevim katekizmom, v Sloveniji Franca Miklošiča, Matije Čopa, Rajka Nahtigala, ter Ivana Cankarja.... Fragment iz slavnostnega govora prof. dr. Martin Berishaj ob 30. obletnici Migjenija v Ljubljani dne 07.06.2019 4 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Pozdravni govor Milana Kučana ob 30 obletnici društva Migjeni 30 LET KULTURNEGA DRUŠTVA ALBANCEV MIGJENI Nekako sočasno z zaostrenimi razmerami na Kosovu, ki so pripeljale do stavke rudarjev v Starem trgu in posledično do podpore njihovim zahtevam na slovenskem protestnem zborovanju februarja 1989 v Cankarjevem domu v Ljubljani, je v naše zavedanje močneje vstopilo spoznanje, da med nami živijo državljani albanske narodnosti s koreninami na Kosovu, v Makedoniji in Črni Gori. Torej prav tam, kjer so se posebej na Kosovu z grobim državnim nasiljem kršile pravice in človeško dostojanstvo njihovih rojakov. Takrat seje pokazalo, s kakšnim upanjem, bojaznijo in revoltom spremljajo dogajanje v svoji matični domovini, pa tudi s kakšnim pričakovanjem in negotovostjo se nadejajo odziva slovenske javnosti in politike. Bilo je, kot da so takrat stopili iz nekakšne politične in kulturne anonimnosti, v kateri so do takrat živeli med nami. Nenadoma niso bili več samo delavci na gradbiščih, slaščičarji, prodajalci sadja, zelenjave in bureka, ampak so postali Albanci, ki z nami Slovenci delijo usodo globoke krize takratne naše skupne, vse bolj sesedajoče se države. Skupaj z njimi smo dvignili glas proti nasilju, proti kršenju ustave in proti rušenju temeljnih civilizacijskih in demokratičnih vrednot, ki so nas nekoč povezovale v Jugoslaviji. Skupno upiranje nasilju, s katerim je del jugoslovanske politike skušal reševati težave in trasirati pot iz krize in političnih nesporazumov, v resnici pa je sprožil še globlje konflikte, nas je povezalo takrat, še močneje pa morda v času, ko se je Slovenija odločala, da vzame svojo usodo v lastne roke in se osamosvoji kot država. Albanci, ki so imeli volilno pravico v Sloveniji, so na referendumu glasovali za samostojnost 5 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture države. In so to odločitev, tako kot velika večina vseh državljanov takratne Republike Slovenije, tudi branili pred agresijo jugoslovanske armade, ki jo je vodila velikosrbska politika. Res je nečastna in napačna odločitev, ki jo je sprejela samostojna Slovenija, o izbrisu celih skupin jugoslovanskih državljanov, prizadela tudi posameznike iz albanske narodne skupnosti. Posledice te odločitve, ki ostaja moralni madež na čistosti slovenske poti v samostojnost, se zdaj, kljub težavam in odporu, popravljajo. Je pa z osamosvojitvijo in demokratično ureditvijo Slovenija dobila orodja, da z vladavino prava uresničuje človekove individualne in kolektivne pravice. Posebej v odnosu do manjšin in narodnih skupnosti, za kar mora biti še posebej občutljiva, saj pomembni deli slovenskega naroda živijo kot manjšine v sosednjih državah. Svoj odnos do manjšin Slovenija utemeljuje na načelu pozitivne diskriminacije, torej na prepričanju, da večinski narod potrjuje svojo demokratičnost z odgovornostjo za položaj in pravice manjšine. Na tem izhodišču smo tudi izpostavljali odgovornost Srbov za položaj Albancev, ko so bili ne glede na poseben položaj Kosova v nekdanji SFRJ manjšina v Srbiji, in tako zdaj izpostavljamo odgovornost Albancev v samostojni državi Kosovo za položaj in pravice tam živeče srbske manjšine. Albanci v Sloveniji res nimajo formalnega položaja manjšine, nosi pa Slovenija odgovornost, da jim omogoči, tako kot pripadnikom drugih narodov, njihovo povezovanje in organiziranje za druženje in uresničevanje njihovih kulturnih in drugih potreb. Zagotovo v največji meri to omogoča prav Kulturno društvo Albancev v Sloveniji Migjeni, ki letos praznuje tridesetletnico svojega obstoja. Prepričan sem, da bo društvo v svoje aktivnosti pritegnilo večino pri nas v Sloveniji živečih Albancev ter da bo omogočalo in spodbujalo njihovo druženje, jim nudilo pomoč pri reševanju njihovih socialnih, delovnih, zaposlitvenih in izobraževalnih težav ter hkrati vzpostavljalo most kulturnega 6 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture zbliževanje in tvornega sožitja tudi z nami Slovenci, s katerimi si delijo naš družbeni in kulturni prostor, ki ga bogatijo. S to željo in pričakovanji čestitam društvu Migjeni. Ljudem, ki ga vodijo, pa želim srečno roko pri uresničevanju društvenega poslanstva. Milan Kučan, 27. maj 2019 7 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Pozdravni govor Janeza Janše ob 30 obletnici društva Migjeni Spoštovani udeleženci simpozija »Kako smo uspeli prestopiti prag upanja« Spoštovani predsednik društva Migjeni g. dr. Martin Berishaj Minevajo dobra tri desetletja od prelomnih časov v nekdanji SFRJ, ko se je pogum svobodomiselnih posameznikov zoperstavil enopartijski tiraniji in oznanil nov čas. A ko se je sredi pomladnega vrenja v Sloveniji ustanavljalo kulturno društvo Albancev v Sloveniji Migjeni, ta nov čas še ni bil samoumeven. Vendar je bil, kot ste zapisali v posrečenemu naslovu današnjega simpozija, prag upanja vendarle prestopljen. In ko vzcveti upanje, začne nastajati moč, ki gore premika in svobodo prinaša. Za začetek cvetenja v primeru društva Migjeni gre velika zasluga posameznikom, ki se jih spominjate danes. Naj omenim samo nekatere, s katerimi smo se takrat srečevali. Šalih Kabashi, Martin Berishaj, Naim Maloku in seveda Gjon Simoni, od katerega smo se na Žalah žal nedavno prezgodaj poslovili. Da v tistih časih Slovenci in Albanci delimo podobno usodo mi je postalo popolnoma jasno junija in julija 1988, ko smo si zaporniške celice JLA na Metelkovi v Ljubljani delili praktično samo pripadniki obeh omenjenih narodov. Ravno zavedanje o podobni usodi, ko nas je jugo komunistična klika v Beogradu, naslonjena na Miloševičev srbski nacionalizem, obravnavala kot drugorazredne, manj vredne in hkrati njihovim totalitarnim konceptom enako nevarne, je rodilo nekatere skupne akcije, kot je bila podpora stavkajočim kosovskim rudarjem na zborovanju v Cankarjevem domu. Podpora pravici Albancev na Kosovu do samoodločbe se je v Sloveniji nadaljevala tudi potem, ko smo Slovenci že razglasili, ubranili in uveljavili lastno državnost. Skupaj smo nastopili na zborovanju na Trgu republike ter sodelovali pri številnih okroglih mizah in kulturnih prireditvah. Spomladi leta 2008 smo se skupaj veselili mednarodnega priznanja Kosova. Kot predsednik Evropskega sveta sem neposredno usklajeval številne diplomatske in varnostne aktivnosti, preko katerih smo zagotovili relativno 8 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture miren potek dogodkov in stabilnost v regiji ob uveljavitvi odločitve EU o priznanju. Danes je Kosovo mednarodno priznana država, ki ima pred seboj zagotovljeno perspektivo članstva v EU, ko izpolni pogoje in ko se EU stabilizira po nedavnih šokih. Podpora EU perspektivi Kosova in podpora vsestranskemu hitrejšemu razvoju matične domovine s strani društev kot je Migjeni je danes prav tako pomembna kot je bila pred tremi desetletji pomembna podpora Migjenija spoštovanju človekovih pravic in temeljnih svoboščin na Kosovu. Iskrene čestitke vsem članom društva Migjeni in še posebej njegovim ustanoviteljem ob 30. rojstnem dnevu. Janez Janša 9 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Leter pershendetese nga Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosoves Rexhep QOSJA Kryetarit prof. dr. Martin Berisha I dashur Martin, Ju dhe Keshillin Organizues Ju falenderoj per nderimin qe keni treguar ndaj meje duke me ftuar per te marre pjese ne Simpoziumin shkencor Si e kapercyem pragun e shpreses, qe i kushtohet Shoqates Kulturore Migjeni dhe revistes se saj Alternativa, ne Lubjane. Ju, si organizues dhe gjithe te ftuarit si pjesemarres ne simpozium, ju pershendes me nderime e perzemersi. Shume do te deshiroja te isha me Ju e me mysafiret e ftuar mes te cileve do te jene besoj edhe nje varg i bashkepunetoreve te kryehershem te Shoqates Kulturore Migjeni, por gjendja e tashme shendetesore nuk ma lejon sendertimin e kesaj deshire. Do te deshiroja te isha me ju i bindur se Simpoziumi Juaj do te jete nje tubim shkencor dinjitoz, ne te cilin do te thuhen prej te tjereve e do te thuheshin edhe prej meje disa mendime meritore per rendesine kulturore, politike e kombetare te Shoqates Kulturore Migjeni, per rolin e saj ne perhapjen e se vertetes per Kosoven, per ndikimin e saj ne rriten e guximit e te ndergjegjesimit te nje numri te intelektualeve shqiptare per te shfaqur lirisht mendimet e qendrimet mbi politiken qe zbatonte regjimi i Millosheviqit ne Kosove e per veprimtari te tjera te rendesishme te Shogates ne fjale. Do te deshiroja te isha me ju me shprese se ne kete Simpozium do te degjoja e do te thosha edhe vete disa mendime per rolin perparues, te them avangard, politik dhe ideologjik, qe kane luajtur intelektuaiet e politikanet sllovene ne Jugosllavine komuniste; per energjite e tyre demokratike te frymezuara edhe 10 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture prej fqinjeve - Italise e Austrise; per qendrimin e tyre kritik e nxites ndaj jugosllavizmit i čili per ta s’kishte, si thuhej asokohe, as permbajtje, as domethenie, gfare kishte ne te vedete per disa popuj te tjere ne Jugosllavi; per qendrimin e tyre te drejte e mosdurues te shprehur ne vazhdimesi ndaj totalitarizmit dhe bolshevizmit, qe mbaheshin qendrueshem ne Serbi; e dikur, edhe per konceptin e tyre te argumentuar se Jugosllavia edhe historikisht edhe praktikisht ka vdekur dhe ka vdekur ne radhe te pare sepse republikat nuk ua bejne te mundshme popujve te tyre t'u realizohen mundesite, dhuntite dhe gjithe kerkesat e synimet e tyre politike e zhvillimore kombetare e nderkombetare, qe paraqiteshin objektivisht dhe haptas ne revisten e njohur Nova Revija. Do te doja te thosha aty, ne Simpoziumin Tuaj jubilar, se me idete e tilla, disa prej te cilave u bene shpejt publike edhe ne shtypin e Kroacise e pjeserisht edhe te Sarajeves e te Beogradit, intelektuaiet sllovene e pas tyre edhe ata kroate do te na krijojne e ushqejne shpresen neve ne Kosove se do ta kemi perkrahjen e Sllovenise e te Kroacise ne perpjekjet tona per liri dhe pavaresi. Dhe, nuk u gabuam, e patem perkrahjen e mbeshtejen e tyre, per gka do t'u jemi mirenjohes perhere. Dhe, do te doja ne kete Simpozium, ne Lubjane, te falenderoj drejtuesit e shtypit, posagerisht te se perditshmes Dello ne Lubjane e te javores Danas ne Zagreb per botimin edhe te atyre shkrimeve te mia qe nuk me botoheshin ne Prishtine e as ku tjeter ne Jugosllavi, e ne te cilat politika shqiptare ne Jugosllavi po g’jugosllavizohej; ne te cilat denohej politika e Serbise, e Malit te Zi dhe e Maqedonise ndaj shqiptareve; ne te cilat denohej dhuna e terrori i regjimit te Millosheviqit ne Kosove; ne te cilat shqiptaret trajtoheshin populi me te drejten e Vetevendosjes e jo pakice kombetare; ne te cilat shquhej e drejta historike dhe natyrore e shqiptareve per pavaresine e mandej per bashkimin e Kosoves me Shqiperine; ne te cilat, si thoshin kundershtaret e armiqte e mi, qe me quanin Babai i Kombit, po angazhohesha per Shqiperine e madhe sig e kishin pagezuar ata Shqiperine natyrore, etnike; me te cilat opinioni i vendeve perendimore, ku arrinte ai shtyp slloven e kroat, informohej se gka po ndodhte ne Kosove dhe gka deshironin e synonin shgiptaret. Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Do te ishte ky falenderim i shqiptuar ne Lubjane, ne Simpoziumin tuaj, jo vetem i imi po edhe i Kosoves ndaj Sllovenise e Kroacise per krejt g’kane bere ato me politiken e tyre te drejte, parimore e humane per te sotmen e Kosoves shtet i lire, i pavarur e sovran. Ne fund, me ndjenjen e keqardhjes per mungesen time ne kete Simpozium, Ju uroj me zemer mbarevajtjen e punimeve te tij dhe realizimin e synimeve tuaja! Urime! Prishtine, 25.05.2019 12 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture 30 VJET BESNIKERI TE PA NDARE N DAJ SLLOVENISE DHE NJE JETE E TERE N DAJ SHQIPTARISE dr. Martin Berishaj Te nderuar dhe te dashur zonja dhe zoterinj, Shkelqesi, miq dhe dashamir te shoqates Migjeni Eshte pak te thuhet, se kam nder dhe kenaqesi qe jeni ketu sot me ne, por dua te rrefehem para jush, se shoqata jone Migjeni, te gjithe shqiptaret qe jetojne dhe punojne ne Slloveni dhe une ne veganti, e ndiejme veten te perkulur para jush, per nder qe na keni bere, ju sot te jeni me ne, ne kete pervjetor te 30 te Shoqates tone. Pervjetoret ne shtete te reja sikurse eshte shteti slloven, por jo vetem, e kane nje domethenie te posapme. Tridhjete vite nuk jane te vogla. Jemi nje vit me te medhenj sesa vet shteti slloven. Jemi pothuaj moshatare. Kurrkush nuk dine me mire ti kendoj lirise sesa nje populi qe i mungon ajo. Ne ketu, ishim te privilegjuar, sepse shqiptaret ne Slloveni e preken lirine, ne kohe kur ajo enderrohej ne trojet shqiptare. Ketu ne vepronim lirshem, per dallim prej rinise shqiptare ne pjeset tjera te ish Jugosllavise, te dlet per nje fjale goje kalbeshin ne burgje te Jugosllavise. Sllovenia per ne, dhe per Kosove ishte, shembelltyre se si duhet te duhet kombi, gjuha dhe si duhet te formohet shteti. Ne Slloveni mesuam se sa i rendesishem eshte individi si nocion politik. Inteligjencia sllovene, gezohej per integrimin tone ne hapesiren politike dhe kulturore te saje. Ajo na i hapi dyert ne te gjitha aspektet. E sot, ketu para jush dua te rrefehem, Dua, qe te mos harroj asgje pa thene, pike se pari, per popullin mik slloven, per miqte tane, per ne, per ata qe sot me nuk jane me ne, e qe ishim dhe vepruam se bashku ne ate kohe, kur edhe popullit te ketij vendi i kanosej rrezikimi i substances kombetare. Organizimi i shqiptareve ne Slloveni nuk filloj me Migjenin, por Migjeni ishte vazhdimesi e nderprerjes se dhunshme te organizimit studentore shqiptare te viteve pas 13 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture luftes se dyte boterore kur ketu studionin študente nga Shqiperia e te cilet u desh ta braktisin Universitetin pas prishjes se marredhenieve shqiptaro jugosllave ne vitin 1947. Ne vitet e gjashtedhjeta ne Slloveni studionin dhe vepronin studentet: Ramadan Marmullaku, Zeqirja Ballata, Gjon Simoni, Teuta Simoni te gjithe keta anetare te Migjenit. Ne vitet e 70. te shekullit te kaluar, studentet shqiptare ishin te organizuar ne shoqaten studentore Besa dhe botonin revisten me te njejtin emer. Studentet e asaj kohe, Gjon Berishaj, Fahri Xharra, Gjelil Ahmeti, Shkelzen Domi, Nosh Gjolaj dhe Fidai Mjekaj arriten te botonin vetem tre numra te saje. Sado qe ishte numri i vogel i studenteve ne Universitetin e Lubjanes dhe sado qe ishte situata politike e renduar ne vitet fillim vitet e 80, posagerisht pas pranveres se vitit 1981., ata nuk heshten, por e ngriten zerin kunder padrejtesive, dhe torturave qe i beheshin popullit tone ne ish Jugosllavi. Nuk kishin kaluar as 10 dite pas demonstratave studentore kur ne Fakultetin e shkencave politike te Lubjanes u organizua tryeza e rrumbullaket lidhur me kerkesat studentore ne Prishtine. Atebote studentat Nikolle Berishaj dhe une mbrojtem kerkesat studentore shqiptare. Ne ate tryeze moren pjese Mitja Ribigig dhe dr. Anton Bebler e qe kishin qasje mjaft afirmative per geshtjen ne fjale. Vitet ne vazhdim ne organizimin studentore shqiptare ne Universitetin e Lubjanes studenteve e lartpermendur iu bashkengjiten dhe Gani Buginca, Fraim dhe Naim Gashi, Para jush ketu dua te rrefehem me qellim qe mos te harrojme asgje pa thene. Pas burgosjeve te rinise studentore dhe inteligjencies shqiptare ne Kosove, regjimi i shfrenuar serb nuk kursej as studentet, kadetet dhe oficeret shqiptare ne qendra te ndryshme universitare ne Jugosllavi, ne Beograd, Zagreb, Shkup, Sarajeve, keshtu, ne Zagreb burgosi, studentat: Fehmi Uadrovcin e Ton Markun, kadetin Fadil Demirin, oficeret Naim Malokun dhe Xhafer Jasharin, Ramadan Gashin, Xheme Ademin, Xhavit Shaqirin dhe e shume e shume te tjere e qe pas daljes se tyre nga burgu u inkuadruan ne shoqaten Migjeni ne Lubjane, e qe pa dyshim sherbyen si tharme i mire per te ndertuar sistem tjeter qysh nga ajo qe ishte deri atehere. Sepse: Asgje nuk ndodhe pa njerez dhe asgje nuk zgjate pa institucione 14 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Shoqata Kulturore e Shqiptareve ne Slloveni “Migjeni” dhe revistat “Alternativa” e “Republika”, ishin e pathena e shqiptareve e grumbulluar ne shekuj. Ishte pragu i pare i kushtrimit te Kosoves per ta nderkombetarizuar geshtjen shqiptare, ne menyre te guximshme dhe te pa censuruar. Kjo perpjekje e burrave dhe grave, qe pikesynim kishin lirine e Kosoves e te shqiptareve, kishin perzgjedhur urtine, si bindje politike ne krye me: Gjon Simonin, Naim Malokun, Šalih Kabashin, Fadil Demirin, Nikolle Berishajn, Mesut Ajdinin, Fadil Bajramin, Gani Bugincen, SenderFazliun, Halil Matoshin, Skender Fazliu, Xhavit Hoxha, Halil Berishen, Abedin Maliqin, Taxhedin Alimin, lljaz Ibrahimin, Xhafer Krasniqin, Martin Berishajn e te tjere, duke iu bashkengjitur ketyre vetem pak muaj pas: Ukshin Hoti, Bislim Elshani dhe Shemsi Regica, duke u mbeshtetur fuqishem nga inteligjencia sllovene ne krye me: Jaša Zlobec, Peter Božič, Matjaž Hanžek, Dane Zajc, Marjan Rožanc, Spomenka Hribar, Janez Janša, Igor Bavčar, Rudi Šeligo, Dimitrij Rupel, Marko Hren, Franci Zavrl, Jožef Školč, Ivan Borštnar dhe shume te tjere, do te mbese e shenuar ne faqet e ndritshme te rezistences sone kombetare, si digka krenare, sepse ne kohen me te veshtire shndriten, duke hedhur drite edhe ne skutat tona me te erreta. Revistat “Alternativa” dhe pastaj “Republika” arrinin me rruge ilegale, ne fshehtesine me te madhe ne Kosove, Maqedoni, Mal te Zi dhe ne Luginen e Presheves. Sig e thekson edhe gazetari Nehat Islami ne shkrimin e tij, “...ato shperndaheshin nga dora ne dore, per te mos i rene ne sy, forcave policore te armikut. Shqiptareve ne ate kohe pa dyshim u kujtohen se si shitesit e qoshqeve te “Rilindjes” se ndaluar, qe me vone, mund te shisnin vetem duhan, keto botime te “Migjenit” te Lubjanes i mbeshtillnin me gazeta te vjetra, per t'ua shperndare lexueseve te vet besnike”. Ato botime frymonin edhe fale ideve te guximshme, qe buronin nga Levizja e Pranveres sllovene, me lideret e te cileve bashkepunonin ngushte veprimtaret tane ne Slloveni. Pranvera sllovene lindi njekohesisht me pranveren tone te shumepritur dhe ne shgiptaret, qe ishim ne Slloveni percillnim me vemendje, gdo hap te 15 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture intelektualeve slloven, qe kishin ndergjegjeje te larte kombetare, mburreshim me ta dhe vendosem t'i bashkengjitmi asaj, duke e sprovuar veten. Kosova, e čila ishte e okupuar dhe mbi popullin shqiptar, regjimi serb legalizonte dhunen, me metoda, qe do t’ua kishte žili edhe apartheidi, prandaj minatoret e Trepges, kerkonin nderrimin e funksionareve politike te asaj kohe ne Kosove, nga thellesia e tokes, shtateqind metra nen dhe. Ne Slloveni greva e minatoreve perjetohej edhe me rende, sesa perjetohej ajo ne Kosove. Sot mbas tridhjete vitesh themi se ia dolem. Ne buzembremjen e tubimit te madh ne Cankarjev dom, Nikolle Berishaj dhe Šalih Kabashi perkthyen, brenda nje nate permbledhjen e poezise, te poetit slloven Željko Kozinc “Gjarpri nen gur”, te cilen shoqata “Migjeni” e botoi, po te njejten dite, ne hyrje te saj, ishte fjalimi i shqiptareve, qe mbeti i pa lexuar ne Cankarjev dom, te cilin e kishte shkruar Nikolle Berishaj. Shtypit te kohes nuk i iki nga syri organizimi i shqiptareve, te dlet mbi 400 veta kishin ardhur me lule ne dore, ne tubimin e Cankarjev domit. Ata spikaten digka ndryshe nga ajo, qe trumbetohej nga politika jugosllave sa u perket shqiptareve. Ketu pra vazhdoje pranvera shqiptare e filluar me demonstratat studentore te vitit 1981, ne mesin e truallit te miqve tane, ne Sllovenin mike te Primož Trubarit, mikut te Gjon Buzukut i čili e botoi Mesharin, ne gjuhen shqipe vetem katervite pas libritte pare slloven Katekizmin e Trubarit, ne Sllovenine e Franc Miklošičit, Matija Čopit, Rajko Nahtigallit dhe te Ivan Cankarit. Te dashur miq, dua te rrefehem para jush qe mos te harrojme askend qe vepruan ketu e qe vendosen nje tulle ne ngrehinen qe quhet shtet i Kosoves. Edhe para tubimit ne Cankarjev dom, kishim vendosur te formojme Keshillin per te drejtat dhe lirite e njeriut ne Kosove (Odbor za varstvo človekovih pravic na Kosovu), duke iu falenderuar ne radhe te pare intelektualit te njohur dhe mikut te shqiptareve Jasha Zllobec dhe Peter Bozhig te cilet kishin miqesi te posagme me poetin e famshem Ali Podrimen ne Kosove. Naim Maloku, Fadil Demiri, Šalih Kabashi dhe Nikolle Berishaj mbanin gjalle kontaktet jo vetem me te lartpermendurit duke prodhuar dokumente qe tashme gjinden ne arkivin 16 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture e pasur te shoqates tone e qe kane vlere te shtuar per shtet ndertimin kosovare dhe per arkivin e shtetit te Kosoves. Ky Keshill ne Lubjane i parapriu Keshllit per ruajtje te drejtave dhe lirive ne Kosove qe e udhehiqte Zekeria Gana ne Prishtine. Keshilli i Lubjanes e theu heshtjen e institucioneve shteterore federative ne menyre spektakolare duke i fut ne loje organet federative per tu kundershtuar qendrimeve tona dhe keshtu thyem barrieren institucionale. New York Times, Washington Post, Die Presse, II Figaro, ne faqet e para te tyre referoheshin ne te gjeturat tona duke na dhene shtytje per te vazhduar punen. Si rrjedhoje e kesaj Shoqata Migjeni i dergoi misionaret e vet ne SHBA Jasha Zlobec dhe Šalih Kabashin ne kongresin amerikan ku u takuan me senator Bloomfield, Tom Lantos, kongresistin Xhezef Diogardin. Aty ne kongresin amerikan Jasha Zllobec u konfrontua lidhur me Kosoven dhe te drejtat e shqiptareve ne ish Jugosllavi me kongresisten proserbe Hellen Ditrih Beliq. Shoqata Migjeni, e ne veganti Fadil Demiri, ishte i angazhuar qe delegacionin e shoqates Migjeni ta .beshtes nga Lubjana me dokumentacione qe na i dergonin nga Kosova. Pas kthimit nga Amerika i delegacionit te Migjenit ne kongresin amerikan, shoqata jone u be cak i sulmeve te pareshtura te shtypit jugosllav e ne veganti atij serb. Gazetat; Politika, ekspres politika, Pobjeda, Oslobodjenje dhe Jedinstvo ne baza ditore na sulmonin duke shpifur se jemi pjese e mafjes nderkombetare dhe se geshtja shqiptare eshte geshtje mafioze. Aktivitetet tona ne Lubjane koordinoheshin me inteligjencien shqiptare ne Kosove. Keshtu, vetem 5 dite pas themelimit te Lidhjes Demokratike te Kosoves qe e udhehiqte dr, Rugova, ne ne Lubjane me ndihmen mbeshtetjen e fuqishme dhe ne koordinim me shoqaten Migjeni kryetar i se ciles ishte Naim Maloku, formuam LDK ne Slloveni, (E čila u regjistrua per here te pare ne Lubjane dhe si rrjedhoje, ne baze te ligjeve federative legalizoje LDK ne Kosove). Kryetar i te ciles isha une, Qazim Xani sekretar, Fadil Demiri, Shemsi Regica, Fadil Bajrami, Zejnullah Bilalli etj. Ne historine e shqiptareve ne Jugosllavi ishim partia e pare shqiptare qe maure pjese ne zgjedhjet e para parlamentare ne Slloveni ne vitin 1990 e qe, nuk arritem te hyjme ne parlament vetem per 40 vota! Shqiptaret e Sllovenise ne prag te pavaresimit te Sllovenise mbeshteten rrugetimin e saje lidhur me plebishitin slloven duke u rreshtuar ne anen e popullit slloven per te bere shtet. 17 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Para jush ketu dua te rrefehem Me qellim qe mos te harrojme asgje pa thene. Ne prag te luftes ne Kosove, Shoqata Migjeni organizoj demonstraten e fuqishme si perkrahje Ushtrise Qlirimtare te Kosoves para Parlamentit Slloven, ku moren pjese 30.000 shqiptare. Ne ate kohe ishte kryetar i shoqates Migjeni Qazim Xani, Pa mbeshtetjen e fuqishme te Naim Malokut, Burim Nimanit, Zeqirja Ballates, Alma Bejtullahut e shume te tjereve. Para jush ketu dua te rrefehem dhe te konstatoje Nese Vatra e Nolit ne Amerike e formoi Shqiperine atehere, mund me plote goje te themi se Shoqata Migjeni e beri Kosoven. Dhe se fundi dua te rrefehem ketu para jush se Pa shqiptare dhe anetare te shoqates dhe pa kryetare te Migjeni: Gjon Simonin, Naim Malokun, Tahir Maliqajn, Burim Nimanin, Qazim Xanin, Martin Berishaj si kryetar te saje tash tri dekada veshtire se do te ishim mbledhur ne sot ketu. Bekoje Zot Sllovenine qe per ne ishte Amerike e diteve te sotme, Bekoje Zot shqiptarine Bog živi Slovenijo, Bog živi albanstvo! 18 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ■dlGJENl” IASAJ DHE I KESAJ KOHE Bislim Elshani Shfrytezoj rastin fillimisht te pergezoj z. Martin Berisha bashke me bashkepunetore qe per 30 vite me radhe mbajti gjalle frymen e shoqates "Migjeni", perkatesisht, qe nje vrapim 100-metersh te saj e ktheu ne nje maratone. Kumtesa ime nderkaq ka te beje pikerisht me ate kohe te vrapit te shkurter dy-tre-vjegar, per vitet 89-92, qe ishte dhe themeli intelektual, moral dhe politik i kesaj shoqate. Me lejoni gjithashtu fillimisht te shpreh mirenjohjen dhe respektin tim te thelle per gjithe ata bashkepunetore te asaj kohe, kontribuues financiare, shperndares revistash qe rrezikonin koken e tyre neper Kosove, aktiviste kulturore e muzikore, dhe sidomos per ata qe tashme nuk gjenden te gjalle midis nesh, zoterinjte Gjon Simoni, Halil Berisha, Qazim Xani, Halit Keqa e te tjere. 30 vjet me pare, gjersa po punoja ne qytetin turistik te Rogashka-Slatines ne nje ndermarrje sherbimesh private te kopshtarise e ndertimtarise, me ra ne dore numri i pare i revistes "Alternativa", botuar ne kryeqytetin slloven. Me la pershtypje e verteta pa doreza qe shfaqej ne faqet e saj mbi rrethanat politike ne Kosove. Nuk vonova, por iu bashkova ketij projekti qe ne numrin e tij te dyte, pas kontaktit me drejtuesin e saj te atehershem, z. Šali Kabashi. Nuk njiheshim bashke, po mjaftoi nje shkrim i imi i botuar asokohe ne gazeten "Dnevnik" te Lubjanes per te krijuar pershtypjen e duhur tek kolegu i ardhshem Kabashi. Drejtuesi i shoqates "Migjeni", Naim Maloku, ashtu si dhe kolegu i tij, Fadil Demiri, me priten gjithashtu pa rezerva, Punet qe mora persiper ne redaksine e "Alternatives" ishin te shumta, qe nga lektorimi dhe redaktimi i teksteve, deri te perpilimi i informacioneve mbi ngjarjet politike te kohes ne Kosove. Si bashkepunetor ne keto pune kisha Enver Nezirin nga Tetova, ndersa mbeshtetes te pazevendesueshem z. Skender Fazliu. Me pas niša te merresha edhe me perkthimin e teksteve politike, letrare e shkencore te autoreve sllovene, si Jasha Zllobec, Jure Detela, Iztok Tor, Petar Bozhiq e te tjere. Duke qene se Serbia ia kishte dale ta mbante ne terr informativ boten 19 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture sa i perket ngjarjeve ne Kosove, detyra jone fillimisht ishte te ganim kete rrethim, ndersa me vone edhe te jepnim koordinata udherrefyese se nga do te shkonte shoqeria kosovare. Ardhja ne Lubjane ishte nje sfide e vegante per mua, pasi qe u desh t'i futesha nje jete te pasigurt ne kuptimin financiar, ne kohen kur me duhej te ndihmoja edhe familjen time, shoqen me dy femije, ne Kosove. Mirepo kohet ndryshuan shpejt. Duke qene se jehona e punes qe po benim arriti ne te gjitha kendet, se shpejti filluan te vinin donacione nga bizneset shqiptare te Lubjanes e te gjithe Sllovenise. Kjo na mundesoi t'i perballonim me sukses veshtiresite financiare te fillimit. Lubjana u kthye shpejt ne nje oaze politike e kulturore shqiptare midis shkretetires politike serbe e jugosllave. Bashkeveprimtaret tane ne Perendim guditeshin se si po publikonim gdo opinion te mundshem kunder shovinizmit serb, gje qe deri atehere konsiderohej si nje rrezik i paperballueshem. Duke qene se per botimet nga Lubjana nuk kishte as kontroli dhe as ndalese nga policia federative, botimet tona u perhapen me te shpejte. Mirepo shperndarja e produkteve tona neper Kosove percillej me disa rreziqe, sepse sherbimi i fshehte serb, sapo e mori vesh se perse behej fjale, nisi ta perndiqte e ta bllokonte. Megjithate sasi te panumerta te revistes sone shperndaheshin neper shkolla, fakultete e reparte fabrikash, duke kaluar dore me dore. Qfare arritem ne ato vite dhe gfare mund te benim me mire? Pritmerite e te gjitheve ishin te paqarta dhe pa nje strategji te perpunuar per levizjen e faktorit shqiptar ne Kosove. Kishte ndonje nga ne qe pretendonte edhe per ndikime e orientime edhe ne ndryshimet politike ne Tirane. Mbreteronte nje kakofoni politike, ku krahas kerkeses per statusin e republikes brenda federates jugosllave, gjithnje e me shume po zinte vend teza e bashkimit kombetar, sidomos pas ktheses demokratike qe mori politika e shtetit shqiptar. Ne Lubjane nisen te ushtronin ndikimin e tyre intelektualet me te medhenj shqiptare te Kosoves, si Rexhep Qosja, Azem Shkreli, Adem Demagi, Zekeria Cana, Ibrahim Rugova, Ali Podrimja e te tjere, krahas partive te reja politike qe sapo kishin dale ne skene. Pluripartizmi po i jepte frutat e para, dhe, sipas rregullit, edhe republika federale serbe s'mund fua mohonte kete te drejte shqiptareve. Mirepo intencat e saj ishin qe keto procese te pashmangshme te vonoheshin sa me shume, dhe mundesisht, te beheshin te pamundura. Keshtu qe perplasjet qe filluan me heqjen e autonomise nje vit me pare zune 20 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture te intensifikoheshin edhe me. Arrestimet vazhdonin te beheshin per arsyet me banale, qofte dhe per nje kenge apo per nje parulle, ne kohen kur kenget e parullat getnike serbe jehonin ne te gjitha sheshet dhe kafenete serbe. Ne rruget dhe kafenete e Lubjanes nisen te shiheshin figura te ish-establishmentit politik te Kosoves qe kishin deshtuar ne mbrojtjen e autonomise se saj nje vit me pare, si Remzi Kolgeci e ca te tjere - karta te djegura e limona te shtrydhur nga politika serbe. Ishin njerez qe gjersa kishin qene ne pozita politike, kishin bllokuar gdo hapesire lirie per bashkekombesit e tyre. Ne kete kohe ne revistat e Lubjanes ishin mjaft aktive edhe publicistet prishtinas Blerim Shala e Shkelzen Maliqi me shkrime qe denonconin politiken e mbrapshte serbe ne Kosove, Bashke me nje ekip te mireorganizuar e te koordinuar ato vite ndermorem aktivitete te shumta politike e kulturore, organizuam biseda informative me perfaqesues te politikes evropiane me g'rast gezonim ndihmen e pakursyerte intelektualeve e aktivisteve te tille politike e kulturore sllovene si Jasha Zlobec e Matjazh Hanzhek. Organizuam nje akademi me shume intelektuale te ftuar nga Kosova ku u lexuan kumtesa per te ardhmen e Kosoves ne rrethanat e reja politike. Se shpejti ne kete kohe ne Lubjane u shfaq, pas Adem Demagit, edhe Ukshin Hoti. Shkak per ardhjen e ketij te fundit u bera une. Ne nje sirtar te tavolines ne zyren e shoqates "Migjeni" ku punoja zbulova nje dite nje doreshkrim prej shume faqesh. Nga keqardhja "per ndonje študent te varferqe s'kishte pasur makine shkrimi", niša te lexoja disa rreshta me qellimin per te perzgjedhur ndonje gje me vlere per publikim. Mirepo u gudita kur shquajta ne krye emrin e Ukshin Hotit, nje figure e njohur e skenes politike kosovare. E lexova me interesim te gjithe shkrimin e tij dhe e pashe se behej fjale per nje qasje profesionale politike, me pergjegjesi te thelle shkencore e humane. E bisedova geshtjen me kryeredaktorin dhe u morem vesh qe ta pergatisja per botim, duke hequr ndonje pjese me me pak rendesi. Mirepo kjo do te me kushtonte pas vajtjes sime ne Kosove, kur vellai i Ukshinit, Afrimi, me erdhi ne shtepi per te shprehur protesten e te vellait per "censurimin" qe i kisha bere tekstit te tij. Pasi shpjegova se s'behej fjale per kurrfare censurimi, po thjesht per nje redaktim jotendencioz, ai me ftoi qe ta takoja vete Ukshinin ne shtepine e tij. Ky ishte takimi im i pare me te, dhe me te kuptuar se nuk kisha pasur asnje qellim te fshehte kunder tij, u frymezua per te ardhur edhe vete ne Lubjane, per t'i dhene seriozitetin e nevojshem politik levizjes sone 21 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture nacionale. Fillimisht te gjithe e priten zemerhapur. Mirepo shpejt u shfaqen kontradiktat, sidomos ne raport me kryeredaktorin. U morem vesh qe te nxirrnim nje gazete te re me tituli "Republika", duke shfaqur keshtu direkt e qe ne tituli qellimet tona politike. Mirepo pajtimi politik nuk zgjati shume. U ndame me dysh dhe z. Kabashi vazhdoi rrugen e tij ndersa ne, dmth. une, Ukshin Hoti, Rexhep Hoti dhe Fadil Bajrami nga Kergova dolem me nje gazete te re te cilen pas nje konsultimi te gjate qe beme une e Ukshin Hoti, e emertuam "Demokracia autentike". "Demokracia autentike" nisi te trajtonte seriozisht te ardhmen politike te Kosoves, duke shmangur, ne njeren ane, qasjen tradicionale romantike e folklorizmat politike te kohes qe shfaqeshin ne stilin "dikush thumbit e dikush patkoit”, dhe ne anen tjeter, qasjet e njeanshme ideologjike kundrejt demokracise. Ky pozicioni i tij i fundit nuk u kuptua si duhet atebote, dhe kam frike as sot, pasi qe akoma ne disa qarqe po spekulohet, ndonese jo ne publikime serioze shkencore, rreth sindromes komuniste te Ukshin Hotit. Nje luftetar dhe zedhenes i zjarrte i demokracise s'ka se si te nderlidhet me asnje ideologji ekskluzive, as te majte, dhe as te djathte, sepse, sig e pohon vete Ukshin Hoti ne analizat e tij duke cituar Adornon, e verteta s'eshte as e perkohshme, as e gjithekohshme, por thjesht e kohshme, ndersa ideologjite s'jane vegse projeksione utopike te vetedijes shoqerore. Ukshin Hoti ne asnje trajtim apo shenim nuk i referohet klases punetore te Kosoves, sepse ai realitetin kosovar e shihte me shume si nje realitet fshatar e me paksi punetore urban, por i čili si nje komb i pjekurdhe i ndergjegjesuar synon zhvillimin ekonomik si qellim dhe sistemin demokratik si mjet. Per format e organizimit te kontestimit politik ai nuk thirrej ne metodat e Kominternes te marrjes se pushtetit me dhune, por ne 198 metodat e Gene Sharpit, konkurrences demokratike dhe barazise se shanseve. Ai ne publikimet e tij flet me zjarr dhe pasion per demokracine dhe per te gjithe historine dhe sharmin e saj, qe nga ajo e Athines, dhe deri te ajo e Alexis de Tocqueville-it. Ajo gfare kerkonte Ukshin Hoti prej klases politike kosovare ishte serioziteti dhe marrja e pergjegjesise per proceset demokratike. Duke qene se ajo nuk ishte e gatshme per nje gje te tille, e akuzonte fshehurazi ate per te kuq. Kjo akuze ishte absurde, sepse edhe kur ishte pjese e nomenklatures politike jugosllave, Ukshin Hoti mbante pozicione ne politiken e jashtme te cilat vetvetiu duhej te abstrahonin ndarjen apo luften e brendshme te klasave. Kjo gje mund te konstatohet fare lehte edhe nga libri i 22 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture tij i pare, "Lufta e ftohte dhe detanti" (Prishtine 1976). Me ka ndodhur qe nje pergojim te tille meskin ta degjoj edhe prej ndonje intelektuali te shquar kosovar te cilin Ukshin Hoti e konsideronte mik. Per kete shkak, ne mbrojtjen e tij te famshme para gjyqit serb ne Prizren me 1994 ai nuk heziton ta akuzoje publikisht "alternativen politike ne Prishtine" per bashkepjesemarrje ne denimin e tij. Risia qe solli gazeta jone ne ambientin politik kosovar ishin konceptet politike moderne te demokracise, te panjohura e te palevruara deri atehere nga studiuesit dhe aktivistet tane politike. Ukshin Hoti te drejtat nacionale dhe te drejtat e individit i shikonte ne unitet, prandaj dhe levizjen tone kombetare, sidomos nga viti '81 e me tutje, e shikonte si nje levizje drejt lirise e pavaresise nacionale dhe njekohesisht, drejt demokracise. Fatkeqesisht gazeta pas nje viti ra ne veshtiresi te paperballueshme financiare dhe e nderpreu botimin. Duke i ditur makinacionet politike te ish-kolegeve te tij titiste, Ukshin Hoti dyshonte ne komplote financiare e politike me qellim bllokimin e tij te plote politik. Sepse sipas tij, sa me e papergjegjshme qe te ishte politika jone, aq me kollaj do te manipuloheshim prej politikes serbe. Ukshin Hoti tregohej i matur sa i perket rolit qe duhej te kishte shteti shqiptar kundrejt Kosoves. Ai nenvizonte se duhej ta kursenim e mos ta involvonim ate ne rreziqet tona te luftes per statusin politik te Kosoves, duke gmuar njekohesisht angazhimin diplomatik nderkombetar te Shqiperise zyrtare per ne. Para nje udhetimi tim drejt Tiranes me 1990 ai me porositi t'ua shperndaja disa numra te gazetes sone nje numri intelektualesh dhe te shihja reagimet e tyre. Intelektuale si Dritero Agolli, Sulejman Krasniqi e Moikom Zeqo ishin te informuar qysh me pare per ndryshimet qe priteshin dhe pasi e pelqyen gazeten tone, na percollen mesazhin se ndryshimet demokratike do te beheshin, por me kujdesin "qe te mos dale zinxhiri nga rrota", perkatesisht, te mos rreshqisnin ne anarki. Me pati bere pershtypje nje verejtje e redaktorit te gazetes "Bashkimi", z. Sakajeva, i čili kur pa nje shkrim te Fatos Nanos ne faqet e gazetes sone, rrudhi buzet dha na sugjeroi qe ne te ardhmen t'i linim me shume vend Šali Berishes, sepse sipas tij, roli i tij do te vinte duke u rritur. Kur sjell ndermend se pikerisht ky i fundit do te behej fati dhe fatkeqesia e shqiptareve per tri dekadat e ardhshme, me shkon mendja se teorite e konspiracionit nuk duhen hedhur poshte a priori si joshkencore. Ne kete kohe shoqaten tone e vizitonin edhe gazetare e informatore serbe, njeri prej tyre nje agjent i KOS-it dhe zedhenes i armates jugosllave. Duke 23 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture qene se shteti i tij ishte i pafuqishem per te na bllokuar aktivitetin, ai na quante ne komentet e tij "Slepi putnici u tudem čamcu." (Udhetare te verber ne nje varke te huaj). Ai me tutje komentonte se ne s'ishim asgje tjeter, pos nje karrem, nje argument shtese dhe pretekst politik plotesues per largimin e Sllovenise nga federata jugosllave. E verteta, nderkaq, dukej me e thelle, dhe nga aspekti politik veprimin slloven une e barazoj me nje situate dhunimi kolektiv, me g'rast nje i ndergjegjshem refuzon t'i nenshtrohet psikozes barbare te kolegeve. Ne kete aspekt qendrimi slloven ishte me i qarte edhe ne raport me kroatet, dhe akoma me teper ne raport me boshnjaket e maqedonasit. Nuk e di nese sllovenet perfituan ndonje gje prej nesh, mirepo ne perfituam shume nga mikpritja e tyre dhe nga raportet me ta. Synimi i Ukshinit ne keto raporte ishte qe te artikulonim me kompetence te plote politike objektivat tane duke luftuar per vete dhe jo qe te mbetemi viktima manipulimesh te te tjereve. Gjithsesi nje gje mund te thuhet, se "Demokracia autentike", per aq kohe sa u publikua, ishte dhe mbeti artikulimi me profesional, me autentik dhe me i pergjegjshem i synimeve politike te shqiptareve ne ish-federaten jugosllave dhe ne te ardhmen e bashkimit evropian qe kishte si burim shqiptaret e Lubjanes dhe si pikenisje fillestare shoqaten "Migjeni". Duke u nderlidhur se fundi me verejtjen e kryeministres serbe Bernabiq (Brnabič) lidhur me prejardhjen e afert pyjore te veprimtareve politike shqiptare nga vitet 90 e ketej, e ndjej per obligim te them, si bashkepunetor i nje specializanti te Harvardit ne fushen e politologjise moderne, se tradita sociologjike serbe per "njerezit me bishta ne Ballkan" eshte nje nder traditat me primitive e me idiote te globit, po t'i zeme bese teorise se evolucionit miliona-vjegar te races njerezore. Sipaš kesaj teorie, s'ka popuj te rinj e te vjeter, sepse te gjithe jane te vjeter, si banoret e Manhatanit, ashtu dhe zulute e Afrikes dhe aborigjinet e Australise. Teorite moderne antropologjike, nga Levi-Stross e ketej, deshmojne se nuk ka ndryshime te qenesishme ne strukturat mendore te aborigjineve e te banoreve te metropoleve perendimore. Mirepo, ne rast se do t'i besonim teorise nigeane te perseritjes dhe te qarkut vicioz te historise njerezore, atehere ka gjasa qe ndonje bashkesi njerezore ta kryeje ciklin e vet humanoid dhe te degjeneroje ne kthimin tek primatet. Me duket se specie te tilla po na shfaqen here pas here ne ndonje mjedis politik sllav, se paku sipas nivelit kulturor qe tregojne. Mbetet qe ne te ardhmen te vezhgojme me kujdes dhe te shohim se ku po i fshehin 24 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture bishtat. Por t'i leme shakate menjane, jo vetem sepse nuk guxojme te biem ne shkallen e meskinitetit te Vugiqit e Brnabiqit, por pohimi i kesaj te fundit, ndonese ne aspektin shkencor biologjik iracional, ai eshte plotesisht racional sa i perket modernitetit politik te inicuar nga makineria hitleriane para shperthimit te Luftes se Dyte Boterore. Formula themelore qe parapriu marshin kriminal te fashizmit kunder gifuteve ishte "gnjerezimi" i viktimes, perkatesisht, zhveshja e viktimes nga cilesite njerezore, aspekte te trajtuara ne librin me gjitheperfshires sa i perket holokaustit dhe racizmit, atij me tituli "Moderniteti dhe holokausti" te filozofit polako-britanik Zygmunt Bauman. Pikerisht ky eshte kuptimi i deklarates se znj. Bernabiq, e čila assesi nuk guxon te kaloje me aq lehtesi dhe sa per te lare gojen nga zedhenesi politik i BE-se. Perfundimisht, fashizmi serb duhet konsideruar si nje virus i rrezikshem, i gatshem te shpertheje serish ne Ballkanin Perendimor, sapo vemendja e qyteterimit perendimor te topitet ose te percaktoje te tjera prioritete. Bazel, 5.06.2019 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture DROMCA KUJTIMESH NGA NJE VIT I MBRAPSHTE Viti i mbrapshte 1989 Nikolle Berishaj Ishte viti 1989. Viti me i zymte dhe me i ndritshem njekohesisht ne historine pesedhjetevjegare te Kosoves. Procesi i afirmimit kombetar i shqiptareve te Jugosllavise mori edhe nje nga vrullet, ndoshta me te rendesishmet pas vitit 1981. Kosova u okupua nga trupat ushtarako-policore te garnitures memorandumiane te Miliosheviqit. As organizatave nderkombetare nuk u lejohej prezenca. Per gazetare as te mos flasim! Nje gje per te cilen nuk shkruhet as qe ekziston - eshte mjeshtri e provuar propagandistike e qe plotesisht akordohet me teoremen e Goebelsit "Nese nje rrene e perserite njemije here ajo medoemos behet e vertete". Per Kosoven duhej te shkruhej vetem nga nje ane. Vetem nga nje kendveshtrim - nga ai serb. Si akt te pare mjeshtrit e okupimit e moren ne duart e veta RTV dhe mjetet e informimit ( me mire te themi ua mbylli dyert). Qdo gje qe shkruhej per Kosoven e qe nuk vinte nga ana serbe kualifikohej edhe nga te tjeret, te themi me se lehti, si gje aproksimative pa sprava te origjinalitetit te nje dokumenti te mirefillte. Kudo qe ishim shqiptaret pritnim me padurim gdo lajm qe i thyente hundet makines propagandistike serbe. Per fat te keq, gjerat qe shkruheshin apo qe thuheshin ishin te pakta dhe me tejet pak brume. Fat edhe me i keq ishte se edhe diplomacia e Shqiperise heshtte. Apo me mire, vazhdonte me rrugen e trasuar me kohe nga "prijesi gjithekombetar" - Enver Hoxhes, per "mos perzierjen" ne pune te brendshme te shteteve fqinje. Ishim te bindur ne shqiptaret ne diaspore se duhej nguce diplomacia dhe mjetet e informimit boteror. Duhej provokuar ato qe te shperthejne heshtjen, te gerryejme vetedijen e tyre “humaniste” te ngrehin zerin kunder "kanibalizmit politik deri atehere te papare ne skenen evropiane". Veganerisht per “diasporen” shqiptare brenda kufijve te RSFJ ishte kjo nje shtytje e madhe. Te vetedijshem se veprimtaria e perditshme e diaspores 25 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shqiptare jashte Jugosllavise plekste ne vete nje armiqesi totale ndaj shtetit qe e kishin braktisur e qe edhe per mendimin e shumices prej nesh kalonte ne ekstrem nacional-romantik qe nuk bindte mentalitetin e ftohte te Evropes, te vetedijshem se ne radhet e tyre kishte influence tejet te madhe diplomacia enveriste ne nje ane dhe ajo e UDB-se ne anen tjeter, si solucion i vetem na kishte mbetur organizimi brenda Jugosllavise. Njekohesisht kishim ate vetedije se veprimtaria individuale ka rendesine e vet, por peshe me te madhe do te kishte paraqitja e organizuar. Truall i pelleshem per veprimtari te tille ne krejt Jugosllavi ishte vetem Sllovenia. Duhej perfituar nga mllefi qe kishte populli ndaj armates jugosllave qe disa kohe perpara kishte tentua ta zhdukte "pranveren sllovene". Marredheniet individuale qe kishim para se gjithash me nje numerte konsiderueshem te shkrimtareve dhe intelektualeve humaniste sllovene e qe, qofte edhe nga kureshtja, u interesonte geshtja shqiptare, duhej aktualizuar. Shume prej nesh - intelektualesh, nga jeta shumevjegare ne Slloveni kishim bere kontakte me intelektuale te vendit, emrat e te cileve kishin peshe jo te vogel jo vetem per Sllovenine, por edhe megjere. Madje, neper tryezat e rrumbullaketa, tribunat e hapeta, reagimet e polemikat neper gazeta qe nga 1981 e tutje ishte fitua njefare pasqyrimi ne vetedijen intelektuale sllovene, ndoshta edhe i mjegullt, se ekziston nje berthame intelektualesh shqiptare qe nuk pranon ta mbaje mbi supe te veta "gurin e turpit" qe me gdo kusht deshironte t'ia ngarkonte politika zyrtare Jugosllave qe nga 1945, e veganerisht ajo serbe nga 1981 e tutje. Sa per inteligjencien sllovene ishin disa nxitje interesante qe e shtynin qe te na bashkengjitej: 1. permasa njerezore e problemit. Ne vete definicionin e intelektuales eshte i trupezuar mendimi qe se paku me fuqine e penes dhe te fjales te luftoje kunder dhunes ndaj njeriut, kushdo qofte dhe kudo qofte ai; 2. pastrimi i ndergjegjes se pari para vetes, por edhe para botes per shkak te heshtjes eventuale ndaj qendrimit qe kishte edhe politika zyrtare sllovene (vedete ky qendrim ishte sado kudo me i zbutur se qendrimet ne republikat tjera ndaj te njejtes geshtje) deri ne vitin 1983/84. 3. Si nxitje e fundit, jo sipas rendesise, na paraqitej qendrimi i shume intelektualeve sllovene qe Sllovenia duhej mbrojtur ne Kosove. E 27 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture dinim te dy palet kete, megjithese ana sllovene nuk e cekte, perpos ne biseda thjeshte individuale. Nuk e cekte kete as ana jone, pasi qe ne njeren ane nga rasti duhej perfituar, kurse nga ana tjeter as neve nuk na konvenonte qe zjarri qe ishte kallur ne atdheun tone te pare te perhapej ne "atdheun e dyte te shqiptareve". Kjo ndoshta ishte pjesa e vetrne e veprimtarise sone, ku nuk i hapnim letrat piotesisht ndaj njeri tjetrit, megjithese mirefilli e dinim kete. Ishin jo te rastit tentimet para se gjithash te intelektualeve serbe dhe proserbe te futnin kete pyke ne mesin tone, por keto mbeten pa sukses. Ky bashkepunim rezultoi se pari me disa reagime manifestative neper rruget e Lubianes dhe me reagime te disa intelektualeve shqiptare e sllovene ne mjetet e informimit e pas pak u paraqitem ne forme te organizuar si Keshilli per Ruajtjen e te Drejtave te Njeriut ne Kosove -Lublane (Odbor za zaščito človekovih pravic na Kosovu - Ljubljana). Pervoja e organizimit te nje Keshilli te tille ishte shume e madhe ne Slloveni. Kishim per baze rastin e Keshillit per ruajtjen e te drejtave te njeriut te Janshes. qe ishte formuar me procesin e katershes se burgosur te bashkepunetoreve te revistes Mladina, qe ishte bere revista me prestigjioze opozitare ndo kurre ne Jugosllavine komuniste. Deklarata jone e pare per shtyp ishte ajo themeluese, ne te cilen i prezantoheshim opinionit publik slloven, jugosllav e boteror se kush ishim dhe gka donim. Si do te vepronim dhe g’ qellime kishim vene para vetes. Kete deklarate ua postuam te gjitha gazetave ditore te Jugosllavise, stacioneve RTV, agjencive informative. Me gjithe entuziazmin e fillestarit mbetem te pakenaqur, sepse perpos gazetave te Sllovenise, kete deklarate as qe e botoi ndokush tjeter. Nuk u shkrua per ne, pra nuk ekzistonim! Rreth nesh u be bllokade informative e čila, si te gjitha bllokadat tjera, duhej thyer. Eshte interesant per tu sqaruar loja jone propagandistike per thyerjen e saje. Sipaš propozimit tim te gjithe anetaret josllovene morem persiper te postanim edhe nje here Deklaraten neper adresa ku mendonim se mund te kete jehone , natyrisht sipas zgjedhjes sone. Si i vetrni nga Mali i Zi mora persiper Republiken "time". Duke njohur mentalitetin deklarativ malazias dhe ate te shqiptareve te pakte ne pozita ne Malit te Zi, Deklaraten ne mes tjerash e postava edhe ne adresen 28 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture e RTV te Titogradit (jo redaksise, ata me siguri e kishin fituar perpara nepermes TANJUGUT, por kesaj radhe organizates se sindikatave). I njihja mire kuadrot qe kishin žene postat e kryetareve te sindikatave ne Mal te Zi. Ishin ata karrieriste qe deshironin te futeshin me se shpejti ne skenen politike te vendit, duke u frikesuar njekohesisht se gdo gabim i tyre mund t'ua nderpriste karrieren, Adresa tjeter prej te ciles pritja reagim ishte drejtori i Gjimnazit shqip ne Ulqin apo ne Tuz. Nuk gabova: Duket se situaten ne te cilen e kisha qitur kryetarin e sindikatave te RTV ishte tejet e nderlikuar; ta injoronte deklaraten frikohej se mos e marrin ne pergjegjesi, ta publikonte ishte edhe me e rende. Te kuptohemi, ndonese me Deklarate i therrisnim te na bashkengjiteshin, nuk prisnim se do te anetaresohej ndokush prej te adresuarve ne Keshill, madje as te na japin perkrahje qofte edhe verbale, por vetem te reagojne ne Deklarate - natyrisht reagimin e prisnim negativ. Pas tri - kater ditesh ne Ditarin e pare televiziv te RTV te Titogradit u paraqit kundershtimi i ashper i sindikatave te RTV, jo kunder Deklarates, por kunder anetareve kolektive te Keshillit - para se gjithash kunder Radio Shtudentit te Lublanes, Mladines etj. Afro dy minuta sa zgjati leximi i reagimit, ne ekranin e TV-se shikuesit mund ta lexonin deklaraten. Bllokada u thye! Te nesermen "Politika" e Beogradit e botoi tekstin e kundershtimit, duke na bere pa dashje nderin me te madh - duke i treguar opinionit, se nje Keshill i tille ekzistonte. Ato dite drejtori i gjimnazit te Ulqinit beri hap te ngjashem "nuk do te na tradhtojne edhe ne qofte se nga Lublana fitojme deklaraten e njefare Keshilli, qofte teksti i asaj deklarate i shkruar edhe ne gjuhen e paster shqipe. Rruga jone eshte ajo e LKJ ...". Drejtori i gjimnazit ne Tuz, nxenes i te cilit isha vite me pare nuk reagoi, ndoshta edhe per shkakun se ia merrte mendja kush qendronte pas kesaj. Na sulmuan! Kurrkush prej tyre nuk u anetaresua, por ata na e dhane pa dashje certifikaten e lindjes per pjesen tjeter te Jugosllavise. Qe nga ai rast me veprimtari tone: qofte me deklarata, qofte me kundershtime e reagime ndaj veprimtarise sone ishin te mbushura gazetat jugosllave. Si i mblidhnim informatat ? Oendrimi yne ishte te na njohin si partner te besueshem, me informatat e te cilit edhe nese nuk pajtohen plotesisht, te merren ne dijeni. Ishin me rendesi 29 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture FAKTET. Vetem si rast ta paraqesim ketu si erdhem deri te emrat e te vrareve ne fshatin Zhur, ne kufi me Shqiperi. Ne ilegale te thelle disa nesh qe jetonin ne Lublane angazhuan simpatizuesit tane nga fshati Zhur dhe fshatrat perreth. I nisem per ne vendlindje me detyre te vetrne te mblidhnin emrat e te vdekurve ne fshat gjate operacionit te APJ dhe policise disa dite perpara. Asnjeri prej tyre nuk dinte per tjetrin. Duhet thene ketu se te gjitha shpenzimet i hiqte vete “udhetari”, ngase, si Keshill, mjete materiale nuk kishim. Njeriu te cilin e pata angazhua u kthye pas nje jave. Sot ai nuk eshte me ne jete, por gjithmone do ta kujtoj se sa i rraskapitur, por njekohesisht plot krenari per detyren e kryer ma dorezoi letren e zhubravitur me emra te shenuar. Per te arritur ne fshat kishte kaluar kembe neper pyll e male disa dhjetera kilometra. Lista qe e kishte sjell ishte e tmerrshme. Perpos emrave, kishte edhe te dhenat tjera, si emrin e babait, vitin e lindjes dhe daten e vrasjes. Perpos kesaj fituam edhe tri - kater lista te tjera. I botuam vetem emrat e atyre qe ishin se paku ne te tri listat - pra informatat nga tri burime te pavarura, me nje shenim se lista ende nuk eshte e plote, por do te punojme ne azhurnimin e saj. Kjo, por jo vetem kjo informate, na e peli rrugen per shtyllat e gazetave evropiane, per lajmet e agjencive te huaja si dhe per interesimin e tyre te drejtperdrejte per veprimtarine tone. Me kujtohet se disa dite pas publikimit te informates per fshatin Zhur, diku kah ora 01 e nates, i shoqeruar nga nje mik imi slloven, me vizitoi nje njeri qe u prezantua se ishte nga Bundestagu gjerman. Pasi kisha autorizimin ne emer te Keshillit te jepja informata, gje qe nuk e kishin te gjithe anetaret - prej shqiptareve e kishte edhe Naim Maloku, ia shpjegova menyren se si kishim ardhur deri te informatat. Takimi me te ishte shume frytdhenes per ne. Pas Kesaj informatat tona ishin tashme edhe ne tryezat e vendeve te rendesishme vendimmarrese te Evropes. Ngjarje makabre ndodhnin, te thuash per gdo dite ne Kosove. Informatat vinin shume shpejt. Shpesh ishin edhe te pakontrolluara, por, pasi e dinim se lajme te tilla mund te vinin edhe nga kuzhina e sherbimeve sekrete jugosllave e ushtarake, qendrimi yne qe t’i vertetonim lajmet pa i publikuar, na ndihmoi qe te mos binim ne kurthin e tyre. Gjate veprimtarise sone kishte edhe raste te luhatshmerise. Ne nje nga mbledhjet tona gati si nga margjina u fut tema e interesimit te sigurimit 30 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shteteror per veprimtarine tone. E potencuan kete me fort intelektualet sllovene, te cileve kishin filluar t'ua pergjonin telefonat dhe tu benim presione tjera te llojeve te ndryshme. Ishte ky nje nga rastet kur veprimtaria mund te vihej ne pyetje. Pas diskutimit per kete, Keshilli mori qendrimin qe kushdo qe ishte i interesuar per veprimtarine e grupit mund te marre pjese ne mbledhjet tona, pasi ato jane plotesisht te hapura dhe se, thuaja nga gdo mbledhje jona dilnim me deklarate per shtyp. Ky qendrim yni me vone u duk si grusht i rende per “te interesuarit”! Fill pas kesaj mbledhjeje nje nga anetaret tone (Fadil Demiri, ish študent i Akademise ushtarake ne Zagreb, nje nga pjesetaret e grupit te burgosurve politike ne Procesin e Sarajeves) na lajmeroi se KOS-i (sherbimi kunderinformativ i Armates) e kishte kontaktuar. Na tha se s'do te shkonte, por neve na interesonte kontakti i tille. Pjesetaret e KOS-it punonin ne ilegale te plote. Ishte shume me rendesi qe t'i njihnim si figura. Luajtem lojen e "anijeve te mbytura". Nga Fadili e dinim vendin e takimit - kafja e hotelit Sllon ne Lublane. Nga grupi yne shkuam ne kafe ne kohen e bisedes tre veta: dramaturgu dhe shkrimtari i njohur slloven Peter Bozhig, une dhe ne mos gabohem publicisti Matjazh Hanzhek. Misioni yne pati sukses te plote, kur ne dalje nga kafja na pershendeti Fadili. Inspektori i KOS-it ishte per aksione te metutjeshme i “paperdorshem”, por edhe Fadili i “dale dore” per ta. Rrezik tjeter qe i kanosej veprimtarise sone ishin anetaret ekstrem te Keshillit. Madje kishim te tille edhe nga Keshilli i ngushte nismetar. Disa prej tyre pas do kohe e pranuan moton tone te veprimtarise "duhet veprua me mendje te ftohte por me zemer te nxehte", por patem edhe asi qe u larguan nga Keshilli si te pakenaqur. Tubimi ne “Cankarjev dom” Keshilli u be pjese e pandare, bile e rendesishme e reaiitetit slloven. Deklaratat tona ishin tekste shume te lexuara nga lexuesit sllovene, e per shqiptare te mos flasim. Duhet pranuar se te gjitha mediat sllovene, e jo vetem ato “opozitare” ishin plotesisht te hapura. Kur minatoret e Trepges hyne ne greve te urise, kjo u be pika qe kishte mbushur kupen. Vendosem te organizonim nje konference publike, ku do t’i ftonim te gjithe te interesuarit 31 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture dhe te kerkonim nga politika sllovene te reflektoje per situaten, gjegjesisht te distancohet publikisht nga politika zyrtare ndaj Kosoves. Ne momentin e fundit, politika sllovene vendosi ta marre punen ne doren e vet. E pervetesuan idene tone, por, ne fakt, kete edhe deshironim. Me 27 shkurt 1989 u be tubimi madheshtor ne Cankarjev Dom. Ne mbremjen e 27 shkurtit, duke menduar se do te ishte mire ta kemi nje fjalim te pergatitur per paraqitje eventuale. Diku kah mesdita e 27 shkurtit ne qender te qytetit u takova me njerin nga aktivistet tane qe me njoftoi se shqiptaret po mblidheshin nga te gjitha qytetet e Sllovenise ne tregun e gjelber. Tregu i gjelber ne Lublane ate kohe punonte deri ne oren 14 e pastaj i tere tregu pastrohej dhe behej nje siperfaqe ku mund te organizoheshin manifestime te ndryshme shoqerore. Autobuset mberrinin nga te gjitha anet. Shqiptaret e pergatitur me parulla, flamuj jugosllave e sllovene, me fotografi te Titos e Kardelit dilnin nga autobuset. Ne treg, ne mes tjereve ishte edhe pronari i Plava lagunes, shqiptar i Maqedonise dhe perkrahes i madh i veprimtarise sone. I gjetur ne kete situate, i luta qe te me degjonin dhe t’i linin te gjitha parullat, flamujt dhe fotografke. Per gudi me degjuan! Vendosem qe te shkojme prej tregut deri para Cankarjev domit ne rend dy nga dy, pa asnje fjale, sikur te shkonim varrim, ngase vellezerit tone i kishim 600 metra nen dhe. Ndersa pronarit te “Plavi barit” Mesut Ajdinit, i thash t’i blinte te gjithe karafilat qe i kishin mbetur nje plake qe ende nuk ishte larguar. Nje shporte te tere. Te gjithe e vendosem nga nje karafil ne rever te palltove, gje qe beri shume buje. Te nesermen Delloja, percillte tekstin e nje gazete te njohur evropiane me titullin “Shqiptaret ne shenje proteste nga nje karafil ne rever’’. Ne mbremje, para se te fillonte tubimi, iu paraqita protokollit me deshire qe te paraqitesha per fjalim. Pas dy-tre minutash doli Stane Dollanci dhe m’u drejtua me fjalet: “Shoku Berishaj, edhe pa e lexua ate qe keni pergatitur per fjalim do ta nenshkruaja secilen fjale tenden, mirepo sot eshte peshtja jone. Šot do te ndihet vetem fjala e slloveneve. Politika sllovene sot duhet te distancohet nga dhuna dhe politika jonjerezore ne Kosove. Eshte koha qe me ne fund ta themi boterisht qendrimin tone.” Ato dite, gazetari i njohur slloven Zhelko Kozinc, e kishte bere nje film dokumentar per minatoret kosovare “Zogjte ne Kosove”, ku e paraqiste ne menyre me realiste gjendjen. Ato dite sa kishte qendruar ne Kosove, i frymezuar nga situata, kishte shkruar edhe nje permbledhje poezish me titullin 32 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Gjarpri nen gure, te cilin e perkthyem bashke me Šalih Kabashin dhe e botuam ne SHB Emonica e Lublanes. Si fjale hyrese ne liber e botuam fjalimin qe e kisha pergatitur per Cankarjev Dom, me titullin “Deshem te thonim”, te nenshkruar me Shgiptaret nga Cankarjev domi. Kush ishte Jasha Zllobec? Prej intelektualeve sllovene qe barti peshen me te rende jo vetem gjate veprimtarise se Keshillit por edhe me pare, e edhe me vone, ishte Jasha Zllobec. Angazhimin i tij ne ndryshimin e opinionet publik slloven per geshtjen shqiptare e hasim qe nga viti 1983 e tutje, kur me shkrimet e veta ne Mlladine e gjetiu denonconte haptas ekspansionizmin serb dhe politiken antishqiptare te Jugosllavise. Miqesia e tij me poetin e madh Ali Podrimja ishte njeri nga shkaqet e veprimtarise se tij “pro- shqiptare”. Nuk ngurronte ta kundershtonte edhe politiken zyrtare te Sllovenise. Zyra e tij ne Cankarjeva Zalozhba u be per nje kohe te gjate vend-rrefim per problemet (edhe personale) te shqiptareve ne Lublane e me gjere. Nese shikohet prej nje distance kohore, nje perqindje e madhe e ketyre takimeve per Jashen ishte kohe e humbur. Kush ishte Jasha Zllobec? Veprimtaria e tij perparimtare fillon shume vite me pare. Gjate kohes se studimeve (ndonese si bir i nje revolucionari slloven - biri i poetit te njohur Ciril Zllobec) ai ishte nder organizatoret kryesore te demonstratave te vitit 1968, qe kishin ndezur Evropen. Madje, si "revolucionar” ai ben pelegrinazh Jan Palchut, studentit gek qe vetedigjet me 19 janar 1969 duke e bere ne kembe rrugen prej Lublanes ne Prag. Perkthimi dhe botimi i poezise se Ali Podrimjes Kush e vret ujkun ishte vetem njeri nga refleksionet e tij kunder politikes antishqiptare. Jasha perndryshe ishte ne ate kohe (1988-89) redaktor i fjalorit tim Sllovenisht-shqip dhe shqip- sllovenisht. Kontaktet e mija me te ishin tejet te shpeshta, por kishin arsyetimin e vet. Me ftonte te vija per pune te fjalorit, por shpesh keto ftesa ishin vetem casus belli per debate te gjata intelektuale, vend te merituar ne te cilat zinte geshtja shqiptare. Jo te rralla ishin rastet qe shoqeria ishte me e gjere. Me se shpeshti me neve ishte Zdravko Dusha, autori i sloganit famemadh te shumeperfolur, por dhe te sulmuar ashper nga 33 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture autoritet centraliste "SLOVENIJA - MOJA DEŽELA", si slogan separatist. Ndodhte qe qendrimi im me ate te Jashes apo te ndokujt tjeter te jete plotesisht diametral. Kur e thosha ndonje qendrim te tille, Jasha u thoshte te tjereve: "Nikolla nuk eshte shqiptar i vertete, e kemi prish na Sllovenet. Ai jeton teper gjate me ne". Vet fakti se Jashes shpesh ia humbnin kohen edhe "shqiptare" te papune e te them gati edhe rrugage me pengonte edhe mua e shume te tjereve. Ne biseda te shumta i thosha se “ne fund shqiptaret do ta vrasin". E merrte kete per humor, por nje dite ndodhi nje gje tejet e papelqyeshme per te gjithe neve. Shokun e tij e tonin, shkrimtarin e njohur slloven, simpatizuesin e shqiptareve e anetarin e Keshillit Millan Kleg e kishin rrahur disa rrugage shqiptare para embeltores Vesolje ne Lublane. Fill pas kesaj Jasha me thirri dhe biseduam gjere e gjate. Ishte paksa i frikuar. E, si te mos ishte: shqiptaret per te cilet angazhohej aq teper ia kthyen ne menyre te tille. Biseduam gjere edhe per Klegin dhe vetem nga ia rast Jasha filloi te beje seleksionimin e atyre shqiptareve per te cilet “kishte kohe”. Disa dite me vone e takova Klegin. Dangen e zeze rreth sysh nuk mund ta mbulonin plotesisht as syzet e erreta qe i kishte. Ti kerkoja falje nuk kisha ne emer te kujt: ne emer te rrugageve, qofshin ata edhe shqiptare, nuk e ndieja veten te ftuar per nje gje te tille. E bindem bashke me Šalih Kabashin, jo fort lehte, qe te mos e publikonte nje gje te tille. Dhe si i kujtohet Millan Klegi ketij rasti nje gerek shekulli me vone: “Me kujtohet “aleanca” e Jashes me shqiptaret. Nje here lexuam bashke ne Kosove. Serish me ndodhi, kur ne pike te nates ma hapen barnatoren dhe me furnizuan me qetesues, derisa nuk rashe, ketu ne Lublane ne nje konflikt pijanecesh, se asgje tjeter nuk ishte, e pastaj nje grup shqiptaresh konstatuan se plaga ime, qe ma kishin bere ne sy, ishte edhe plage e tyre. Ne moment abstenova, pasi kisha pas vetes nja njeqind shqiptare, te gatshem qe gdo moment te rreheshin per shkakun tim.” Ishte interesante qe ne te njejten kohe ne Lublane ishte tejet e avancuar veprimtaria e serbeve, te cilet ishin grumbulluar rreth Shoqates Kulturore "Sava". Ashtu e quanin, ndosnese te gjithe e dinim se kjo ishte ekspoziture e politikes shoviniste serbe. Ishte eksponent i politikes populliste te garnitures se Millosheviqit dhe vepronte nen thupren dirigjuese te Beogradit dhe aminim te kishes ortodokse serbe. Popi Peran, qe meshonte ne kishen ortodokse 34 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture serbe ne Lublane ishte anetar i kryesise se “Saves” . Ata deshironin te organizonin berthame antisllovene, ku do te fusnin edhe njerez nga kombet tjera, pra nga te gjithe "juzhnjaket". Kisha punuar perpara si mesues i matematikes dhe fizikes ne Shkollen Fillore "Prezhihov Voranc" ne Lublane. Ishte kjo shkolle ne dy gjuhe: sllovene, (ku mesonin femijet e ajkes intelektuale sllovene), dhe serbokroate, ku ishte nje konglomerat i femijeve nga republikat tjera (Vetem me vone e pata kuptuar se pjesa serbokroate ishte shtuar vetem e vetem per ta degraduar emrin e asaj shkolle). Ne klasat serbe mesonin femijet e intelektualeve serbe, disa prej tyre shoviniste te perbetuar, femijet e oficereve, te punetoreve nga republikat tjera si dhe aty ketu ndonje vogelush shqiptar, kryesisht prej atyre familjeve ku ishin nenat serbe, kroate apo boshnjake. Pa deshire nengmimi, vogelushet shqiptare ishin nga familjet e shtreses intelektualisht me te ulet te popullates sone. Aty isha ne kontakt me nje grup intelektualesh qe ishin te angazhuar drejtperdrejt apo terthorazi ne shoqaten Sava. Si te tille, popi Peran kishte menduar se do te mund te me fuste ne lojen e tyre. Qe nga fillimi me ofruan t'u bashkengjitem, duke me premtuar edhe ndonje vend udheheqes, por kuptohet e largova me argumentim se politika e "mitingjeve te se vertetes" (ashtu quheshin mitingjet qe i organizonin neper tere Jugosllavine gjoja serbet e Kosoves e ne fakt klika udheheqese e tyre ne Beograd) ishte kryekeput kunder kombit tim dhe se vete veprimtaria ime edhe publicistike deri tash e kundershton haptas ate. Lidhur me geshtjen ne Kosove dhe ne pergjithesi me poziten e shqiptareve ne Jugosllavi, vite te tera diskutonim ne analizat tona veganerisht me Martinin dhe me Gani Bugincen. Edhe sot me kujtohen ato debate teper te gjalla. Dhe me mungojne. Ishin tejet kritike. Nuk ia zbukuronim njeri tjetrit, por nga keto mbremje (kryesisht) dilnim fizikisht te rraskapitur, por shpirterisht edhe me te forte, edhe me te bindur se jemi ne rruge te drejte qe ne fund te fundit duhej guar perpara ne procesin e afirmimit te geshtjes shqiptare ne Kosove (gjegjesisht ne krejt Jugosllavi, ngase Kosova per ne te tjeret ishte shteti i vetem i vertete ame). Ky grup u artikulua si berthamez intelektuale per te cilen flitej ne rrethet intelektuale sllovene qe nga viti 1981 e tutje. Ganiu ishte me eksploziv dhe kishte nje gabim qe vazhdimisht ishte ne thumb te kritikes sone: i besonte gdokujt, e kete besim disa here e pagoi me maltretime nga UDB- ja sllovene. 35 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Me 1981 disa muaj pas demonstratave te 11 marsit, Fakulteti i sociologjise, shkencave politike dhe gazetarise (FSPN) organizoi tryezen e pare te rrumbullaket ne Jugosllavi me temen Kosova. I ftuari kryesor ishte Mitja Ribigig, nje nder udheheqesit politike te RSFJ. Aty e dhame vulen tone. Me kujtohet se ne ate tryeze kundershtuam rende politiken e dhunes qe shfryhej mbi rinine e Kosoves, qe ne ate kohe ishte jo vetem herezi, por edhe shkak per te na marre, se paku, ne “bisede informative” sig quheshin atebote maltretimet qe bente sigurimi shteteror me kundershtaret e vete, e posagerisht me shqiptaret. Me kujtohet se fillimisht diskutimi im u percjell me nje zhurme, per ta pllakosur fill pastaj nje heshtje memece, gati rreqethese, qe zakonisht ishte parandjenje e se keqes. Ne mes tjerash thash se nje politike e tille eshte e pa perspektive dhe se gon aty ku, ndoshta nuk mund te kete kthim. Per fatin tim te mire, ne ate fon ishte edhe reagimi i Ribigigit ne fjalimin tim. Kuptohet, pas kaq vitesh tani vetem mund ta parafrazoj: Nuk e di kush eshte ai djaloshi, por e di dhe do t’ua them nje gje, qe nuk do te guxoja ta shprehja publikisht nga vendi qe mbuloj, tha. Pajtohem plotesisht me gati te gjitha qe i tha ai. Normalisht, si anetar i KQ LKJ, duhet ta percjell mesazhin e vendimit te shumices, por si njeri, e di se eshte vendim i gabuar. Krahas veprimtarise sone per internacionalizimin e geshtjesh shqiptare i kishim vu vetes edhe detyre tjeter qe dalengadale na u be modus vivendi. Ishte e pamundur qe te kalonte kohe me e gjate se disa jave e te mos i kishim lexua librat me te ri te vleresuar nga kritika letrare e shkencore si te vlefshem. Edhe sikur te deshironim ta tejkalonim nje gje te tille nuk kishim mundesi. Vete rrethi ne te cilin silleshim na shtynte te benim kete. E njekohesisht te beheshim edhe aktore aktive ne te gjitha organizimet qe edhe terthorazi e preknin problematiken tone. Per gjitha keto vite veprimtarie, do ta vegoja disa raste interesante, ne te cilat, si grup, por edhe si individe kundershtuam shabllonet jugosllave (lexo serbe) te mendimit te kohes. Njeri prej tyre ishte edhe rasti i botimit te librit “Albanci” ne Mladinska knjiga te Lublanes (1984). Ishte rast i rralle atebote, qe libri te botohej pasi te jete dhene, qofte edhe nje recension negativ per te, kuptohet nga recensentet e percaktuar. Dhe, guditerisht, recensionin negativ e kishte dhene, hig me pak se profesori i historise se mesjetes ne Fakultetin Filozofik te Universitetit te Lublanes, prof. dr. Ignacij Voje. Kur nuk ia arriti ta bllokonte botimin e librit me recensionin e tij “shkencor”, ai organizoi para studenteve te 36 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture vete, ne amfiteatrin e FF antipromovimin e librit, ku dolen ne pah qendrimet e tij “shkencore” te bazuara ne veprat e akademikeve serbe dhe “gjeneralizimet” e tij per shqiptaret, qe do t’ia kishin lakmi edhe autoret e propagandes me te rrepte antishqiptare. Te pergatitur per nje gje te tille, tre shqiptar, Gani Buginca, Martini dhe une iu kundershtuam me fakte, aq sa disa nga profesoret prezente u ngriten dhe na dhane duartrokitje frenetike, qe profesorin Voje, praktikisht e bene te “dorezohej" dhe te provonte te nxirrej nga situata para argumenteve tona. Kjo gje nuk mbeti e pa shenuar ne mediat e kohes, qe ditet ne vijim flisnin per deshtimin e dyte te recensentit te librit. Mirepo, “kacafytja” me profesorin Voje e kishte edhe raundin e dyte. Kesaj radhe pas kater vjetesh (me 1988) kur ai e botoi ne revisten Nashi Razgledi nje recension tjeter, kesaj radhe pozitiv per iibrin me te njejtin tituli, por me botues tjeter, Akademine e Shkencave dhe Arteve te Serbise. Ne numrin tjeter te te njejtes reviste polemizova me te, me tekstin “Metamorfozat shkencore te profesorit Voje”, ne te cilin i krahasova qendrimet e tij publike diametralisht te kunderta ne dy recensionet dhe paraqitjet tjera per shqiptaret. Polemika vazhdoi edhe ne disa numra te ardhshem. Ishin tejet te shumta reagimet pozitive ne kete polemike, si drejtperdrejt privatisht ashtu edhe ne menyre indirekte edhe nga emra te njohur te shkencave humanitare e profesore te universitetit. Ishte kjo nje fitore e madhe jona! Nje rast tjeter qe do ta vegoja ishin edhe ligjeratat qe i mbante Martini neper tere Sllovenine, me titullin “Te jesh shqiptar”. Edhe pse te organizuara nga dege te ndryshme te organizates se rinise se Sllovenise, kishte mjafte prezente qe jo vetem per nga mosha nuk ishin te rinj. Gjithmone kerkohej edhe nje karrige me shume. Njerezit qe vinin ishin te etur per te degjuar ndonje ligjerate ndryshe per gjendjen e shqiptareve ne Jugosllavi. Veganerisht prej nje intelektuali te ri shqiptar. Por, kishte edhe mjaft te tille qe vinin “me detyre”. Disa sish i njihnim edhe nga qarqet shqiptare, qe provonin me gdo kusht ta ruanin “paprekshmerine” e politikes se LKJ ndaj geshtjes se Kosoves. Madje, nga ligjerata e organizuar ne Lublane u be edhe nje polemike publike ne faqet e gazetave te kohes, ku autori sulmohej per ide “antishteterore”. Zakonisht gjendej ndonje emer i kote slloven, qe futej ne pyll pa kmese e qe pas atij teksti nuk dinte te dilte me. 37 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Lexues i madh me te cilin kisha takime te shpeshta ishte Milenko Vakanjac, sociolog dhe publicist. I takonte, perndryshe te majtes demokratike sllovene. Me te u njoftova diku ne vitin 1984, kur ishte redaktor i programit te trete te Radio Lublanes, ndersa une punoja si teknik i zerit ne Radio Lublane. Ishte ky program me tematike serioze, plot geshtje letrare, kulturore dhe emetim te muzikes serioze. Deri atehere isha pak i njohur si perkthyes letrar. Ne klimen e sharjeve qe prezantoheshin per kombin shqiptar ne krejt Jugosllavi deshiroja qe opinionit intelektual slloven t'i prezantoja digka nga kultura jone. Ne Biblioteken Universitare e Popullore te Lublanes e gjeta nje permbledhje te poezive te Qerim Ujkanit, qe me la pershtypje. I perktheva disa sosh dhe iu drejtova Vakanjcit. Nuk me njihte, por fill u interesua per poezine. Pas dy ditesh u takuam ne Hotel Turist dhe filloi te jepte mjaft komplimente per poezine dhe per perkthimin. I emetoi ne emisionin e rregullt “Literarni nocturno” dhe qe nga atehere filluan seancat tona te debateve. (Disa vite me vone, valet e ketij emisioni i ndane 45 minuta per poezine e Migjenit, qe i kisha perkthyer). Rezultat i ketyre debateve ishte edhe tryeza e rrumbullaket po ne te njejtin stacion te Radios me teme "Bisede mbi marredheniet kulturore sllovene - shqiptare" e emituar me 18. 04. 1984. Emisioni beri buje tejet te madhe ne qarqet intelektuale sllovene. Pos meje ne bisede moren pjese edhe Gani Buginca dhe Rifat Kukaj. Per kete teme u interesua kryeredaktori i katermbedhjetditeshit, qe mbante statusin e revistes se intelektualeve sllovene "Nashi razgledi". Ne forme te zgjeruar kjo reviste e botoi tekstin tim me tituli "Miklošič je vedel, Nahtigal tudi, pa mi?" (“Miklloshigi e dinte, Nahtigalli, gjithashtu, e ne?" - kuptohet gjuhen shqipe, ver. ime) me 31 .janar 1986. Sa ishte interesante kjo teme nuk e kuptoja as vet, derisa e fitova nje leter nga redaksia e Enciklopedise Sllovene, ku ma kerkonin autorizimin e tekstit si tekst enciklopedik. E perpunova perseri tekstin e vertetova edhe nje here gdo te dhene ne te duke hulumtuar edhe me tutje temen qe me preokuponte qe nga ardhja ime ne Slloveni. Le te merret edhe si lavdate por nuk mund te mos e them, se kur e pashe emrin tim ne mes te autoreve te Enciklopedise Sllovene, pjeses se pare, u mburra shume. Edhe hapesira qe me kishin destinua ishte mjaft impozante - ishin me se dy faqe enciklopedike, (Shih Enciklopedija Slovenije, 1, A-Ca, Mladinska knjiga , Ljubljana, 1987, faqja 39,40,41). 38 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Nje ekskurs ne lidhje me kete. Ne promovimin e blenit te pare te Encikiopedise merrte pjese perfaqesuesi i redaksise se encikiopedise malaziase, redaksi kjo e vetmja qe e kishte perurua daljen e ketij projekti - Encikiopedise sllovene. Redaktori Bela Sever me luti qe ta shoqeroja dr. Radosav Rotkoviqin nga enti leksikografik malazias, e kur me prezentoi, ketij te fundit iu duk nengmim nga Sllovenet qe i percaktuan nje percjelles kaq te ri (isha atehere vetem 28 vjegar) madje shqiptar, mirepo, kur z. Sever me prezantoi si njerin nga autoret, Rotkoviqi gjerat ndryshuan. Keto ekskurse ishin vetem si fill ruzh i asaj qe te kuptohet se nuk ishte e rastit qe pikerisht ne Slloveni - ne Lublane te behej nje klime me e pershtatshme edhe per veprimtari politike te shqiptareve. T’i kthehemi perseri klimes qe ishte formua rreth Keshillit ne Lublane dhe veprimtarise sone. Pa marre parasysh qendrimin tone se me demonstrata nuk fitojme shume, se mitingjet jane bere leternjoftim i popullizmit serb, keto here pas here na ndodhnin. Me aktivi ne keto ishte z. Tagjedin Halimi. Idete i kishte fascinuese. Ja njera prej tyre. Disa dite para Pashkeve 1989 me erdhi ne banese diku para nate. Ne bisede e siper me pyeti se g' mendoja per idene qe shqiptaret, pa marre parasysh perkatesine fetare, te shkonin te Henen e Pashkeve ne Kishe dhe me kete gjest te shprehin proteste kunder dhunes ne Kosove. E pelqeva ate gjest. Mirepo, kur ma elaboroi me tutje qellimin mu duk thjesht qesharak. Mendonte qe kishen Frangeskane ne Tromostovje ne Lublane shqiptaret ne njefare menyre ta “okuponim” dhe aty te organizonim greve urie me kerkese ultimatume qe do ta vazhdojne greven perderisa te vije te bisedoje me ta Ati shenjt - Papa. I interesonte a ka gjase teorike qe te vije gjer te ky takim. Me kot fillova ta bindi se nje aksion i tille eshte i denuar me disfate, por, sig u pa me vone, nuk iu mbushte mendja. Pas dy ditesh duke u kthyer nga puna shkova te Jasha. Me goi deri te dritarja e Cankarjeva zallozhbes prej kah mund te shihej Kisha Frangeskane dhe me tha: "shikoji shqiptaret tu". Ishte e Hena e Pashkeve. la shpjegova shume shkurt biseden e para dy neteve, gje te cilen e percolli me komentin "to je norost" (kjo eshte marri!) dhe se bashku, pa humbur kohe u nisem per t' i bindur ne te kunderten. Kesaj here situaten e zgjidhi shume bukur Naim Maloku qe kishte mberri para nesh dhe kishte hy ne Kishe. Gazetaret ishin mbledhur para Kishe dhe prisnin g' do te behej. Ai i kishte binde pjesemarresit 39 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture e aksionit qe pas nje qendrimi perafersisht 30 minutash ta leshojne kishen. Ne pyetjen e gazetareve čili ishte qellimi i aksionit, ai u pergjigj: "deshiruam qe paqja qe mbreteron Diten e Pashkeve ne krejt familjet katolike te botes, pra edhe ne familjet sllovene, te hyje edhe ne shpirtin dhe ne familjet shqiptare ne Kosove". Ne pyetje provokuese te nje gazetari beogradas V kerkoni ju ne kishe, ju jeni myslimane?" u pergjigj "Ne jemi njerez, jemi shqiptare e gka eshte paqja e dime mirefilli". Kur e parne se situata ishte nen kontroli dhe masa u shpernda, shkuam me Peter Bozhigin, Jasha Zllobecin dhe disa nga ne shqiptaret ne kafe ne hotelin Sllon. Ne bisede e siper mesuam se pas dite do te mblidhen perseri demonstruesit. Aty per here te pare ra propozimi per organizimin e nje shoqate kulturore shqiptare. Te nesermen filluam bisedat e kontaktet e para per formimin e shoqates. U takonim neper kafenete e Lublanes dhe bisedonim gjere e gjate per te gjitha. Me se shpeshti ishim ne "Petrigek". Aty ishte baza e te gjitheve. Kur filluan bisedimet te mermin rrugen e deshiruar e parne se bisedat neper kafe ishin te pafrytshme, jo vetem se ishim ne sy te spiuneve, me te cilen gje tashme ishim pjekur, por para se gjithash per arsye se bisedat na i nderprenin shume here njerezit qe nuk i takonin grupit tone, qofshin ata edhe shqiptare. Grupi nismetare per formulimin e statutit e programit u takuam ne banesen time, ne Černetova 17. Ishte vendi me i pershtatshem per kesi Hoj aktiviteti, pasi qe ishte afer qendres se qytetit. Ne banese isha vetem une e Martini, keshtu qe kurrfare pengese nuk kishte. Ideja ishte qe shoqaten ta emeronim Shoqata "BESA". Ndaj ketij emri kishim edhe obligim moral, jo vetem si ndaj "beses" si institucion dhe vetedije shqiptare, por edhe ndaj Klubit te Studenteve Shqiptare te Lublanes “Shpresa”, qe ne vitet e shtatedhjeta botonte revisten e pare shqiptare ne Slloveni me emrin “BESA". Deshironim te benim nje vazhdimesi me levizjen studentore shqiptare prane Universitetit te Lublanes. Le te me lejohet nje ekskurs ne lidhje me nje tentim te organizimit te nderkohshem te shqiptareve ne Lublane. Me 1979/80 bashke me z. Gani Buginca, atehere študent te muzikologjise ne Lublane, tentuam te ringjallim Klubin e Studenteve Shqiptare. Edhe aso kohe na te dy i beme pergatitjet e duhura, deri edhe vendosem pllakatet ne qytetin e studentit me te cilet i ftonim 40 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture studentit shqiptare te marrin pjese ne mbledhjet pergatitore per ringjalljen e klubit. (Qe ne ate kohe diku u njoftova me Naimin, atebote oficer i APJ, por njeri me dinjitet te larte kombetar. Me kujtohet se ne “Gerbigeva” ne dhomen studentore te Ganiut kaluam disa net pa gjume ne biseda te gjata). Qe te dy ishim te papergatitur per provokimet qe na ndodhen (keto na parashtroi edhe Naimi). Ishin nga me te uletat, qe as qe na binin nder mend. Ne njeren nga ato mbledhje, “študenti” qe ende mbante vulen e Klubit, qe vite te tera nuk funksiononte, duke mos dashur ta lejonte ringjalljen me sulmoi me keto fjale: "edhe nese riformohet klubi, do te jete i atille qe shkruan ne vule - Klubi i studenteve kosovare, pra edhe i serbeve te Kosoves, e ti nuk je kosovar, nuk ke te drejte as te prezantosh". Ky ishte shkaku i deshtimit te tentimit te ringjalljes se klubit, gje qe kishte qene edhe shkak i shkaterrimit te klubit vite me pare. Nisma per kete shkaterrim kishte ardhur nga udheheqja komuniste e Kosoves. Si erdhi deri te emri SHK MIGJENI As ne Lublane, regjistrimi i shoqates sone nuk ishte aq i lehte. Neper zyrat shteterore kishin žene vend “jugosllave te perbetuar”, por edhe sllovene, per te dlet gdo organizim i "juzhnjakeve” shihej si rrezik. Donin te na fusnin ne thes te njejte me Shoqaten Sava te regjistruar para disa kohesh, shoqate kjo serbe, por me oblande te jugosllavizmit. Kete nuk e pranuam. Problem u be edhe emri Besa. Ne takim me kryesine e LSPP (Lidhja socialiste e popullit punues) te Lublanes, qe e udhehiqte Jozhe Osterman, ku merrte pjese i krejt grupi nismetar, bashke me Peter Bozhig, Jasha Zllobec, Matjazh Hanzhek e Dane Zajc (qe na perkrahnin plotesisht) u kundershtua ashper nga strukturat politike te Lublanes emri “BESA” - gjoja Besa ishte koncept negativ, hakmarres, pra i papranueshem. I prekur thelle per moskuptimin e termit, gjegjesisht keqkuptimin e tij, apo me mire te thuhet kuptimin qe e kishte imponua propaganda serbe me dekada, mora fjalen spontanisht per ta shpjeguar termin. As une nuk isha i vetedijshem se sa zgjata me diskutim, por e hetoja se te gjithe po e percillnin me vemendjen me te madhe. Pas mbledhjes, Peter Bozhigi na thirri ne kafe dhe me nje ton diši edhe kercenues m’u drejtua. “N. B. nese keto gjera qe i ke thene sot nuk i qet ne leter, ky do te jete takimi yne i fundit. Kam menduar se e njoh kulturen 41 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shpirterore te shqiptareve dhe se mund te shkruaj shume per mentalitetin tuaj, por sikurte kisha shkrua digka lidhur me antropologjine shqiptare deri me sot, po e shoh st do te turperohesha nga shkrimi im.” Ishte ky takim me vetedijen time dhe vetedijen tone kombetare. Per neve gjithmone kane shkrua te tjeret, me se shumti sipas hamendjes, apo me qellime te fundit (shpesh qellime negative). Kurdesha t’a konsultoj literaturen mbi temen e imponuar “BESEN” mbeta i shtangur. Nuk gjeta gje, perpos Kanunit te Leke Dukagjinit ne “shkence” dhe Kush e solli Doruntinen, novelen e Kadarese ne letersi. Pas disa kohesh, artikulli u botua me titullin “Besa - modus vivendi albanskega naroda” (Besa - modus vivendi i kombit shqiptar) (shih. NR, 39, sl5 (9.III.1990)) Edhe sot e ruaj versionin punues te Statutit te shoqates Besa, emer ky qe nuk u miratua nga udheheqja e LSPP e Lublanes, e ne per te mos u kapur ne formalizem e te bindur se organizimi eshte me se i domosdoshem e pagezuam shoqaten me emrin Migjeni. Disa muaj perpara ne RTV e Lublanes ishte emetuar drama televizive e luajtur nga Teatri krahinor i Prishtines mbi kete shkrimtar. Revista “Alternativa” Shoqata per ne ishte edhe paravan mbrojtes ne suaza te se ciles legalizohej veprimtaria jone edhe politike si bashkesi nacionale. Po ne ate dite vendosem qe pa pritur te fillojme edhe me revisten tone, te cilen e pagezuam si “Alternativa”. Pasi, se shpejti do te kthehesha ne vendlindje - ne Mal te Zi, qe atebote ishte vetem ekspoziture e vertete politikes se Millosheviqit, mu desh ta refuzoja poziten e kryeredaktorit, qe ma ofruan ne Keshillin e shoqates, por ne kete vend e emeruam Šalih Kabashin, qe, edhe perkunder pergatitjes se tij shkollore - profesor i gjuhes shqipe dhe letersise, si i burgosur politik ne grupin e Sarajeves, bashke me Naim Malokun dhe Fadil Demirin, punonte si roje nate ne nje ndermarrje. Ne sallen e Shtepise se Kultures “Shpanski borci” ne Moste - njera nga komunat e Lublanes nuk kishte vend bosh. Edhe perkunder bindjes se do te behej antipropagande per krijimin e shoqates, shqiptaret nga te gjitha anet e Sllovenise kishin ardhur. Madje, ishin mjaft sish ne kembe, qe nuk kishin vend per t’u ulur. Ne rendin e pare, perpos tjereve ishin ulur edhe Ali Ppodrimja dhe 42 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Jasha Zllobec. Me duhet ta pranoj se pak ndonje here kisha emocione me te medha gjate udheheqjes se ndonje ngjarjeje si ate dite. E dija se per komunitetin shqiptar ne Lublane po fillonte nje histori e re. Ne fjalimin tim čeka nevojen evitente per themelimin e nje shoqate te tille. E dija mirefilli, se organizimi i tille ne mase te madhe ua merrte mundesine edhe atyre qe me provokime e vepra te pa matura mire, mund te benin dem shqiptareve ne Slloveni. Po krijohej nje adrese, ku do te mund te drejtoheshin te gjithe ata qe vleresonin kulturen tone, e qe do te behej edhe pike interesante per veprimin tone politik. Me kujtohet se gjate udheheqjes se mbledhjes themeluese u drejtova edhe ne sllovenisht, madje edhe me disa vargje te autorit kroat Petar Preradoviq “Mbi gjuhen” ne kroatisht. Kuptohet shqipja dominonte. Por, rasti qe do te me kujtohet pergjithmone ishte ai kur pas recitimit te disa vargjeve qe i bera ne shqip Ali Podrimja e futi koken ndermjet duarve dhe tundi me koke. Ishin vargjet e poetit kombetar Ate Gjergj Fishtes, “Gjuha shgipe”. “Pra, mallkue njai bir Shqyptari, qi kete gjuhe te Perendis', trashigim, qe na la i Pari, trashigim s'ia len ai fmis; edhe atij iu thafte, po, goja, qe perbuze kete gjuhe hyjnore; qi n'gjuhe fhuej, kur s'asht nevoja, flet e tVeten e len mbas dore. ” Veg ai fakt sot shihet ndryshe, duket ndoshta edhe si i guditshem, por ne ate kohe Fishta ishte ende nen indeks. Nuk guxohej as te permendej, e jo me te recitohej publikisht. Nderkaq, po t’i gjenin veprat e tij ne biblioteke private, rrezikoje edhe burg, sipas nenit famekeq 133 te Kushtetutes se atehershme jugosllave. Pas perfundimit te mbledhjes themeluese, Aliu, qe e dinte mirefilli se vargje te kujt ishin dhe se gfare mesazhi dergonin, mu drejtua: “Ma mori mendje se vetem nje malesor i gmendur mund te beje nje gjest te tille” dhe pasoi nje perqafim i gjate plot krenari, qe me ne fund i erdhi koha edhe Fishtes te recitohej ne Jugosllavi, madje disa vjet para se ta merrte te “drejten e shfaqjes publike” ne Shkodren e tij. 43 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Me 1 qershor te vitit 1989 doli nga shtypi numri i pare i revistes sone “Alternativa” qe fill u be literature fort e kerkuar ne Kosove, ku dergohej ne menyre te fshehte. Aty per here te pare flitej haptazi per Kosoven Republike, per te drejtat e shkelura te shqiptareve ne Jugosllavi,.. Perpos autoreve shqiptare, per Alternative shkruanin edhe emra te njohur sllovene, kroate.. sikurse Spomenka Hribar, Dane Zajc, Peter Božič, Jaša Zlobec. Me krijimin e shoqates, sedli nga shqiptaret ne Lublane e edhe me gjere e ndiente nje obligim te bente digka per “geshtjen”. Ketu do te vegoja edhe, tani te ndjerin Halit Keqa, i čili pas nje kohe e dizajnoje edhe prototipin e monedhes kosovare, te cilen e emeroi Dardani. Monedha 1 Dardan kishte ne avers figuren e Gjergj Kastriotit, ndersa ne revers Biblioteken kombetare te Prishtines. Dizajnin e kishte bere krejtesisht me dore, pasi kompjutere te tipit te sotem ate kohe nuk kishte. Nuk mund ta pershkruaj ngazellimin e te gjithe neve kur na e prezantoi. Edhe sot e ruaj nje kopje te asaj “monedhe” si rezultat i nje energjie pozitive qe i perfshiu shqiptaret ne slloveni, ne misionin e tyre per nderkombetarizimin e geshtjes shqiptare ne Kosove, gjegjesisht ne tere slloveni. Njeri nga njerezit qe dha shume ne rritjen e imazhit te shqiptareve ne Lublane ishte edhe filigrani i njohur Gjon Simoni, me te cilin debatonim lidhur me gdo geshtje, e veganerishi me ato pikante dhe problematike. Gjoni vertete kishte nje lokal te vetin ne qendren e Lublanes, ku punonte si filigran, ai ishte intelektual i mirefillte. Para se te vinte ne Slloveni, ai punonte si spiker i Radio Prishtines. Shkaku i braktisjes se punes ne radio ishte refuzimi te lexonte nje iajm antishqiptar ne valet e radios. Prej atij rasti, ai nuk eksponohej shume, por ishte gjithnje i gatshem per ndihme dhe vazhdimisht kishte pergjigje ne pyetjet me te veshtira qe na paraqiteshin. Se veprimtaria jone ishte teme e interesimit per sigurimin shteteror jugosllav, per UDB-en tlet edhe fakti se shume nga ne u beme teme e shtjellimit ne se paku dy libra te autorit Marko Llopushina, qe ne qarqet e kohes njihej si njeri i UDB-se: ne librin “Sigurimi ne Jugosllavi” dhe “UQK kunder Jugosllavise - Si e kemi humbur Kosoven dhe Metohine”. Madje nje kapitull i tere i librit Sigurimi ne Jugosllavi ishte Sigurimi ne Slloveni - ku flitet shume per veprimtarine tone, kuptohet nga kendveshtrimi i UDB-se. Gazetar tjeter qe 44 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shkruante per ne, kuptohet negativisht ishte edhe korrespondenti i Politikes se Beogradit nga Lublana, Millan Llaketig. 45 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture KOSOVO REPUBLIKA Ervin Hladnik-Milharčič Sredi februarja leta 1989 sva s tedanjim odgovornim urednikom Mladine Francijem Zavrlom odšla na Kosovo. Po političnem vznemirjenju v Sloveniji zaradi aretacij ob razkritju vojaškega dokumenta o pripravah na vojaški udar, so s Kosova prihajale novice, da se tudi tam organizira civilna družba. Ni bilo čisto jasno kaj civilna družba v teh okoliščinah pomeni. Albanci so govorili nerazvozljiv jezik, ki ga ni bilo mogoče razumeti z nobeno kombinacijo slovanskih jezikov. Zdelo se je, da prihaja od nekje drugje, drugje pa je zelo daleč. Politična govorica pa je bila enaka govorici, ki smo jo v civilni družbi govorili v Sloveniji. Človekove pravice, pravica do samoodločbe, pravna država, enakopravnost. S Francijem sva šla pogledati kaj od tega lahko razumeva. Že takoj ob prihodu je bilo jasno, da je rudnik svinca Trepča emocionalno središče celotne pokrajine. Presenetila sva direktorja rudnika Burhana Kavajo in ga prepričala, da naju je spustil v enajsti horizont, kjer so kopali rudo. Tam sva naletela na rudarje, ki so prebirali vse jugoslovanske časopise in so poznali politične tokove v Jugoslaviji vsaj toliko dobro kot midva, ki sva bila poklicna novinarja. Pogovarjali smo se v nekakšni srbohrvaščini, ki smo se jo vsi skupaj naučili na služenju vojaškega roka v jugoslovanski vojski. Mnogi med njimi pa so govorili slovensko, ker so se šolali v Velenju. V kristalno čisti politični analizi so govorili kolonialnem političnem projektu Miloševičeve Srbije, ki Kosovo potiska stran spoti socialnega napredka. Najbolj artikuliran sogovornik je bil visok rudar, ki je v nekaj stavkih postavil Kosovo na politični zemljevid Jugoslavije. Pripovedoval je o tem kako se je po sprejetju ustave iz leta 1974 začelo Kosovo iz zaostale ruralne pokrajine, kije pozabila svojo zgodovino, razvijati v moderno družbo in kako ključen je za napredek družbe ključen izobraževalni sistem. Ime mu je bilo Avdi Uka. Tisoč metrov pod zemljo je govoril o tem, da je obdobje političnih analiz mimo, 46 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture zaupanje do političnih institucij je ugasnilo, prišel je čas družbenega upora. Teden dni kasneje so rudarji zaprli rudnik razglasili glasovno stavko in začeli dolgo obdobje protestov in spopadov, ki je dvajset let kasneje pripeljalo do velike vojne, izgona vsega albanskega prebivalstva in prvi ofenzivni vojaški intervenciji zveze Nato na ozemlju Evrope. Sam sem dve desetletji hodil na Kosovo kot novinar in poročal o demonstracijah, političnih usmrtitvah, policijskem terorju in upiranju, ki je temeljilo na idejah nenasilnega političnega delovanja Ibrahima Rugove. Kosovo je neizogibno šlo proti samostojnosti, vendar je bila pot mučna in nasilna. Ob dvajseti obletnici gladovne stavke sva s fotografom Tomažem Skaletom kot novinarja Dnevnika ponovno odšla v Trepčo razumeti kako se kosovski Albanci spominjajo začetkov svojega boja za samostojno državo. Avdi Uka in Burhan Kavaja sta se pred vhodom v rudnik Stari trg pri Mitroviči objela. Oblekla sta bila pražnje obleke in zloščila čevlje. "Tukaj sva natančno pred dvajsetimi leti skupaj odšla v jamo," je s širokim nasmehom rekel Kavaja. "Jaz in ti, tisoč tristo rudarjev in dve toni dinamita," je odvrnil Uka. "Koliko težav sem imel jaz s tabo na delavskem svetu." "In na koncu je bilo vse po moje," se je režal Uka. Star rudar z nedokončano osnovno šolo se ni pustil prestaviti v drugi plan svojemu nekdanjemu direktorju. Dvajsetega februarja 1989 je tisoč tristo rudarjev rudnika svinca in cinka razglasilo stavko, zasedlo rudnik in razglasilo, da bodo v njem ostali do smrti od lakote, če ne odstopijo vsi kosovski funkcionarji, od zadnjega občinskega sekretarja do predstavnikov v tedanjih zveznih organih jugoslovanske federacije. Uka je gledal v jamo, v kateri je delal štirideset let. Tračnice na tleh so se v dvajsetih letih, kar ga ni bilo tukaj, še nekoliko poglobile, in tam je bilo še isto dvigalo, s katerim se je peljal dvakrat na dan do enajstega horizonta tisoč metrov pod zemljo. Pred dvajsetimi leti sem nekaj dni pred začetkom stavke govoril z njim globoko spodaj, kjer je s kompresorjem ril v skalo. Zdel se je ogromen in močan, iskrivi pogled pa je prediral vse, ki so gledali proti njemu. Razen nekoliko bolj sivih lasje vse na njem ostalo enako. Nič se mu ne poznajo leta zapora, desetletje 47 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture življenja pod policijsko uro in članstvo v Osvobodilni vojski Kosova, ki se ji je pridružil kot star človek. Vprašal sem ga, ali se počuti kot heroj. Zavil je z očmi proti nebu in prižgal cigareto. "Pravijo, da se je tukaj začela pot do samostojnosti Kosova," je rekel z lokavim nasmehom. "Ampak ne vem. Moje ideje so bile bolj preproste. Zelo preproste." Avdi Uka je bil delavski voditelj, ki je na Kosovu zanetil upor. "Ja," je govoril bolj sebi kot komu drugemu. "Tudi na sodišču so rekli, da sem vodja. Kolovodja. Prazne marnje. Jaz sem bil starejši rudar in sem skrbel za pravice mlajših rudarjev. Organiziral sem, kar je bilo treba organizirati. Na papir sem spravil naše zahteve. Zato smo se naučili pisati, ne? Da znamo zapisati naše zahteve." O dinamiki razvoja dogodkov, ki so pripeljali do razpada tedanje Jugoslavije, je bilo napisanih veliko analiz. Njegova je skoraj skeletna. "Ustava nam je dajala nekaj pravic. Na papirju smo imeli vse pravice, v resničnem življenju manj. Ampak pod Titom smo imeli Albanci pravice. Nihče ne more reči, da ne. Miloševič nam jih je začel jemati v praksi in na papirju. Pravice so nam jemali s silo. Spodaj v jami sem svojim govoril, da ne moremo samo kopati rude, hoditi domov in molčati. Da moramo nekaj narediti sami, ker nihče ne bo nič naredil za nas. Govoril sem, da moramo zahtevati status republike in se s tega mesta pogajati o prihodnosti. Bilo je jasno, da prihajajo slabi časi." Na enajstem horizontu rudnika so v siju svetilk na čeladah konec osemdesetih let govorili o rečeh, o katerih so drugod raje molčali. Uka in njegovi tovariši so razmišljali o tem, da je treba razpravo o koncu jugoslovanske federacije iz jame privleči na piano. Zato so zasedli rudnik. "Mi nismo bili najbolj pametni ljudje v Jugoslaviji," je rekel Uka. "Bilo je veliko pametnejših od nas. Prav tu v rudniku pa smo začutili, da smo od vseh ljudi v državi v največji krizi. Da gre za življenje in smrt. Zato smo hitro mislili. Bil sem hiter kot veverica. Nihče me ni mogel prevarati. Lahko so me zaprli, ker nisem hotel bežati. Če bi hotel, bi lahko." Burhan Kavaja je bil njegov generalni direktor. 48 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture "Zdaj se zdi vse logično in jasno in za nazaj so bili vsi pogumni," je rekel. "Ampak v resnici ni bilo prav veliko jasno. Miloševič je z množičnimi mitingi napovedoval popoln prevzem oblasti povsod po Jugoslaviji." Najbolj udarni mitingarji so bili kosovski Srbi, ki so najprej izvedli revolucijo v Novem Sadu v Vojvodini. "Uka in rudarji so k meni hodili v pisarno razburjeni in jezni. 'Jemljejo nam pravice, ki smo jih dobili leta 1974,' so mi govorili in zahtevali, naj kaj ukrenem. Ampak kaj? Kazali smo časopisne članke in govore srbskih politikov ter opozarjali na očitna znamenja povečevanja represije na Kosovu. Med rudarji so bili inženirji, visokokvalificirani delavci s končanimi poklicnimi šolami in visoko profesionalno zavestjo. Jaz sem vodil rudnik in sem moral organizirati proizvodnjo. To ni bil nikoli problem. Ljudje so znali delati. Rudnik pa je postajal politična centrala. Sestanki delavskega sveta so bili vedno bolj podobni revolucionarnim tribunam. Polemike med nami so znale biti zelo ostre." Konec leta 1988 so rudarji odšli peš do Prištine. V neskončni povorki so pred seboj nosili Titove slike in prišli v center mesta. Snežilo je in govori na stadionu so bili ognjeviti. Kavaja je hodil v prvi vrsti s Titovo sliko v naročju. "Bilo je jasno, da nismo dosegli nič, da represija napreduje. Na Kosovu je bilo nekaj več policije, to je bilo vse. Potrebna je bila bolj radikalna akcija. Odločili so se, da gredo vsi skupaj v jamo in se zaprejo v rudnik. Šel sem z njimi. Osem dni smo bili tam in nismo hoteli ven. To je bila ena največjih političnih stavk v zgodovini rudarskih političnih gibanj. Zahtevali so odstop občinskih, pokrajinskih in zveznih funkcionarjev Zveze komunistov. Priključili so se jim študenti in potem celotno albansko prebivalstvo Kosova. Zadnje štiri dni stavke na Kosovu ni bila odrta niti ena albanska trgovina, promet in življenje sta se ustavila." Stavka je politično ohromila vso Jugoslavijo, ki je gledala televizijske posnetke iz Mitroviče in previdno molčala. "Od zunaj smo dobili podporo samo iz Slovenije," je rekel Kavaja. "Slišali smo za manifestacijo v Cankarjevem domu in vedeli smo, da je peticijo v podporo našim zahtevam podpisalo 240.000 Slovencev. To je bilo ohrabrujoče. Zdelo se nam je, da se bodo stvari lahko obrnile na bolje." Dan po koncu stavke so ga aretirali. 49 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture "Miloševič je na mitingu v Beogradu rekel, da smo jaz, Aziz Abrashi in Lazar Krasniqi kolovodje. Omenil je tudi Azema Vlasija. Naslednji dan smo bili vsi v arestu skupaj z Avdijem Uko." Skupaj so preživeli osem dni v jami, oseminštirideset ur na policiji in štirinajst mesecev v zaporu v samici. Poldrugo leto kasneje so jih z oprostilno sodbo izpustili. Na drugostopenjskem sodišču so sodbo prvostopenjskega razveljavili. "V Srbiji sem še danes pod obtožbo kontrarevolucije. To me navdaja s ponosom. Takrat smo represivnemu sistemu prvič kolektivno rekli ne. Pred nastankom OVK je bil to največji upor Albancev." Dvesto petdeset rudarjev se je priključilo osvobodilni vojski. Kavaja je bil prestar in je ostal v civilu. Ves čas vojne leta 1999 pa je ostal v Prištini. "Sedemnajst dni sem se skrival v stanovanju v Prištini skupaj z Azizom Abrashijem, osemnajsti dan so me našli. Policija je razbila vrata in ujeli so naju. Takrat je pred hišo padla letalska bomba, ker se je začelo silovito bombardiranje. Policisti so nama rekli, da naju bodo ubili, če se kam premakneva, in odšli na varno. Takoj ko so izginili, sva pobegnila in se skrila drugje. 12. junija sem v Prištini zagledal prvega angleškega vojaka in po dolgem času sem se počutil svobodnega. Februarja 2008 sem razglasitev samostojnosti Kosova pričakal z ženo in otroki na trgu v Prištini kot upokojenec s 75 evri pokojnine." Avdi Uka se je priključil OVK in sodeloval v bojih. Še vedno govori kot sindikalni voditelj. "Zdaj smo vsi predčasno upokojeni, brezposelni in veliko je bolnih. Umirajo zaradi radiacije v rudniku, silikoze in drugih poklicnih bolezni. V rudniku dela okoli 500 rudarjev, ki zaslužijo manj kot 300 evrov na mesec. Jaz za 40 let dela v rudniku dobivam 75 evrov pokojnine. Če delaš v rudniku v Afriki, dobiš več. Nihče se ne zanima za delavce in v resnici nihče ne skrbi za nas. To je zdaj velika svobodna družba, ampak pravična pa ni." Rudarji so bili politično najbolj dinamična družba v Jugoslaviji. Kombinat Trepča je neposredno zaposloval okoli petindvajset tisoč ljudi, posredno pa štirideset tisoč. Tam so bili izobraženi ljudje, ki so bili v vrhu svojega posla. Bili so prvi po proizvodnji svinca in cinka v Evropi in drugi na svetu. Štrajk v 50 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Starem trgu je ekonomsko nekaj pomenil. Zdaj v mestu praktično ni več ekonomije. Novi direktor razdejanega kombinata Ferat Shala se v opuščenem poslopju na robu Mitroviče ukvarja z načrti, kako v mesto ponovno pripeljati ekonomijo. Nova generacija kosovskih menedžerjev se vprašuje, ali bo v obdobju, ko tudi velikim državam zmanjkuje denarja in ustavljajo tovarne, sploh mogoče kaj novega zagnati v državi, kjer nobena tovarna ne stoji pokonci sama od sebe. Delavci in njihove pravice so daleč spodaj na seznamu prioritet industrije, ki obstaja samo še v propadajočih zidovih nekdanjih obratov. Tudi on je kariero začel med stavko. "Študenti prištinske univerze smo prvi dan stavke zahtevam rudarjev priložili še svoje izrazito politične zahteve. Mi smo bili nezadovoljni s političnim sistemom. To se nam je zdel idealen trenutek, da lahko naše radikalne zahteve postavimo v okvir delavskih zahtev. To je bil trenutek preobrata za nas in za rudarje. Nismo se v vsem strinjali, vendar smo videli potrebo po skupni nacionalni platformi. Takrat je v resnici nastala ideja organiziranega odpora. Ta dogodek je vplival na vse, kar se je dogajalo kasneje. Nam se je zdelo, da izražamo nezadovoljstvo zaradi čisto lokalne represije v pozabljenem kotu Balkana, v resnici pa smo bili del velikega toka protestov, ki je začel pretresati Vzhodno Evropo. Pretreslo me je veliko reči. Ena od njih je bila podpora, ki smo jo dobili iz Slovenije. To je bil edini znak, ki smo ga dobili, da nismo sami. Slovenija je bila v Jugoslaviji edina luč, ki smo jo videli. Ta luč je bila zelo daleč, vendar dovolj blizu, da smo razumeli skupni interes." Nexhmedin Spahiu je s položaja rutiniranega političnega analitika lepil skupaj Slovenijo in Kosovo v izvirne kombinacije. V devetdesetih letih je v Budimpešti predaval politično zgodovino Balkana in premišljal vse mogoče kombinacije. "Leta 1989 smo mi s Kosova v Sloveniji videli edino svobodno ozemlje v Jugoslaviji. Za Slovenijo pa je bila stavka v Starem trgu zanimiva kot točka preloma nacionalnih politik. Takoj je pripeljala do razglasitve izrednega stanja na Kosovu in s tem je bilo konec enotne jugoslovanske politike. Vam se je zdel Stari trg izjemno dejanje represije, ki je ogrožala tudi vas. Za nas pa je bila to kontinuirana drama, v kateri je bil Stari trg zgolj zelo pomembna epizoda." 51 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Zdaj mu je nekoliko žal, ker se je iz Budimpešte vrnil v Mitrovico. Vendar še vedno misli, da je prav to mesto vse od balkanskih vojn pa do zdajšnje razdelitve na albanski in srbski sektor pod nadzorom francoske vojske generator vseh procesov na Kosovu. Tukaj se stvari začenjajo in razširijo na celotno ozemlje. V Mitroviči seje začelo preoblikovanje Titove Jugoslavije po okusu srbskih elit, ki je pripeljalo do propada jugoslovanskega projekta. Mitroviča je hotela obdržati status quo, ker je slutila vojno. Zato so rudarji nosili Titove slike in zavzeli rudniško jamo. Hoteli so konzervirati stanje. Mitroviča je bila preslikava problema celotne Jugoslavije. Zato je bila v vojni najbolj porušeno mesto. Uničene niso bile samo zgradbe in mostovi, ampak tudi vsa ekonomija in družba. In tudi danes Mitroviča kaže, da Kosovo še dvajset let po stavki v rudniku ni popolnoma samostojna država. "Tukaj je žarišče politične konfrontacije takšno, kot je bilo vedno. Tukaj se bije politični boj za samostojno državo na eni strani in za ohranitev kolonialnega odnosa na drugi strani. Kosovo je lahko resnična država ali prazna forma neodvisnosti kot Bosna in Hercegovina," je risal nič kaj optimistične scenarije bližnje bodočnosti. Položaj je zapleten, ker je sever Kosova hkrati ujet v mreže razcepljene mednarodne politike in nasprotne strategije kosovske notranje politike. "Kosovo je vedno imelo dve politični struji," je rekel Spahiu. "Eno je predstavljal Ibrahim Rugova, drugo Redžep Chosija. Hashim Thagi je prevzel mesto Redžepa Chosije, Ramush Haradinaj pa mesto Ibrahima Rugove. Thagi ima politično filozofijo kače. Kača je tudi njegov vzdevek. Haradinaj ima politično filozofijo buldožerja. Haradinaj poriva vse pred sabo, čisti prostor in asfaltira. Thagi se giblje v travi kot kača in dvigne glavo samo takrat, ko vidi, da to lahko stori, in udari. Sta popolnoma nekompatibilna. Največja nevarnost za kačo je buldožer, ker na asfaltu zanjo ni življenja." Z nekaj ironije in dobro mero poznavalstva je rekel, da se nova država še vedno zgleduje po Sloveniji. "Za nas so Slovenci model dobrega funkcioniranja družbe. Slovenija ni bogata dežela. Razen ljudi nima resursov. Ne poznam nobene druge države v Evropi, ki bi tako spretno branila svoje interese s tako malo resursi. Nam se zdite kot evropski Japonci. Vsi okoli vas imajo več resursov, vam pa gre relativno najbolje." 52 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Blerim Shala je pravkar postal podpredsednik Haradinajeve stranke in povezave med letoma 1989 in 2009 vidi kot povezave med jugoslovansko politiko do Kosova izpred dvajsetih let in sodobnimi evropskimi političnimi strategijami na Balkanu. "Vem, da to morda zveni ošabno, vendar so vzporednice res smešne. S sklepi centralnega komiteja Zveze komunistov Jugoslavije nikoli nismo imeli težav. Bili so napisani v čudnem jeziku, vendar so bili korektni. Teoretično so bili v teh papirjih vsi problemi rešeni. Le da se nikomur ni sanjalo, kako jih izpeljati, in so zato poklicali policijo in vojsko. Podobno je s sklepi evropske komisije. Papirji so fantastični in jasno kažejo, kaj je treba narediti. Celoten načrt najdete na spletni strani evropske komisije. Od tega pa so naredili zelo malo." Po njegovi analizi je Jugoslavijo pokopalo, ker ni čutila nobene obveze, da realizira lastne odločitve. Podobno se zdaj dogaja z EU. Evropa seje odločila, da bo priznala Kosovo in da bo prevzela odgovornost za razvoj demokratičnih institucij. Pet njenih članic pa potem Kosova ni priznalo. Evropa je svoje notranje konflikte preselila sem in je ohromljena. Na Kosovu nima skupne evropske politike. Ima štiri, pet ali šest politik. Nikjer ni to bolj očitno kot v Mitroviči, kjer evropske vojaške enote in politične institucije mesto delijo na dvoje pod mandatom, ki naj bi zagotovil njegovo enotnost. Vendar Shala gleda na zdajšnje dogajanje filozofsko. Delitev ni zadnje dejanje te zgodbe. "Leta 1989 smo izgubili," je rekel. "Vendar se naša zgodovina vedno znova postavlja na glavo. Deset let kasneje smo na svoji strani imeli Tonyja Blaira, Joschko Fischerja, Robina Cooka, Jacquesa Chiraca in Billa Clintona, ki so imeli slabo vest zaradi genocida v Bosni, ko so evropske države in Amerika samo gledale, kaj se dogaja. Na Kosovu so intervenirali zato, ker v Bosni niso, in niso hoteli videti še enega morja krvi. Takrat smo se počutili močne. Za sabo smo imeli ves svet in postali smo partner Zahoda. Zdaj smo kot država veliko močnejši, kot smo bili pred desetimi leti. Imamo pa opraviti z nekoordinirano Evropsko unijo in Ameriko, ki bo z novo administracijo šele zdaj rekomponirala svoj odnos z Evropo v razmerah globalne ekonomske krize. Imamo eno samo nacionalno strategijo razvoja. Postati članica EU in zveze Nato. Smo v podobnem položaju, kot je bila Hrvaška leta 1992. Smo bolj ali manj priznana država, ki ne nadzoruje celote 53 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture svojega ozemlja. Petina naše meje ni pod našim nadzorom. Miloševiča ni več, v Beogradu pa še vedno deluje Miloševičeva politika." Obstajajo pa še drugi svetovi. Nerimane Kamberi je svoj osebni razvoj doživljala kot paralelni proces nacionalnemu razvoju Kosova. V zadnjih dvajsetih letih je doživela vse. Rojena je bila v Preševu v Srbiji. Oče je vso družino odpeljal v Bruselj, kjer je ekonomsko zelo uspel. Vse otroštvo in leta odraščanja je preživela v Bruslju. Ko se je vpisala na študij prava na jezuitski univerzi v prestolnici Evrope, je bila vsaj toliko Belgijka kot Albanka. Imela je literarne ambicije in je pri dvajsetih letih objavila dva romana v francoščini. Oba sta dosegla skromen uspeh. Zapletla se je v bruseljske literarne kroge. "Leta 1988 se je oče, ki je bil zelo konservativen, odločil, da smo dekleta zdaj odrasla in da se moramo vrniti na Kosovo, da nas poroči. Jaz sem bila Belgijka, ki je bolje govorila in pisala francosko kot albansko. Živela sem življenje male buržujke. Doma smo živeli zelo konservativno življenje, ki so ga zahtevali naši starši, zunaj smo bili liberalni otroci iz uspešne družine." Med študijem prava je bila aktivna borka za človekove pravice celega sveta in je podpisovala peticije za Saharova. "Kosovo je bilo zelo daleč. Ko sem prišla sem, sem vprašanje človekovih pravic živela na ulici na vsakem koraku. Ko sem prvič stopila v Prištino, sem bila omotična. Tukaj bom živela? Tukaj. Ojoj. Vpisala sem se na fakulteto. Takoj sem postala članica sveta za človekove pravice in šla v Združene države z Ademom Demaqijem. Življenje se je vrtelo med demonstracijami, policijskimi represalijami, videla sem, kako so streljali ljudi, razganjali množice. Lomili so nam hrbtenico. Postala sem aktivistka. Iz Belgijke sem se razvila v albansko nacionalistko. To je bil čas, ko ni bilo nič normalno. Življenje je bilo težko, vendar sem ga imela zelo rada. Poznala sem ljudi, ki sojih ubili ali zaprli, in živela sem pod policijsko uro. Hkrati pa sem bila evforična in sem hotela nekaj narediti. Od leta 1989 do leta 1999 smo samo poskušali preživeti. Preživeti kot ljudje in kot družba. Problem je bil preživeti intelektualno. Naredili smo paralelne šole, v katerih smo ohranili našo kulturo. Sledili smo Ibrahimu Rugovi. On je predstavljal vse, kar ni bil režim. Ta strašni represivni stroj, ki je ždel na vsakem koraku. Rugova je hotel miren odpor. Zunaj so se dogajale vojne v 54 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Sloveniji, na Hrvaškem in v Bosni. Mi pa smo bili izolirani. Slutili smo, da se tudi nad nas zgrinjajo temni oblaki, vendar nihče ni naredil nič, da bi jih razgnal. In tudi nismo imeli s čim. Hoteli smo samo preživeti. V sebi sem bila popolnoma prazna, zunaj pa je vedno bilo veliko ljudi." Potem je prišlo leto 1999. Sama ni nikoli vstopila v OVK. Bila je humanitarna delavka v frankofonskih organizacijah. Vojake je srečevala v Drenici, v Vučitrnu in po odročnih vaseh. OVK je bila njena generacija. Hashim Thagi je toliko star kot ona. Eden najpomembnejših poveljnikov Rexhep Selimi je bil njen sosed v bloku. "OVK ni bila močna vojska. Videla sem jih v gumijastih škornjih s slabo oborožitvijo. Borili so se za ideale in vedeli, da nimajo skoraj nobenih možnosti. Imeli so samo prepričanje, da se mora represija nehati. Ko so leta 1998 ubili družino Jašari, sem vedela, da prihaja vojna in da bo zelo grdo." Prve dni vojne leta 1999 je prespala. Ko seje začelo bombardiranje, je najprej hotela ostati v mestu. "Nič nisem mogla jesti, lahko pa sem spala. Drugi dan so ponoči razrušili vojašnico, ki je bila poleg moje hiše." Ob dveh ponoči, pravi, so jo klicali s francoskega radia in jo vprašali, kako močno razrušena je bila ponoči Priština. "Ne vem," sem odgovorila. "Zdaj sem se šele zbudila." Moški so stali pri oknu in pili žganje, s katerim so se borili proti svojemu strahu. Povedali so ji, da se je hiša tresla od eksplozij. Ona pa ni slišala nič in je šla nazaj spat. Zbudilo jo je razbijanje po vratih. "Srbi so postali tako agresivni, da ni bilo več mogoče zdržati. Po ulicah so pretepali in ubijali ljudi. Bili so tako prestrašeni, ker je prišel dan obračuna, da so jim popustile vse zavore. Tako močno so nas sovražili. Vendar je bilo sovraštvo del zelo dolge zgodbe. Četrti dan sem odšla v Skopje in tam delala v begunskih taboriščih." Teden dni po prihodu vojakov Nata v Prištino se je vrnila. "Dva srbska policista sta živela v mojem stanovanju. Odnesla sta vse, kar se jima je zdelo dragocenega. Pustila pa sta akvarij z zlato ribico, ki sem jo kupila sinu. V stanovanju je bil akvarij, riba je preživela. Potem sem enkrat odšla na dopust in stanovanje pustila sestri. Ko sem se vrnila, ribe ni bilo več. No, vidiš, sem rekla sestri z zadoščenjem. Zlata ribica je preživela tri mesece srbske okupacije, treh tednov njene skrbi pa ne." 55 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Teh dvajset let je imelo nepredviden stranski učinek. Kosovo je veliko manj konservativna družba, kot je bila prej. "Ko sem prišla sem, je bila to družba, nad katero so gospodovali moški. Zdaj to ni več. Ženske smo se osvobodile in osvobodile smo svoje telo. Zdaj lahko rečemo ne in ja, kadar same hočemo. Veliko bolj kontroliramo svoj položaj kot pred dvajsetimi leti. Vsa ta gneča mednarodnih organizacij in tisočev tujcev je pustila globoke sledove. Skok je bil nenaden in brez prehodnega obdobja. Mlada dekleta imajo zdaj samo še svoje osebne zgodbe." Nerimane Kamberi zdaj predava francosko literaturo na univerzi, pripravlja doktorat iz literarnih del Marguerite Yourcenar in piše knjige. Poezijo in romane. "To hočem početi do konca življenja." Ob deseti obletnici razglasitve samostojnosti sva leta 2018 s Tomažem Skaletom šla na Kosovo pogledati do kam je pokrajina prišla. Da bo potrebovala zelo dolgo obdobje političnega razvoja je bilo jasno že po vojnem uničenju leta 2000. Ampak kaj je preživelo od kulturne renesanse sedemdesetih in osemdesetih let? Stopila sva do kosovskega nacionalnega gledališča. Nazadnje sem Kosovski nacionalni teater videl v kavarni v Tetovu v Makedoniji leta 2000 kamor jih je pregnala Miloševičeva vojska. S pesnikom Alijem Podrinjo so kovali načrte kako pri življenju v begunstvu ohraniti živo kulturno življenje. Ob deseti obletnici je Agim Sopi sedel v pisarni direktorja gledališča v monumentalni zgradbi sredi Prištine. Ni bil optimistično razpoložen. »Vračata se cenzura in politično vmešavanje v delo gledališča, tako kot v osemdesetih letih,« je rekel v pisarni iz petdesetih let, ko so stene oblagali z masivnim svetlim lesom, pisalne mize pa so bile velike kot današnje pisarne. »Totalitarni režim, ki je govoril tuj jezik, smo zamenjali za totalitarni režim, ki govori naš jezik. To je resničnost Kosova.« Kosovu zdaj vladata dva vojaška komandanta, s strankami, ki delujejo kot vojske. Vendar seje Sopi ob tem širo ko nasmejal. Ni prvič, da obupava nad družbo, v kateri živi. »V tem gledališču sem leta 1981 postavil svojo prvo predstavo Ilirsko steblo in šel z njo na gledališki festival v Beograd. Takoj so jo prepovedali, češ da z njo spodbujamo nerede in upor. Predstava je govorila o letargiji človeštva, ki 56 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ga mora nekaj zbuditi, da bo drugače gledalo na svet. V mislih sem imel obroč stalinizma, ki je takrat začel kazati zobe, oni so videli mednacionalno vojno.« Prepoved je doživela tudi predstava Grobnica za Borisa Davidoviča po zbirki novel Danila Kisa. Sopi je naredil predstavo o tem, kako so v stalinizmu preganjali Jude. Predstava je bila najprej velik uspeh, potem pa so v Beogradu ugotovili, da vse vloge Rusov igrajo srbski igralci, vse vloge Judov pa albanski. Borisa Davidoviča je igral Faruk Begoli. »Tudi ta predstava je šla v bunker.« Na vhodu v gledališče je visel plakat za predstavo Balkan Bordel mladega kosovskega dramatika Jetona Neziraja. Z vsemi orodji ekperimentalnega teatra se je lotil kritike politične ideologije kosovske države. »Srbski umetniki do te točke še niso prišli,« je rekel Neziraj. »Ne govorijo o Srebrenici ali izgonu Kosovcev. Mi smo se z dejanji naših vojakov kot umetniki soočili. To družbi pomaga k emancipaciji. Borba za svobodo je permanentna stvar. Svobode ne izboriš enkrat za vselej, ampak vsakič znova.« Ne počuti se samega. V podobnem položaju je Oliver Frlič na Hrvaškem in vsak umetnik na Madžarskem, Poljskem, v Makedoniji, ki ima opraviti z besnim nacionalizmom in ljudmi, ki vulgarnost agresivno ponujajo kot domoljubje. Veteran gledaliških bitk Agim Sopi je na družbo pogledal z veliko manj razumevanja. Ministrstvo za kulturo je pravkar zamenjalo upravo gledališča in tudi on čaka, da ga odstranijo. Bil je preveč usp ešen. V roke je dobil gledališče z 2500 gledalci na leto, lani jih je imel 25.000. Vsak večer imajo predstavo, gledališče je osrednji del umetniškega življenja držav e. »Politika seveda vedno znova poskuša potisniti stvari na ničelno točko.« Za Bordel Balkan seje moral boriti. Repertoarje rezultat velikih kompromisov. Vendar je takšno celo njegovo življenje. Režim Slobodana Miloševiča mu je zaradi filma Človek iz zemlje leta 1984 prepovedal opravljati gledališki poklic in snemati filme. Bil je izoliran. »Samo Ibrahim Rugova me je vsak dan poklical in z mano sedel na kavi v kavarni Elida. Govoril je, da ne smem biti sam.« Po vojni je ponovno začel, kjer je pred tridesetimi leti končal. »Gledališču smo poskušali vrniti vsebino in profesionalizem. Pritegnil sem sodobne režiserje. Prišel je Mathevv Lenton, ki je eden od treh najboljših angleških režiserjev. Postavil je B e n eškega trgovca. Privlekli smo And ra ša Urbana, ki je razbijač iz Novega Sada. Slovi po radikalnih predstavah, ki rušijo okope. Prišel je Dino Mustafič. Slobodan Unkovski iz stare generacije. Pogovarjali smo se s 57 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Pandurjem, pa je prej preminil. Oliver Frlič bi moral delati tukaj, pa se nam je predstava podrla. Naš rojak Dritero Kasapi je direktor švedskega nacionalnega gledališča in je obljubil, da bo prišel.« Dramatik Jeton Neziraj je sedel na stopnicah nacionalnega teatra. Za seboj je imel plakat svoje gledališke predstave Bordel Balkan in videti je bil zelo zadovoljen. V veliki dvorani so pripravljali sceno. Plakat so veterani vojne za osvoboditev Kosova enkrat že zažgali , vendar je bila njegova najbolj odmevna predstava na programu nacionalnega gledališča v tednu, ko je Kosovo praznovalo desetletnico razglasitve samostojne države. Kosovski dramatik mlajše generacije na oder postavlja drame, ki so polne okrutnega humorja in strahovitih čustev. Njegove predstave še nikogar niso pustile hladnega. Da je pripadnik mlajše generacije, se takoj vidi že po tem, da skoraj ne govori srbsko, v angleščini pa se brezhibno znajde. Večino dni prebije v kleti stanovanjskega bloka v bližini Avenije Billa Clintona na periferiji mesta. Tam vodi gledališče in založbo Oendra Multimedia, ki stoji nasproti osnovne šole Xhemajla Mustafe in je središče alternativne kulture. Majhna dvorana v kleti in nizek prostor za pisanje nad njo. Treba se je skloniti, da z glavo ne zadeneš v cevi desetnadstropne stanovanjske stolpnice, ki tečejo po stropu. Eksperimentira v temnih podzemnih prostorih, njegova dela pa so narejena za luči velikih odrov. »Na premieri Bordel Balkan je bil teater nabito poln,« je rekel. »V dvorani in pred gledališčem je bila množica policistov z vso opremo, v bližini pa so bile v pripravljenosti tudi vojaške enote Kfor z oklepniki.« To ni bil majhen dosežek za odrsko predelavo Ajshilove Oresteje. Grško tragedijo je povedal v sodobnem jeziku kaotične kosovske oblasti. Poveljnik se vrne s fronte. Žena ga ubije. Njegov istospolno usmerjen sin Orest se vrne z dela v Nemčiji, kjer je gastarbajter. Ubije svojo mamo in njenega ljubimca Ajgista. In tukaj se šele začne. »Vzel sem Ajshila in z njim povedal balkansko zgodbo. Režirat sem jo dal madžarskemu režiserju iz Srbije Andrašu Urbanu. Struktura je enaka kot v antični drami in govori o povojnem obdobju. Le da se pri meni pojavijo vojaški veterani z naših bojišč in prostitutke, Orest ima ljubimca, Klitajmnestra nosi burko in je pod njo gola. Vsa protislovja družbe, ki je izšla iz strašne vojne.« Ko sojo lani prvič postavili na oder gledališča v Prištini, je nastal velik škandal. Veterani Osvobodilne vojske Kosova so predstavo razumeli kot strašno provokacijo. Začele so se širiti govorice, da se v predstavi govori o trgovini s 58 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture človeškimi organi, vojnih zločinih, koristoljubju in podobnih neprijetnih temah. Združenje vojnih veteranov je sklenilo, da narodni teater pripravlja protinarodno predstavo. Dan pred premiero je osem članov združenja prišlo v gledališče. Od Neziraja in direktorja gledališča Agima Sopija so zahtevali, da prekličejo premiero. Poskušala sta jim razložiti pojem svobode umetniškega izražanja. Tudi oni so bili zelo jasni. »Poglej, mi smo blokirali delo parlamenta. Misliš, da bomo imeli probleme z gledališko predstavo? Bolje zate, da nimaš premiere. Jutri bomo prišli in blokirali teater.« Neziraj jih je prepričeval, naj si predstavo najprej ogledajo in jo potem podvržejo svojemu strogemu kritiškemu očesu. Naj se potem odločijo, ali je res protinarodna oziroma proti komu je v resnici uperjena. »Zahtevali so besedilo. Rekel sem, da bi jim ga z veseljem dal, ker danes res nihče več ne bere gledaliških iger, vendar oni niso prišli kot bralci in ga zato ne dobijo. Šli so ven in mi grozili s smrtjo. Postalo je zapleteno. Izdali so sporočilo za javnost, da gre za protinarodno predstavo in da publiki odsvetujejo prihod, ker bodo oni zasedli gledališče. « Potem se je zgodilo nekaj neobičajnega. Vsi kosovski intelektualci, novinarji in javne osebnosti so zahtevali, da se predstava odigra. Zbudilo se je nekaj, za kar se je mislilo, da na Kosovu ne obstaja več. Civilna družba. Veterani so začutili, da so naredili napako, in so utihnili. Premiera je stekla po načrtih. »V dvorani nisi mogel niti stati. Prišli so tudi ljudje, ki nikoli ne pridejo v gledališč e. Govorili so, da hočejo biti z mano.« Pred premiero je k Neziraju pristopil tudi mlad Srb. »Prišel sem te podpret.« »Za božjo voljo, ne govori z mano v srbščini, že tako so vsi v luftu. To res ni podpora, ki bi jo rabil v tem trenutku,« ga je odgnal Neziraj. To je bila polemika med Albanci. Prišli so v glavnem moški. Navdušenje nad Bordelom Balkan je bilo nepopisno. »Kritike so bile zelo dobre,« je rekel Neziraj. Najbolj zanimiva je bila kritika, ki so jo napisali v društvu veteranov. »Na Kosovu ni bilo Agamemnonov. Agamemnoni so v Srbiji. Mi nismo šli rušit Troje. Predstava je delo agitpropa, organiziral jo je srbski režiser.« Razen kritike društvo veteranov ni izvedlo nobenih drugih korakov. Kljub grozečemu začetku se je predstava iztekla v še kar civilizirano polemiko. Ob vsaki reprizi je dvorana polna, gledalci jo ali sovražijo ali pa so navdušeni. »Veš, tole s policijsko zaščito na premieri zveni 59 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture dramatično. Hočem reči, da smo imeli policijsko zaščito tudi takrat, ko smo imeli predstavo v Beogradu.« Neziraj je postavil tudi predstavo Petdeset nijans gejevstva, ki je vzbudila veliko vznemirjenje in gledališče je varovala policija. Ampak predstava je prebila zid molka. Mesec dni kasneje so imeli v Prištini prvo Parado ponosa. »Seveda so se odzvali s trditvami, da na Kosovu nikoli nismo imeli istospolno usmerjenih. To so prinesli pripadniki mednarodnih organizacij, ki so zasedli našo d ržavo. Oni so zdaj krivi za vse naše težave. Sovraštvo do Srbov se je preneslo na pripadnike mednarodnih organizacij. Za naše te žave niso več krivi Srbi, ampak mednarodna skupnost.« Jeton Neziraj pravi, da stvari gredo na bolje kljub neskončnim komplikacijam, ki so jih prinesle vojna, osvoboditev z mednarodnimi silami in šepajoča država z omejeno suverenostjo pod mednarodnim protektoratom, ki je iz tega nastala. »To je velik napredek za družbo. Pred dvema ali tremi leti Bordel Balkan ne bi mogel biti postavljen na oder. Tudi gejevske predstave ne bi mogli imeti, zdaj pa jo lahko. To je postalo možno zato, ker smo vztrajali. Šli smo v konflikt in nismo popustili. Govorili so mi, da v kosovski družbi te reči niso mogoče. Pa so. Treba si je izboriti prostor za umetniško svobodo, ker je to del svobode v vsakdanjem življenju. Ni umetniške svobode brez politične svobode. Stvari se spreminjajo. Ne samo na slabše, ampak tudi na boljše. Leta 2012 je nastal strašen škandal s predstavo Let nad kosovskim gledališčem. Hoteli so jo prepovedati, ampak sem vztrajal. Navadil sem se na g ražnje s smrtjo na Facebooku.« Pravi, da so kosovski umetniki prvi začeli vojno obravnavati kot nekaj, v čemer so se dogajali tudi vojni zločini. »Vse naše družbe so gradbišča demokracije. Vedno je tako. Počistiti moramo naš vrt. Razlaganje, kakšne zločine so naredili Srbi, ne prispeva k napredku albanske družbe. Mi moramo počistiti z našimi stvarmi. Morda bodo tudi Srbi kdaj pogledali na svojo družbo. Morda pa si bomo imeli kaj povedati.« Duh upora iz enajstega horizonta rudnika v Trepči je preživel. Morda ne v obliki, ki so si jo predstavljali rudarji ko so zaprli rudnik in začeli glasovno stavko. Kosovo je še vedno gradbišče demokracije. Gradbišče nikoli ni lepo. Vendar se skozi oči Jetona Neziraja kaže zgradba, v katero bo lepo vstopiti. 60 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Cankarjev dom Ali Žerdin Če želi letos človek obujati spomine in praznovati obletnice, je ponudba res pestra. Obeležimo lahko 500. obletnico smrti renesančnega genija Leonarda da Vincija, 50. obletnico VVoodstocka, 30. obletnico padca berlinskega zidu. Praznujemo lahko 30. obletnico ustanovitve Slovenske demokratične zveze, 30. obletnico nastanka Majniške deklaracije, 30. obletnico ustanovitve krščanskih demokratov ali 50. obletnico pristanka na Luni. Pri obletnicah je po eni strani zanimivo spremljati, kakšno je sorazmerje med pomenom dogodka in odmevnostjo tega dogodka v časovni perspektivi. Pomenljivo pa je tudi, katere pomembne obletnice niso več del imaginarija nacionalne zgodovine. Katere obletnice so spregledane? Spregledan je 27. februar 1989. Spregledano je zborovanje v Cankarjevem domu, na katerem je celoten slovenski politični lok protestiral proti uvedbi izrednih razmer na Kosovu. Izjava Proti uvedbi izrednega stanja, za mir in sožitje na Kosovu, prebrana tistega dne v Cankarjevem domu, je eden ključnih dokumentov zadnjih desetletij. Pred razčlenitvijo pomena dogodka v Cankarjeve domu velja ponoviti, kdo seje podpisal pod izjavo: Republiška konferenca SZDL, Zveza sindikatov Slovenije , Zveza socialistične mladine Slovenije, Zveza komunistov Slovenije , Zveza združenj borcev NOV Slovenije, Slovenska kmečka zveza, Zveza slovenske kmečke mladine, Socialdemokratska zveza Slovenije, Slovenska demokratična zveza, Zveza društev ŠKUC Forum, Debatni klub 89, Komisija pravičnost in mir, Slovenska skupina Helsinške deklaracije, Hrvatska skupina Helsinške deklaracije, Slovenska študentska zveza, Skupina/Grupa 88, Društvo slovenskih pisateljev, Slovenski center PEN, Medškofijski odbor za študente, Odbor za varstvo človekovih pravic, Svet za varstvo človekovih pravic pri RK SZDL 61 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Pobuda za manifestacijo v Cankarjevem domu je nastala na političnem robu. Novinar Mladine Ervin Hladnik Milharčič in urednik Mladine Franci Zavrl sta se v zadnjih dneh februarja 1989 vrnila s Kosova. Med drugim sta v Starem trgu spremljala tudi začetek rudarske stavke. Ob zaostrovanju stavke seje pri Mirjam Milharčič Hladnik in Ervinu 25. februarja zbrala skupina ljudi - med drugimi so sestanku prisostvovali Jožef Školč, Gregor Golobič, Slavko Gaber, Igor Bavčar, Tomaž Mastnak, Pavle Gantar, Jasa Zlobec. Prvotna ideja, da bi v znak solidarnosti z rudarji iz Starega trga organizirali demonstracije, je bila po razpravi umaknjena. Jožef Školč je z namero, da bi organizirali solidarnostno manifestacijo že med samim sestankom seznanil Janeza Stanovnika, predsednika predsedstva Slovenije, potem pa je Školča na Hladnikovo telefonsko številko poklical Milan Kučan in podprl pobudo o skupnem zborovanju. 26. februarja se je sestanek nadaljeval na Dalmatinovi 4, kjer je bil sedež Zveze socialistične mladine in sindikalne organizacije. Sestanek se je končal z dvema sklepoma: organizacije, ki so podpirale skupno zborovanje, so napisale izjavo, s katero so nasprotovale uvedbi izrednega stanja na Kosovu. Hkrati so udeleženke sestanke sprejele sklep, da bo zborovanje naslednjega dne, 27. februarja, v Cankarjevem domu. Organizacijsko plat sestanka je prevzela mestka konferenca socialsitične zveze delovnega ljudstva, ki jo je vodil Jože Hartman. Zakaj je zborovanje v Cankarjevem domu eden ključnih političnih dogodkov osemdesetih let 20. stoletja? Prvič, gre za gesto solidarnosti s pripadniki druge narodnosti. Iz slovenske civilne družbe je v osemdesetih letih prejšnjega stoletja sicer prišlo nekaj pobud, s katerimi so se sile slovenske politične opozicije solidarizirale z osebami ali skupinami iz drugih republik. Leta 1984, denimo, je slovenska politična opozicija s peticijo podprla šest beograjskih levo-liberalnih intelektualcev, ki jih je policija preganja zaradi organizacije t.i. beograjske svobodne univerze. Peticija v podporo preganjanega nacionalista Vojislava Šešlja je bila odmevna tudi v Sloveniji. Iz Slovenije je prihajala pobuda za ukinitev člena 133 kazenskga zakona SFRJ; žrtve preganja zaradi verbalnega delikta so bile predvsem iz drugih delov SFRJ. Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Kritični tisk na v drugi polovici osemdesetih let redno poročal o policijskem in vojaškem nasilju na Kosovu. Peticija v podporo rudarjev iz Starega trga pa je bila posebej množična. Izjavo Proti uvedbi izrednega stanja, za mir in sožitje na Kosovu je namreč podpisalo milijon prebivalcev Slovenije. Drugič, prvič v novejši slovenski zgodovini je celoten politični lok pristopil k isti pobudi. Uvedbi izrednih razmer na Kosovu je nasprotovala tako oblastna struktura kot nastajajoča opozicija. Kosovske rudarje je podprla tako partija kot rimskokatoliška cerkev. Za sožitje na Kosovu sta si prizadevali tako Društvo slovenskih pisateljev, osrednja institucija nacionalne kulture, kot Zveza društev Škuc-Forum, središče alternativne kulture. Tudi če podpisnike izjave Proti uvedbi izrednega stanja postavimo v daljši časovni okvir, bomo zelo težko našli izjavo, s katero se bi strinjal celotne politični lok. Osvobodilna fronta med letoma 1941-1945 še zdaleč ni imela takšne širine. Politična enotnost, ta sicer dvorezno politično stanje, v zadnjem stoletju ni bila ravno gosto posejana. Leta 1989, torej v času, ko se je enopartijski režim lomil, večstrankarski pa še ni bil dokončno vzpostavljen, politična enotnost še zdaleč ni bila samoumevna. Maja 1989, ob nastanku Majniške deklaracije in Temeljne listine, politične enotnosti ni bilo. Izjava Proti uvedbi izrednega stanja je anticipitala politično enotnost, ki je bila naslednjič dosežena decembra 1990, pred osamosvojitvenim plebiscitom. Ob poudarjanju enotnosti, ki je bila dosežena med zborovanjem v Cankarjevem domu, s to oceno vendarle ne gre pretiravati. Dosežen je bil konsenz o temeljnih načelih, znotraj političnega loka pa so vendarle obstajale razlike, ki so bile izražene med govori nastopajočih v Cankarjevem domu. Če je Milan Kučan govoril, da bo v Starem trgu padla odločitev o avnojski Jugoslaviji, je Igor Bavčar, govornik Odbora za varstvo človekovih pravic, kritiziral tudi ravnanje slovenske oblastne politike. »Država, ki lahko le z izrednimi ukrepi rešuje politične, gospodarske in nacionalne probleme, izpričuje svojo zgodovinsko nesposobnost. V taki državi nismo pripravljeni živeti,« je Bavčar pribil na koncu svojega govora. Če poudarjam konsenz slovenskega političnega loka o temeljnih načelih, velja to umestiti v sociološko perspektivo. Zborovanje v Cankarjevem domu je bistvena politična prelomnica, ker od lahko tedaj naprej govorimo o zametkih 63 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture konsenzualne politične elite. Sociolog John Higley s pojmom konsenzualna elita označuje tiste elitne formacije, ki se sicer razlikujejo glede detajlov, nikakor pa pod vprašanj ne postavljajo temeljnih načel. Da gre za zametke konsenzualne elite, kaže razvoj dogodkov. Po zborovanju v Cankarjevem domu so se v okviru socialistične zveze delovnega ljudstva odvijali sestanki, katerih cilj je bil doreči, na kakšen način bo Slovenija vzpostavila večstrankarski sistem in legalizirala nove politične skupine. Do 11. septembra 1989 se je pod pokroviteljstvom SZDL odvilo devet sestankov »koordinacije organizatorjev zbora v Cankarjevem domu«, do novembra 1989 pa so sledili še trije sestanki, katerih rdeča nit je bilo vprašanje, kako organizirati večstrankarske volitve. T.i. okrogla miza, forum, ki je vzpostavim temeljna načela večstranskega sistema, je neposredni naslednik koordinacije organizatorjev zbora v Cankarjevem domu. Gregor Golobič, v tistem času član vodstva zveze socialistične mladine Slovenije, je v komentarju za Mladino zapisal, da je CD - kratica za Cankarjev dom, pa tudi kratica za zgoščenko - tehnika prihodnosti. Povzemimo: če je za vzhodnoevropske države leta 1989 značilno, da so skušale stare in nove politične skupine konsenz o temeljnih vprašanjih političnega ustroja doseči na t.i. okroglih mizah, predparlamentarnem forumu srečevanja vseh političnih sil, je med marcem in septembrom 1989 to vlogo v Sloveniji odigrala koordinacija organizatorjev zbora v Cankarjev domu. V okviru koordinacije je tekla razprava o oblikovanju posebne izjave o viziji prihodnosti, vendar koordinacija tega dela ni končala, ker je del opozicije maja 1989 samostojno sprejel Majniško deklaracijo. Koordinacija se je potem septembra 1989 preoblikovala v okroglo mizo, finale iskanja konsenza o načinu organiziranja političnega prostora pa se je odvrtel v skupščinskih odborih, na katere pa so bili vabljeni tudi predstavniki politične opozicije. Detajli o volilnem sistemu ter načinu organiziranja političnih strank so bili dorečeni v skupščini. A vrnimo se k izhodiščni ugotovitvi, da je v letu, ko je na koledarju množica obletnic, dogodek v Cankarjevem domu ostal spregledan. Do neke mere je to morda celo dobro, saj kaže, da iz dogodka v Cankarjevem domu nihče ne skuša kovati političnega kapitala. Ker je bil v dogodek vključen celoten političen lok, ne more s poudarjanjem lastnih zaslug nihče ničesar pridobiti. 64 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Četudi seje na trenutke zdelo, da bi lahko koordinacija iz Cankarjevega doma razpadla in da bi se lahko kateri od udeležencev distanciral od ravnanja drugih nastopajočih, se to ni zgodilo. Da koordinacija ni razpadla, je toliko pomembneje, ker je seje že 28. februarja 1989 slovenska politika znašla pod hudim srbskim pritiskom. Kljub pritiskom se oblastna struktura ni umaknila. Trideset let po dogodku ne more nihče trditi, da je bil kak drug udeleženec zborovanja v tistem trenutku neiskren. Ker je prva pobuda za manifestacijo nastala na robu političnih organizacij, ne pa znotraj bolj ali manj etabliranih političnih skupin, nobena od političnih strank ne bi imela moralne pravice, da si pripenja odlikovanja za zasluge. Po eni strani je torej ob zborovanju v Cankarjevem domu spoznanje, da SFRJ nima perspektive, postalo široko sprejeta teza. Po drugi strani so procesi, sproženi z zborovanjem celotnega političnega loka, vodili v formalizacijo političnih odnosov. Koordinacija organizatorjev dogodka v Cankarjevem domu je postavila ključne parametre parlamentarne demokracije kot forme. Hkrati je dogodek v Cankarjevem domu pomemben za dozorevanje politične kulture. Zavračanje izrednih razmer, zavračanje politične prakse, da lahko vojska posega v urejanje notranjepolitičnih razmer, je s podpisovanjem izjave Proti uvedbi izrednega stanja postala politični standard. Ki pa - to je treba dodati - ni bil brezprizivno sprejet. 65 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Država Kosovo in albanski narod Vojko Volk Uvod V času, ko sem na Kosovu deloval kot slovenski diplomat je naneslo, da sem imel to posebno in redko čast, da sem bil v drugi polovici leta 2007 v Prištini predstavnik predsedujoče države EU v imenu takrat predsedujoče Portugalske, v odločilni prvi polovici leta 2008 pa v imenu Slovenije, torej v času, ko Kosovo razglasi neodvisnost in prične svojo pot samostojne države. Biti predsedujoči je pomenilo sodelovanje v posebni koordinacijski skupini vodilnih držav, ki so jo sestavljali kolegi iz ZDA, Nemčije, Francije, Italije in Rusije, vodja mednarodne misije UNMIK in poveljujoči KFOR, vojaške mednarodne misije na Kosovu pod vodstvom NATO. Hkrati sem s pomočjo vodje delegacije EU koordiniral tudi delo skupine predstavnikov članic EU, med katerimi je prihajalo do vse večjih razlik v pogledih bolj ko se je približevala razglasitev neodvisnosti. Dela je bilo skratka čez glavo, pri čemer mi ni bilo v pomoč dejstvo, da sem bil v slovenskem predstavništvu edini diplomat. Zato se še danes s hvaležnostjo spomnim nesebične podpore nemškega in italijanskega kolega, pa francoske veleposlanice, ki so mi pomagali na vse možne načine, največkrat tako, da so me nadomestili na kakšnem srečanju na terenu ali pa mi pomagali pri dialogu s kosovskimi oblastmi. Vedno hvaležen bom tudi številnim pripadnikom različnih kontingentov slovenske vojske in policije, ki so tam skrbeli za varnost prebivalstva a tudi za mojo varnost, ko sem potoval na srečanja na različne konce Kosova in so mi nudili pomoč pri prevozih in zaščiti. Kar nekajkrat so me rešili iz varnostnih zadreg, kot smo temu rekli, še zlasti, ko sem odhajal na sever Kosova in v srbska naselja, kjer tujih gostov niso bili prav vajeni niti se jih niso posebej veselili. Nazadnje sem na sever Kosova odhajal kar sam, sklenil sem številna prijateljstva, posebej s pokojnim Oliverjem Ivanovičem, ki je bil lani kruto in zahrbtno umorjen in me je njegova smrt močno pretresla, kot slutnja nečesa, kar na Kosovu ne bo ostalo brez posledic. V takrat zaprti, z vojaki zastraženi in skoraj povsem izolirani vasi Goraždevac pri Peči sem obiskoval Slobo Petroviča, Srba, ki se je trudil sprejeti novo državo Kosovo v zameno za podporo in razumevanje za Srbe in tudi za spravo, a mu to še do 66 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture danes ni povsem uspelo. Obiskoval sem čudovite kosovske planine in spoznal preproste ljudi, ki so me podučili o temeljnih modrostih človeškega dostojanstva in sobivanja, vsega tistega torej, kar ljudje uničimo, ko v nas prevladata neznanje, strah in sovraštvo in zanetimo vojne. Kje drugje se človek lahko bolje poduči o tem, da moramo biti ljudje najprej ljudje kot ravno tam, kjer je sovraštvo pregazilo razum in so tisoči umirali samo zato, ker so bili drugačne narodnosti ali vere. Dveletna izkušnja na Kosovu je v meni utrdila globoko prepričanje, da je edina pot sobivanja med narodi širjenje znanja in strpnosti med ljudmi, vsak dan in vsepovsod, pri čemer je posebej pomembna vzgoja mladih generacij. Neznanje in strah sta namreč kot nitro in glicerin; vsak posebej sta neškodljiva, ko pa se povežeta postaneta eksplozivna. Nasproti moramo zato postaviti znanje in pogum, ki ju moramo privzgojiti mladim zato, da se oblikujejo kot samozavestni posamezniki, ker samo taki lahko ustvarijo zdrave temelje naroda. Miti, legende in življenje Po prihodu na Kosovo sem se prvič resneje soočil s paleto različnih pogledov na etnogenezo Albancev na Kosovu in z miti in legendami, v glavnem velikoalbanskimi. Tuji diplomati so to praviloma označevali kot nacionalni romanticizem, ki bi ga bilo treba ljudem "izbiti iz glave", kosovskim politikom pa dopovedati, daje država nekaj drugega in predvsem veliko več kot narod, predvsem pa večja odgovornost tudi do tistih, ki niso Albanci a so vseeno povsem enakopravni državljani. Tako so se ob teh starih oziroma klasičnih mitih pojavili tudi novi, denimo tisti o domnevno velikih razlikah med Albanci v Albaniji ter vsemi ostalimi, zlasti pa tistimi na Kosovu. Tovrstna pripoved je nastala kot odraz priprav na samostojnost in jo je podpiral tudi del mednarodne skupnosti. Šlo je za reševanje ti. kosovskega vprašanja, zlasti pa problema, ki je nastal kot odraz dejstva, da je res. VS ZN 1244 Kosovo še vedno štela za integralni del ozemlja takratne ZRJ. V teh pripravah, ki so svoj vrhunec doživele v obliki ti. Ahtisaarijevega načrta (po neuspelih poskusih ga leta 2007 VS ZN ni sprejel, op. vv), so nastajala tudi določena "zagotovila", da bo Kosovo sposobno postati lastna država z lastno nacionalno identiteto in efektivno sposobnostjo "nation building". A bolj kot da bi se s tem ukvarjali sami kosovski politiki in mednarodni upravitelji Kosova, so bile te razprave 67 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture predmet strokovnih in akademskih krogov, ki so se sicer lotevali pravih tem a na nepravi način. Na podlagi številnih razprav, ki so bile strokovno sicer dokaj korektne, so nastajale političnim potrebam prirejena "splošna prepričanja", ki so dejstvom ustrezala le delno; -da se Albanci na Kosovu zgodovinsko, politično, kulturno, civilizacijsko, karakterno in celo jezikovno močno razlikujejo od Albancev na Kosovu; -da obstajajo med Albanci na Kosovu in v Albaniji zgodovinske razprtije, da se v resnici ne razumejo in so celo sovražno nastrojeni drug do drugega; -da si Albanci na Kosovu tako močno želijo lastne države, da jih združitev z Albanijo ne zanima več in jih nikoli niti ne bo zanimala; -da si niti Albanci v Albaniji ne želijo, da bi se jim pridružili Albanci s Kosova. Ta prepričanja so po letu 2004 in še zlasti v času tik pred osamosvojitvijo Kosova postala prevladujoč politični diskurz. Ob osamosvojitvi Kosova se ključna opozorila niso več nanašala na grožnjo nastanka Velike Albanije ampak na nevarnost, da Kosovo kljub deklarirani osamosvojitvi ostane življenjsko odvisno od mednarodne skupnosti in postane ti. failed State. Del teh opozoril je bil utemeljen, Kosovo ostaja država v notranje in zunanje političnem medprostoru, iz katerega še danes ni jasno razvidne poti. Kosovo priznava dobra polovica držav članic ZN, ne priznava pa je niti petero članic EU, zaradi obstrukcije Srbije in Rusije pa se ne more včlaniti v ključne mednarodne organizacije, začenši z OZN. V še slabšem položaju je Srbija, ki vztraja pri politiki, da je Kosovo Srbija. Ker si s tem lasti ozemlje, na katerem nima nobene efektivne oblasti, si zapira vrata v EU, ker v zraku obvisijo temeljna vprašanja; kolikšen je obsega ozemlja države Srbije, koliko ima prebivalcev in kako na celotnem ozemlju izvaja svojo suverenost oziroma oblast. Zgodovina je pomembna a prihodnost je pomembnejša Ob osamosvojitvi Kosova se je veliko ugibalo o tem, da bo reakcija Srbije ostra, da bo skrivnostna večtisočglava organizacija ti. Armija Čara Lazara napadla Kosovo in zasedla ozemlje severno od reke Ibar in ga pripojila Srbiji, da se bodo Srbi na Kosovu uprli z orožjem itd. Nič od tega se ni uresničilo. Še 68 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture največ škode so ob osamosvojitvi Kosova utrpeli uničeni prostori ameriškega in slovenskega veleposlaništva v Beogradu. Ključna reakcija Srbije na samostojnost Kosova je nazadnje bila povsem legitimna in miroljubna zahteva, ki jo je Beograd vložil na Mednarodno sodišče v Haagu (ICJ), da oceni, ali je bila proglasitev neodvisnosti Kosova skladna z mednarodnim pravom ali ne. Ko je sodišče ICJ leta 2010 objavilo mnenje, da osamosvojitev Kosova ni bila neskladna z mednarodnim pravom je bilo pričakovati, da se bodo srbski odpori do novonastale države zlagoma umirili. Izkazalo se je, da je napredek pri tem zelo počasen, kar veliko bolj kot Kosovu škoduje Srbiji, še zlasti kot državi, ki kandidira za članstvo v EU. Argumenti Srbije zoper neodvisnost Kosova so bili še do nedavna izrazito pripovedniški in romantični, vezani na mite in legende o Kosovski bitki in Kosovu kot zibelki srbstva. Škodljiva prepričanja so širili tudi srbski akademiki z nacionalističnimi pogledi in čudnimi razlagami pravice narodov do samoodločbe, pa o tem, da Albanci na Kosovu niso narod in te pravice nimajo, do povsem absurdnega ugovora, da en narod ne more imeti dveh držav pri čemer ravno Srbi odlično poznajo primer Grčije in Cipra. Od presoje ICJ dalje Srbija vse svoje napore usmerja v diplomatsko oviranje Kosova na vseh področjih, zlasti pa preprečuje možnosti, da bi se Kosovo včlanilo v katerokoli pomembnejšo mednarodno organizacijo začenši z OZN, kar ji z izdatno pomočjo Rusije in ruskega veta tudi uspeva. Zadnji tovrstni "uspeh" Srbije in Rusije je vezan na poskus Kosova, da se včlani v Unesco. Srbski diplomaciji je zadnji hip uspelo prepričati nekaj držav, da so se vzdržale, Kosovu pa je za vsega 3 glasove propadel poskus včlanitve v Unesco. Srbija je ta uspeh slavila kot svojo veliko diplomatsko zmago. Realno gledano je ta "zmaga" klavrna in zaradi nje ne bodo ljudje v Srbiji nič bolje živeli, predvsem pa ne nakazuje, da bi državi lahko v doglednem času uredili odnose na način, da bi se na nek način priznali in obe hitreje nadaljevali pot proti članstvu v EU . Brez ureditve odnosov s Kosovom Srbija ne bo mogla v EU, Kosovo pa niti v OZN. V vsakem primeru zaradi neurejenih odnosov s Kosovom več tvega tisti, ki lahko več izgubi in to je Srbija. Pod vodstvom PV Vučiča je Srbija naredila opazen premik v smeri v EU in odmik od iracionalnih ravnanj do Kosova, ni pa še sposobna v celoti sprejeti povsem racionalnega pristopa, takega, ki bi v ospredje namesto čustev ljudi postavil prave nacionalne interese, tiste, ki zadevajo gospodarstvo in blaginjo državljanov. 69 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Največja žrtev teh razmer so mladi, ki množično zapuščajo tako Srbijo kot Kosovo. Zgled za Srbijo so lahko odnosi Kitajske s Tajvanom, ki so preko pragmatizma prešli v skoraj polno normalizacijo v kateri obe državi napredujeta. Na vprašanje, kaj je resnični končni cilj Srbije, ko Kosovu preprečuje včlanitve v mednarodne organizacije, predstavniki Srbije nimajo prepričljivega odgovora. Ker med resnimi srbskimi politiki najbrž nihče ne pričakuje, da se bo Kosovo kdaj vrnilo k Srbiji, pametni srbski politiki pa si tega bremena niti ne želijo, je na dlani, da je srbsko-rusko oviranje Kosova esencialno politično početje. A medtem ko Srbiji to oviranje ne prinaša nobenih koristi, prej škodo, je cilj Rusije jasen; ohranjanje zamrznjenega konflikta na Balkanu, kije lahko vselej dobrodošel vzvod za podžiganje proti albanskih in pro ruskih čustev na politično že tako pregretem Balkanu. Rusi Srbe spodbujajo pri brezupnem zaklinjanju, da je Srbija Kosovo medtem, ko hkrati pomilujejo Ukrajince, ko se zaklinjajo, daje Krim ukrajinski. Država kot odgovornost Spoznanje o tem, kako zahteven je lahko korak od naroda do države je na Kosovu v tem času prišlo do polnega izraza in to večina politikov in ljudi poslej razume. A prišel bo čas, ko bodo v novih razmerah potrebne nove odločitve. Če v naslednjih 10 letih na Kosovu ne bo sprememb na bolje, na drugi strani pa bo Albanija zmerno napredovala in se razvijala in prišla do vrat EU, se utegnejo današnja razpoloženja med ljudmi obeh držav bistveno spremeniti v korist tesnejše povezave oz. združitve. Namesto čakanja pred zaprtimi vrati EU, čakanja na vizno liberalizacijo in obet boljšega življenja, se utegne že naslednja generacija kosovskih politikov odločiti za bližnjico in predlagati državno povezavo z Albanijo če ne celo kar združitev v zvezno državo. Ta potreba utegne postati preprosto fiziološka in bolj odraz realne stiske kot pa ideoloških potreb in političnega romanticizma. Dobitki za prebivalstvo Kosova bi bili takojšnji, predvsem bi dobili potni list, s katerim se zares lahko potuje, kar danes ne morejo. Pa vendar vsi, ki imamo te kraje in ljudi vseh narodnosti in ver preprosto radi, dobro vemo, da si tega ne gre želeti in bo za vse mnogo bolje, če Kosovo utrdi svojo državnost, postane član OZN in stopi na pot 70 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture članstva v EU. Ali z drugimi besedami; Kosovo naj samostojno vstopa tako v odnose z Albanijo kot Srbijo in naj bo s tem tvoren in odgovoren del regionalnega sodelovanja na Balkanu. Navsezadnje je tako, da bo mogoče EU v nove širitve prepričati na edini in hkrati najboljši možen način, tako, da bodo države Balkana znale med seboj sodelovati, ustvarjati sožitje, stabilnost in napredek. 71 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Shoqata kulturore shqiptare Migjeni nje perpjekje e sukseshme per Kosoven Prof.Ass.Dr.Arsim Sinani, Universiteti i Prishtines Vete fakti se dokumenti i themelimit te Universitetit te Tetoves u ruajt per me shume se dy dekada e gjysem nga profesori Martin Berishajl flet per rendesine dhe besimin qe e kishte Shoqata kulturore shqiptare “Migjeni”, e Ljubjanes. Me kete argumentin dua ta filloj dhe kthej ne vemendje ate se sa i rendesishem ishte ky institucion shqiptar, i mbeshtur nga miqte tane slloven2. Teksa po shfletoja faqet e revistes “Alternativa” qe diite si organ i Shoqates “Migjeni” mu kujtuan faljet e gjaqeve qe asokohe edhe ne qytetin tim e tutje behej nga rinia studentore, ish te burgosurit politik dhe inteligjenca shqiptare. Sdi se si po numri i pare kur me ra ne dore ishte nje feste e vertete dhe ne aktivitetet e shumta qe beheshin ne Maqedoni nga shqiptaret kjo reviste shperndahej, pse jo revista nga Tetova shperndahej gjitheandej dhe ishte stasioni i fundit prej ku hynte ne Kosoven e roberuar ne shekullin e kaluar3. Ne nje takim qe e pata enkas me njerin nga anetaret e redaksise Enver Nezirin me beri pershtypje teksa e intervistoja gjithe ai lum informacioni qe me dha. Psh nje shqiptar tek I čili mblidheshin bashke dhe vepronin shqiptaret atje. Apo me beri pershtypje shume se si profesori Ukshin Hoti e ka mbushur veturen perplot me revista dhe nepermhjet Serbise e ka sjell ne Kosove. Poashtu nese Vatra ne SHBA ishte nje strumbullar dhe elita e asaj kohe shqiptare atje duhet thene se Shoqata kultutore pse jo edhe pan shqiptare “Migjeni” e luajti kete rol ne mbajtjen ndezur te ceshtjes shqiptare ne Ballkan.me ndihmen e miqve tane slloven. Per mua psh Jasha Zllobec nuk eshte emer i panjohur apo Janez Jansha, apo Pranvera sllovene, shtepia 1 Pasi Universiteti i Tetoves u themelua ne kohe te veshtira dokumenti u ruajte ne Ljubjane nga prof. dr. Mart in Berishaj I čili e ruajti dokumenti n si amanet I lene nga prof.dr.Fadil Sulejmani. Dokumenti konsideroj I humbur dhe origjinali nuk gjendej pasiqe policia ne vazhdimesi I arrestonte drejtuesit e ketij institucioni arsimor dhe e pengonte puen e vete. 2 Bisede me prof.dr.Martin Berishaj 30 shtator 2018 3 Bisede me Enver NEZIRI veprimtar I čili asokohe vepronte ne Shoqaten kulturore Migjeni 25 shtator 2018 12 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture simbol I Sllovenise “Cankarjev Dom| dhe shume detaje tjera, pasiqe pranvera sllovene per te gjithe ne ishte nje inspirim, sepse ne ate kohe e shihnim veten si pjese e gezimit tone se Sllovenia po ikte nga dominimi serb, kjo s’duhet fshehur, simpatia jone mbetet edhe sot e madhe per sllovenet dhe Sllovenine. Poashtu edhe roli i shqiptareve qe vepruan atje ne mbeshtetjen e kauzes sllovene ishte dmth dhe dha rezultat shume te rendesishem ne katrahuren qe po kalonte ceshtja shqiptare ne Jugosllavine qe po rrenohej. Duke qene se jam djal i intelektualit Ramadan Sinani dhe duke jetuar si I ri me brengat e shqiptareve ne Kosove pikesepari, ne Shqiperi, Maqedoni, Lugine, Mal te Zi e gjetiu kam pasur mundesine qe keto zhvillime ti ndiej nga afer pasiqe nuk kemi kursyer asgje per ceshtjen shqiptare dhe per kete shqiptaret e Maqedonise, realishy nuk mburem po skuqen sepse vertete pak kemi. Shpesh ne keto pervejtore ka nje retorike qe them se gjenerata jone lipset ta ndryshoje ti themi gjerat ashtu sic jane, eksistonte nje motiv qe sot kur kemi mundesi na mungon ajo energji e Migjenit te Ljubjanes qe ta bejme doktrine shteterore them per Kosoven, apo shume ceremoni ka mes Shqiperise e shqiptareve, apo shqiptaret tjere ku hyj edhe une e kane te veshtire ta kuptojne logjiken se shteti eshte i mire vetem kur ke pushtet. Troc sot mungon shpirti I Migjenit ne institucionet tona dhe ne kete pervjetor po e shfrytezoj mundesine te them se ai shpirt I shqiptarit na mungon gjitheandej ku jetojme. Telegrafikisht do ti permend disa nga artikujt qe me kane bere pershtypje asokohe si: Nje tragjedi ne tre akte e Fan Nolit qe na therret edhe sot shpasurim, shperngulje, shfarosje edhe sot nuk ka ndryshuar kjo. Shkelqe token njeri per minatoret e Trepces, Nje grusht dhe nga dheu I arberesheve, Fundi i humneres dhe pritjes nga veprimtari Ramazan Bekteshi, Kdo so teroristi e Matjas Hzhek, apo intervista e Adem Demacit me tituli: Millosheviqi punon per ne, Letra e nente kongresmeneve amerikane per Kosoven, me temen fillestare: Te maten hapat dhe fjalet. Ajo cka me ben pershtypje nga numri 1 dhe 2 se eshte nje redaksi modeste e perbere nga Šalih Kabashi, Matjazh Hnzhek, Jasha Zlobec, Bislim Elshani, Zdravko Dusha, Fadil Demiri, Peter Boži, Halil Berisha, Enver Neziri, e qe per mua flet se eshte grup i vogel Por qe ka bere nje perpjekje te pamohueshme qe shqiptaret mos te mbeten ne terr, sa per rikujtese jemi ne kohen kur filloi terri informative ne hapesirat shgiptare ne ish Jugosllavi, Radio Televizioni I Prishtines ishte pushtuar nga 73 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Republika e Serbise dhe ishin vendosur disa kuazi gazetar qe si e famshmja Hajrije spikerica qe lajmet ua nisnin nga sigurimi serb4. Ne numrin 5 kemi nje shkrim te Ukshin Hotit me tituli: Gishti i trashe i vellaut te madh qe me ka bere pershtypje menyra e perceptimit te ketij personaliteti ku flet per perpjekjet e tij per bashkepunim me Shqiperine ne kohen sa ishte drejtues I politikes se jashtme asokohe dhe ka nje pershkrim brilliant se si ishte inspiruar nga gjyshi I tij, I čili kishte shitur duhan asokohe dhe se ka nje rrefim te bukur ku flet se si gjyshi I Ukshin Hotit nga eksperienca I paskish thene se Lumjanet atje ku ka shitur duhan jetojne shume keq. Derisa sot kur e shoh Tv Tiranen i gezohem se Shqiperia po ndertohet. Kjo flet mjaftueshem per angazhimin e tij. Llogaritni deri ku kane shku perpjekjet e intelektualeve dhe Ukshin Hoti ka shume episode te tilla edhe derisa flasim nuk ka ndonje veprim konkret per vepren e tij, se per vleresim ne kete inflacion vlerash eshte harruar kah kane qene ecejakjet e tij. E kam thene aty ne salle ate dite dhe po e ritheksoj me shume pedanten se Ukshin Hoti mbetet korife I Kosoves ashtu sic eshte Mehmet Deralla per Shqiperine. Nga ky intelektual shume inspirim kane fituar te rinjte, studentet populli I Kosoves. Por Alternativa na e tregon ne numat e saj se sa e devijojme rrugen tone gjate jetes dhe rutines. Edhe sonte them se ka kohe epr te bere veprime te duhura nga mesazhet qe na I jep Migjeni, Alternativa etj. Shikuar nga kenveshtrimi i sotem i punes qe e ka realizuar Migjeni duhet thene edhe nje detaj qe eshte shume me rendesi qe gjeneratat e ardhshme ta dijne se ne perpjekjet e ketyre intelektualeve, patrioteve dhe lobit shqiptar ne Slloveni se aty u punua edhe per luften e čila do te vinte me pastaj, pak apo aspak nuk eshte thene se aty ne Migjeni I kemi edhe figurat e shquara ushtarake si Naim Maloku ishin pjese aktive e kesaj nderrmarjeje qe mepastaj u shnderrua ne nje energji e čila I rrezitoi jo me me teza e shperndarje revistash por me ballafaqim drejteperdrejte me maqinerine e ushtrise Serbe. Dhe kjo duhet vendosur ne spikame pasiqe Shoqata Migjeni Brenda e kishte edhe krahun e vete te themi kushtimisht te rezistences e čila pas demostrates se 1 tetorit qe e organizuan UPSUP i Universitetit te Prishtines shpertheu dhe Alternativa organ i Shogates kulturore shgiptare Migjeni Ljubjane numri 1 dhe 2 74 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture u fuqizua Ushtria Clirimtare e Kosoves5. E nje pjese mjaft meritore e asaj qe ndodhi jane ushtaraket qe asokohe vepronon ne Shoqates Migjeni. Nje aspekt tjeter shume i rendesishem per mua mbetet fakti se si keta njerez pa iu thene askush morren persiper nje nderramrje kaq te rrezikshme dhe kaq patriotike duke u organizuar dhe duke mos e lene qe te rrjedh ceshtja shqiptare dhe te degjenerohet ne ate terr qe po kalonte Kosova. 30 vjet me pas duket altruiste por vizioni I Shoqates Migjeni flet me se miri se shqiptaret funksionojne me mire kur kane presion sesa kur skane fare presion. Unifikimi paraqitet ne te gjitha rastet tona gjate historise ne moment vendimtare e nuk vazhdon ne institucione. Shembulli I Shoqates Migjeni eshte I atille qe na jep nje mesazh se lipset ndertruar doktrinen shteterore me e nxjerr nga shpirti me e be system dhe e vendos ti ruaje kufijte e atdheut. Dimensioni tjeter qe na e sjell rasti I Shoaqtes kulturore Migjenie shte ajo I mergimtareve tane qe atje kane vepruar nga sfera te ndryshme e qe me shume pedanterine kane ditur qe ta promovojne mire e forte ceshtjen shqiptare. Teksa po sodisja libra te ndryshme per shqiptaret ne Slloveni shoh se modeli I pranveres sllovene ka influencuar mjaft edhe te levizja shqiptare e Koso ves. Dhe ajo qe besoj se secili e pret ta degjoje eshte se arriti qe Shoqata Migjeni ta realizoje ate qe ia kishte vene synim vetes ? Them se u arrit qe te senzibilizohet opinion slloven e nderkombetar ne nje moment mjaft te mire kur Sllovenia po shkeputej dhe i dinte hallet e shqiptareve. Por ketu roli eshte shumedimenzional pasi levizi nje pjese e intelektualeve dhe veprimtareve te cilet e gjeten te gatshem terreni nga diaspora e hershme. U bashkuan forcat dhe u kombinuan mendja me fuqine ekonomike dhe kjo funksionoi shume mire. Jo rastesisht ne nje nga sallat me aristokrate edhe u bene aktivitetet e ketij perbjetori qe flet se cfare elite te mire shqiptare kemi ketu e čila punoi ne dy drejtime ne senzibilizim dhe ne anen tjeter u vendos ne anen e rrezistences se armatosur UCK qe ishte thelbesore per shgiptaret. 5 Bisede me kryetarin e Unionit te studenteve te Universitetit te Prishtines UPSUP, Bujar Dugolli 11 qershor 2028. Poashtu lidhur me kete teme kam konsultuar librin e tij I čili I kushtohet Levizjes studentoire te Kosoves 1 Tteori I ktheses. Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Nga kendveshtrimi nje ministri te jashtem Dr. Paskal Milo Ne vitet e mia si minister i puneve tejashtme te Shqiperise (1997-2001) kam patur rastin te vizitoj disa here Sllovenine e te zhvilloj bisedime zyrtare me autoritetet me te larta shteterore sllovene perfshire presidentin Milan Kugan.Po keshtu kam pritur ne Tirane ne vizite zyrtare kolegun slloven Boris Frlec dhe drejtues te tjere te ministrise se puneve te jashtme te Sllovenise si dhe kam takuar autoritete te tjera te larta qe kane ardhur ne Shqiperi. Ne vizitat e mia ne Lubljane ne ato vite kam patur kenaqesine te takoj disa here edhe perfaqesuesit e shoqatave shqiptare ne Slloveni e veganerisht ne kujtesen time ka mbetur i gdhendur takimi i pare ne 9 shkurt 1998 ne mbremje ne nje nga sallat e hotelit “Holiday Inn” me rreth 50 perfaqesues te diaspores shqiptare ne kete vend.Ka qene nje bashkebisedim i gjate, rreth dy ore e gjysem, dinamik e miqesor ku mu adresuan me dhjetra pyetje nga me te ndryshmet, si per zhvillimet e brendshme politike dhe ekonomike ne Shqiperi, ashtu edhe per marredheniet me vendet fqinje, ish Jugosllavine, Maqedonine, Greqine dhe padyshim per Kosoven. Nder te tjera ne ate takim u pyeta edhe per qendrimet e shtetit shqiptar ndaj statusit te shqiptareve ne Slloveni, per te drejtat e tyre, per arsimimin e femijeve ne gjuhen shqipe, per paisjen e shqiptareve me pasaporta sllovene, etj. Bashkebiseduesit e mi te asaj mbremjeje me kerkuan qe shqetesimet e tyre t’ua beja prezent por edhe te kerkoja ne takimet me autoritetet sllovene realizimin e kerkesave te tyre.Pa dyshim qe une i bera objekt diskutimi keto kerkesa me homologun tim slloven Frlec, me presidentin Milan Kugan, zevendes kryeministrin Marjan Podobnik dhe autoritetet te tjera te larta sllovene.Kam kenaqesine te konstatoj sot se kerkesat e atehershme te shqiptareve te Sllovenise jane realizuar. Takimi i 9 shkurtit 1988 nuk do te ishte takimi i fundit me perfaqesuesit e shoqates “Migjeni” por vetem i pari ne serine e takimeve te mia ne vitet ne vijim.Ljubljana ishte nje stacion i rendesishem tranzit per ne Evrope per mua si minister i jashtem perveg vizitave te tjera zyrtare qe kam kryer ne kryeqytetin slloven.Ne te gjitha rastet, ose ne qytet, ose ne aeroport _ _ 16 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture takimet me miqte e koleget shqiptare te Sllovenise nuk kane munguar.Madje kam shijuar edhe gatimet e tyre tradicionale, kam qene ne embeltoret e tyre, kam patur pershtypje mbreselenese nga bisedat me intelektuale te shquar shqiptare te Sllovenise, profesore, shkencetare, krijues, etj. Po ashtu kam ndjere edhe respektin e kujdesin e kolegut te nderuar slloven Frlec qe edhe kur ndodhesha tranzit ne aeroportin e Ljubljanes do te vinte te me takonte e te bisedonim pa harruar asnjehere edhe dhuraten e tij tradicionale te shisheve te veres se mrekullueshme sllovene. Marredheniet shqiptaro-sllovene qe nga momenti qe Shqiperia e njohu Sllovenine si shtet te pavarur e vendosi marredhenie diplomatike me te ne vitin 1992jane zhvilluar ne menyre te qendrueshme.Shqiptaret e sllovenet ne historine e tyre te perbashket ne Jugosllavine e Versajes, te Titos e te Milloshevigit kane ushqyer rešpekt e kane shprehur solidaritet e mirekuptim ne ate mase qe sipas kohes e rrethanave u jepej mundesi per ta bere nje gje te tille.Ner popujt sllave te jugut, sllovenet jane me te emancipuar e me tolerante.Veganerisht ne kohen e regjimit te Milloshevigit, sllovenet dhe udheheqesit e tyre nuk u pajtuan me politiken shoviniste antishqiptare serbe dhe shume shqiptare gjeten strehe ne Slloveni per te shpetuar nga regjimi i terrorit te Beogradit mbi ta.Ne takimin qe une pata gjate vizites time zyrtare ne Slloveni, ne 10 shkurt 1998, presidenti i Sllovenise Milan Kugan me deklaroi se fati i popullsise shqiptare te Kosoves “ka qene problemi im me udheheqjen serbe dje” se “shqiptaret kane ne tradite besen, ndersa serbet jo". Qasja pozitive sllovene ndaj shqiptareve eshte njohur e vleresuar nga te gjitha qeverite shqiptare dhe me te drejte ka qene edhe me realiste nga te gjitha ish republikat jugosllave.Ndaj edhe nga pozitat e ministrit te jashtem te Shqiperise i thashe presidentit slloven se vendi juaj eshte bere “pasqyra ku duhet te shihet rajoni". Gjate gjithe mandatit tim si minister i jashtem une kam qene deshmitar i zhvillimeve progresive ne marredheniet shqiptaro - sllovene ne te gjitha fushat.Perveg shkembimeve e vizitave ministrore, Shqiperine ne ate kohe e vizitoi kryeministri slloven, Dernovshek, ndersa Sllovenine presidenti shqiptar, Rexhep Meidani.Keto nuk ishin thjesht vizita kortezie shteterore por takime shume te rendesishme ku jane shkembyer mendime dhe jane marre edhe vendime qe kane nxitur ecurine e suksesshme te marredhenieve shqiptaro-sllovene.Ne keto vizita eshte diskutuar per situaten e renduar ne 77 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture rajon dhe jane dhene ide te dobishme per zgjidhjen e konflikteve dhe uijen e tensioneve ne favor te paqes e te sigurise ne Ballkanin Perendimor.Ne nivelet me te larta shteterore te te dy vendeve jane biseduar e jane shkembyer pervoja per proceset integruese respektive ne Bashkimin Evropian e ne NATO.SIIovenia si nje vend me i avancuar ne proceset integruese ne strukturat euroatlantike i ka ofruar Shqiperise pervojat e saj, te cilat jane vleresuar si te dobishme nga pala shqiptare. Objekt me interes te vegante diskutimi gjate vizitave e takimeve tona me koleget e miqte sllovene kane qene edhe marredheniet ekonomike e tregtare mes te dy vendeve.Shqiptaret qe ne kohen e shtetit komunist jane njohur dhe kane vleresuar ciiesine e paisjeve elektro-shtepiake sllovene e te mallrave te tjera te konsumit.Por me ardhjen e demokracise ne Shqiperi dhe me pavaresimin e Sllovenise u krijuan kushte te reja per hapjen e ekonomive e te tregjeve te te dy vendeve.Sllovenia ofroi pervojen e saj ne fushen e privatizimit ne sektore te ndryshem te ekonomise, ne telekomunikacion, infrastrukture portuale, ne industrine minerare, ne hidroenergjetike, ne turizem, ne sistemin bankar, etj. Ne Shqiperi erdhen e zhvilluan aktivitet firma te tilla sllovene si Lek, Krka, Mateimpeks, Videm/Trade, Trimo Trebinje, Astar, Cetis, Kava, etj. U vendos e funksion linja ajrore Lubljane - Tirane e kthim nga kompania Adria Airways.Shqiperia ne kete kohe i ofroi kompanise sllovene Litostroj ndertimin e hidocentralit te Bushatit por projekti nuk u realizua per shkak te renies te firmes ne fjale ne veshtiresi financiare.Gjithashtu qeveria shqiptare u tregua e gatshme per te mbeshtetur investimet sllovene ne industrine minerare te kromit, ne transport, turizem, etj. Midis te dy vendeve ishin nenshkruar disa marreveshje bashkepunimi si ne fushat e transportit, turizmit, arsimit, kultures e shkences, per mbrojtjen e ndersjellte te investimeve, etj.Oeveria sllovene ne vitin 1998 ne menyre te perseritur i kerkonte qeverise shqiptare paraqitjen e programeve te bashkepunimit ne fushen e mbrojtjes e te rendit publik, te financave, te sistemit bankar, te mjekesise, arsimit dhe shkences per ti ardhur ne ndihme Shqiperise.Vonesa ne paraqitjen e ketyre programeve nga pala shqiptare ishte edhe per shkak te rrjedhojave te krizes se rende politiko- sociale te vitit 1997, te rindertimit te administrates publike dhe te mungeses se ekspertizes. 78 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Ne marredheniet shqiptaro - sllovene te atyre viteve nje teme e rendesishme ka qene geshtja e Kosoves.Te dy palet per arsye te perbashketa por edhe te veganta i kushtuan asaj nje vemendje te vegante.Shqiperia natyrshem e per shkak te detyrimit kushtetues te saj ishte e interesuar per fatin e gati gjysmes tjeter te kombit shqiptar qe padrejtesite e historise e kishin shkeputur nga trungu i shtetit ame dhe e kishin vendosur nen zgjedhen e Serbise e te Jugosllavise se Versajes e me vone edhe te asaj te Titos.Sllovenia ish republike e kesaj Jugosilavie i kishte ndjere e vuajtur politikat raciste e shoviniste serbe dhe ishte pikerisht ajo qe u shkeput e para nga Federata e drobitur jugosllave jashte vullnetit te nomenklatures me te larte politiko - ushtarake serbe.Sllovenet e kishin njohur dhunen policore dhe ushtarake serbe kunder shqiptareve te Kosoves, mohimin e te drejtave kushtetuese dhe rikthimin e saj ne nje province serbe.Nder poiitikanet sllovene natyrshem u shfaq ndjenja e kundershtise ndaj heqjes se lirive e te drejtave themelore te shqiptareve dhe ajo e solidaritetit me kauzen e tyre njerezore e kombetare.Ndaj edhe udheheqesit sllovene ne nje nga takimet qe une kam patur ne ate kohe me deklaruan se "ne e njohim mjaft mire Milloshevigin qe nga koha kur ishim ne Jugosllavi dhe ne vend te komenteve te teperta per kete gje ju theksojme vetem faktin se R.F.J eshte i vetrni vend me te cilin ne nuk kemi marredhenie diplomatike”. Shqiperia dhe Sllovenia zgjidhjen e geshtjes se Kosoves nuk e shihnin thjeshte, si nje geshtje te lirive e te drejtave te njeriut, por si nje geshtje kombetare per te gliruar nje populi nga sundimi i shovinizmit serb.Zgjidhja e saj ishte e lidhur ngushte me paqen e sigurine e vete Ballkanit, i čili ende vuante rrjedhojat e luftes se pergjakshme ne Bosnje -Hercegovine.Ndonese performen e kesaj zgjidhjeje e statusin e ardhshem te Kosoves mund te kete patur diferenca, ato erdhen duke u ngushtuar me thellimin e konfliktit dhe nderhyrjen e NATO-s pas 24 marsit 1999.Udheheqesit sllovene ne bisedime e ne menyre publike perkrahen qendrimet e qeverise shqiptare. “Pa zgjidhjen e geshtjes se Kosoves nuk do te kete stabilitet ne rajon”, me tha ne shkurt 1998, zevendes kryeministri slloven Marjan Podobnik, nderkohe qe ministri i jashtem shqiptar nenvizoi se “pa zgjidhje te drejte te geshtjes se Kosoves nuk do te kete paqe e stabilitet ne rajon e ne Evrope”. 79 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Sllovenia mbajti nje qendrim solidar me luften e shqiptareve per mbijetese perballe barbarizmave te regjimit te Milloshevigit. Ajo strehoi me mijra shqiptare te shperngulur me dhune nga Kosova dhe si kandidate per anetare e NATO-s dhe e BE mbajti po te njejtin qendrim si keto dy organizata.Oeveria sllovene ne kohen e konfliktit ne Kosove u deklarua per nderhyrjen e NATO-s dhe jo te forcave te Organizates se Kombeve te Bashkuara qe ne luften e Bosnjes (1992-1995) kishin deshmuar mungese vullneti, kohezioni e kordinimi qe solli masakra te tjera nga forcat e krimineleve serbe te luftes, me ne krye Radovan Karaxhig.Sipas llogaritjeve zyrtare sllovene te kohes Sllovenia shpenzoi 10 milion dollare ne mbeshtetje te shqiptareve te shperngulur. Opinioni publik slloven dhe politika shteterore sllovene e pane me simpati luften e shqiptareve te Kosoves per lirite e te drejtat e tyre kombetare dhe ne perfundim te konfliktit shprehen kenaqesine e tyre te dukshme.Pikerisht diten e pare te nenshkrimit te marreveshjes per largimin e forcave ushtarake te regjimit te Milloshevigit e te hyrjes se trupave te NATO- s ne Kosove, ne 10 qershor 1999, Shqiperine e vizitoi kryeministri i Sllovenise Janezh Dernovshek.Ai u tha bashkebiseduesve te tij ne Tirane se Serbia e humbi Kosoven, se ai e kishte parashikuar qarte se kur do te mbaronte konflikti dhe se e konsideronte pranine e NATO-s ne rajon si afatgjate dhe si garanci pe investime.Dernovshek deklaroi ne Tirane gjithashtu se “diaspora shqiptare ne Slloveni do te luaj nje rol te rendesishem si ure lidhjeje midis te dy vendeve tona’’. Ajo gfare terhoqi vemendjen ne menyre te vegante ne biseden qe kryeministri slloven zhvilloi me kryeministrin shqiptar Pandeli Majko ishin dy geshtje:ajo e pranise ushtarake ruše ne Kosove qe u vendos ne rend te dites pas pushtimit te befasishem te aeroportit te Prishtines nga forcat ruše te dislokuara ne Bosnje dhe geshtja e ndarjes se Kosoves.Rreth geshtjes se pare Dernovshek u shpreh se “prania ruše eshte nje geshtje e hapur”. Per geshtjen e dyte qe kryeministri slloven e quajti ide e “padeklaruar” e ndarjes se Kosoves u shkembyen mendime.Ai e quajti te veshtire bashkejetesen midis shqiptareve dhe serbeve dhe dha te kuptohej se ishte per ndarjen e Kosoves, ndonese nenvizoi se “ndarja nuk do te perkrahej nga SHBA dhe se NATO duhet te jete edhe nje garanci per 80 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture serbet”.Kryeministri shqiptar Majko nuk u pajtua me idene e ndarjes duke u shprehur se shqiptaret nuk do te pranonin qe Kosova te kthehej ne nje Irlande te dyte ne Ballkan, dhe se ata duke firmosur Konferenčen e Rambujese kishin deshmuar se ishin per bashkejetese. Ky projekt i vjeter i hedhur si nje ide 20 vjet me pare, ne perfundim te luftes, duket se eshte rikthyer sot ne menyren me misterioze te mundshme dhe per ironi ne formen e “korigjimit” apo te shkembimeve territoriale mes Kosoves e Serbise me protagoniste ata qe ne kohen e luftes ishin perballe njeri - tjetrit per jete a vdekje:komandantin e djeshem te UQK e sot president i Kosoves, Hashim Thagi dhe zedhenesin e ministrin e djeshem te Milloshevigit e sot president i Serbise, Aleksander Vugig.Misteri behet edhe me domethenes dhe pikepyetjet edhe me te medha kur aktoret e djeshem te medhenj nderkombetare jane te pergare ose te lekundur, pa deshmuar qartesi se gfare mendojne e gfare synojne.Projektet e ndarjes apo te bashkimeve ne Ballkanin Perendimor e jo vetem ne Kosove nuk jane kaq te thjeshta sa te konsiderohen si levizje shahu ne tavolinen e lojes gjeopolitike ne rajon per efekte elektorale, ambicje perjetesie personale apo gfaredo tjeter. Ballkani Perendimor ka qene e mbetet nje rajon teper i brishte ku ekuilibrat ndernacionale mund te cenohen e te prishen pa shume mundim.E ardhmja e Ballkanit Perendimor nuk mund te garantohet as me ndarje as edhe me bashkime mbi baza etnike.Ajo sigurohet vetem permes nje bashkimi te madh me familjen multietnike evropiane, ne Bashkimin Evropian. 81 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Fishta nga „rrebelimi ne rrebelim“ Dr. Tonin Qobani Gjate periudhes se sundimit ideologjik (realizmi socialist) Gjergj Fishta ka qene i ekskomunikuar. Ky ndeshkim i ka ardhur pas vdekjes: autorit te “Lahutes se Malcis” duhej t’i zhbehej emri dhe t’i shkulej e gjithe vepra nga trungu, prej te cilit kishte mbire. Por nuk do te ishim krejtesisht te sakte nese do ta veshtronim “Fishten te ndeshkuar” vetem post mortem. Qysh kur ishte študent e, me pas, frat katundesh a ne qytetin e Shkodres, qysh kur ishte deputet i Parlamentit ne Tirane a perfaqesues i Shqiperise ne shtetet e rajonit e me gjere, Poeti ka qene ne shenjester te Saliereve te kohes se vet. Dhe kjo i ka ndodhur, ndoshta, deri ne ditet e fundit te jetes, kur ne nje mot te papershtatshem, ai ikte nga Shkodra per te mos u kthyer me kurre. Me poshte do te vegoj pese episode qe goditen Fishten gjate jetes me qellim neutralizimin e tij (dhe te vepres) prej lexuesve, me pare se te shpallej ekskomunikimi i tij institucional, i čili ndodhi menjehere pas Luftes se Dyte Boterore. 1, Študenti “i rebeluar” Biografet e Gjergj Fishtes na bejne me dije se digka ka ndodhur ne kuvendin e Livnos (Bosnje), ku frangeskanet e rinj shqiptare studionin teologji. Fishta ka formuluar nje kerkese (“leter-ankese” e quan nje studiues), me anen e se ciles kerkohej qe studenteve shqiptare t u njihej e drejta e organizimit ne nje shoqate letrare-kulturore, te themi, etnike. Kjo shkrese u eshte derguar eproreve te kuvendit me 2 shtator 1892.1 pari ne listen e dhjete firmetareve eshte fra Gjergj Fishta, i čili aso kohe mbante nje emer teper te gjate: Enea- Silvio-Giorgio Fishta (Giorgius Silvius Enea Fiscta). Me tej shkaqet e kesaj leter-ankese te pazakonte per kuvendet frangeskane i gjurmon nje studiues i diteve te sotme, Nike Ukgjini. Ai arrin ne perfundimin se studentet shqiptare kane shpallur me kete rast pakenaqesine e tyre per gmeritimet qe i benin 82 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture studentet e tjere sllave, duke krijuar keqkuptime etnike, nengmime, perbuzje, xhelozira, sharje, poshterime dhe fyerje gjithfareshe. Me raste, nuk perjashtohen reagimet. Madje Ukgjini, i čili per vete i ka kryer studimet e larta teologjike dhe ka doktoruar ne nje mjedis pak a shume te perafert me ate te Fishtes - ndonese ne kohe te ndryshme - aludon per nje fare “rebelimi” te poetit te ardhshem te Shqiperise: fra Fishta edhe me pare kishte qene ndeshkuar per reagime te ngjashme, qe, per mikpritesit, konsideroheshin te papranueshme. Keshtu, njeri prej eterve te kuvendeve frangeskane te Bosnjes, ku studionte Fishta, ka reaguar per dozen e “rebelimit” te studentit shqiptar, duke ia ule noten ne sjellje: e kishte “shkelqyeshem” si per te gjitha lendet e tjera, i behet “mesatare” dhe, me pas, “mjaftueshem”. Kjo kishte ndodhur qyshkur studionte filozofi ne kuvendin e Kraljevo Sutjeskes gjate viteve 1888-1889. Pyetja qe shtrohet sot eshte: g’kuptim kane dy nota me pak ne sjellje per nje frat qe mbaron studimet e larta per t’iu dhene gjate gjithe jetes se vet pervujterise kristiane sipas shembullit te Shen Frangeskut te Asizit? Dhe pergjigja nuk na vjen menjehere, sepse na duket se, sido qe te formulohet, do te tingelloje jo natyrshem. Mund te thuhet, megjithate, se “rebelimi” i poetit te ardhshem te shqiptareve nuk ishte gje tjeter vegse moskuptim i ndjeshmerise se tij atdhetare e poetike: per gjera te tilla ia vlejne edhe disa nota me pak ne sjellje. 2. “Ktheju nga ke ardhur!” Me kete tituli kemi sjelle nje episod tjeter, me pak te njohur deri sot. Ai ka ndodhur ne vjeshten e vitit 1906. Ne nuk e dime me saktesi gfare beri e gfare nuk beri Fishta ate vit, por mesojme se ai eshte shkarkuar nga detyra e drejtorit te shkollave frangeskane te Shkodres dhe eshte urdheruar te kthehet nga kish ardhur, d.m.th., famullitar ne fshatin Gomsiqe, qe i perkiste Abacise se Mirdites me qender ne Orosh. Ky ndeshkim na behet i njohur permes fratit tjeter, Pal Dodes, me te cilin poeti yne ka pasur leterkembimin me te gjate. Ne nje botim perkujtimor te pas viteve —__ 83 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ’40 ai ka publikuar nje leter te Fishtes te derguar nga Gomsiqja me 26 nentor 1906, duke sqaruar, se, per shkak te moskuptimeve dhe merive, Fishtes “iu desht... me u largue Shkodret”. Nje e dhene tjeter, qe, ate “iu desht... me u largue Shkodret” e lidh me kolegun dhe mikun e Fishtes, Shtjefen Gjegovin, na ndihmon te sqarojme kohezgjatjen e kesaj levizjeje: nga vjeshta e vitit 1906 deri ne maj te vitit 1907 Gjegovin e gjejme drejtor te shkoilave frangeskane te Shkodres. Kuptohet, pra, se gjate kesaj kohe Fishta ka qene i transferuar ne famulline e Gomsiqes. Pas largimit te Gjegovit nga detyra e drejtorit te shkoilave frangeskane te Shkodres, rikthehet Fishta. Nuk eshte e veshtire te hetohen se mediokriteti i disa kolegeve dhe ligesia e snobeve te qytetit te Shkodres lidhen me faktin se Fishta futi ne shkollat qe drejtonte gjuhen shqipe si gjuhe mesimi, futi gjuhen shqipe ne teatrin e shkolles dhe ishte nje nder me aktivet e Shoqerise “Bashkimi” per alfabetin e njesuarte gjuhes shqipe, qe do te vuioset ne Kongresin e Manastirit me 1908. Fakti qe Fishta i kishte stigmatizuar Jaho Beget e Paloke Cucet e Shkodres ne vargjet e veta satirike, te botuara aso kohe ne revisten e Konices “Albania” (1905), gjithashtu, do te ishin te mjaftueshem per te justifikuar qendrime te tilia ndaj poetit. Por nuk na duken te mjaftueshem. Nga nje ballafaqim me kryekonsullin e Austro-Fiungarise ne Shkoder mesojme se drejtori qe kishte zevendesuar Fishten, pra Gjegovi. nuk ka pranuar te urdherohet prej mjekut austriak dhe ka lejuar festimin e 1 Maji nga mesuesit e nxenesit e shkolles se tij. Mos vališ per arsye te ngjashme te jete denuar edhe drejtori i meparshem? Ne nuk e dime. Por nga letra qe i dergon Pal Dodes mesohet se Fishta flet per nje shpifje te ulte qe kishte qene sajuar per te. Ai shpreson se do te sqarohet gjithgka ne favor te tij. Dhe ashtu ndodhi: “e verteta ka triumfuar, ashtu sig ishte e natyrshme te triumfonte”. Ne vitin 1907 Fishta u kthye perseri ne krye te shkoilave frangeskane. Dhe u kthye duarplot: kishte botuar ne Žare “Lahuten e Malcis” (bleni i dyte), ka dale nga shtypi ne Sarajeve (ose pritet te dale) vellimi i satirave “Anzat e Parnasit” dhe ne Shkoder broshura “Kombesia dhe kleri katolik”. Me t’u kthyer ne detyre, Fishta perfundon se ndertuari “Sallonin teatror” te shkolles, qe do te behet nje porte e fuqishme komunikimi jo vetem per nxenesit e shkolles dhe prinderit e tyre, por pergjithesisht per publikun shkodran, duke iu shtuar 84 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture keshtu edhe nje “teater” tjeter qytetit, qe, ne prag te shpalljes se Pavaresise, e kishte rritur numrin e tyre sa zor se do ta arrije me ndonjehere. Kujtojme se ne kete vit, pra me 1907, ne Shkoder ka nisur te sillet neper rrugica bigikleta e pare: ishte nje konsull nderi ne Shkoder (i Suedise) qe solli dyrroteshin e pare ne Shqiperi, te cilin me pas do ta pasojne shkodranet, qe edhe sot e kesaj dite e ruajne traditen e bigikletave si asnje qytet tjeter ne Shqiperi e, ndoshta, ne rajon. Por gdo te thoshte per Fishten ndeshtrasha qe kaloi? Terheqje vemendjeje per te mos u marre me gjate me gjuhen shqipe? Nje paralajmerim qe te mos trajtoje me geshtje kombetare? Apo kercenim per te mos prekur me hallet e vedeta te shkodraneve dhe te mbare shqiptareve? Le te mbetemi te sqarimi i Pal Dodes, qe shkruan se kemi te bejme thjesht “me mnijet e dišave, te dlet nuk e kuptojshin”. 3. Nje frat shqiptar internohet ne Malte Ndeshkimi i trete i vjen Fishtes nga nderkombetaret. Ky ndeshkim eshte bere i njohur qysh heret prej biografit te pare te tij, Pashko Bardhit. Ky frat, bashkestudent i Fishtes qysh ne seminarin e Troshanit, shpjegon se revistes se themeluar prej Fishtes, “Hyllit te Drites”, iu desht me u ndale se botuemi” pa mbushur as nje vit nga numri i pare. Pikerisht ne kete kohe doli vendimi edhe per debimin nga Shkodra te drejtorit te saj. Marin Sirdani, nje tjeter frat, bashkepunetor i afed i Fishtes, shkruan se “qeveria internacionale" e kishte paditur Fishten ne Rome “si njer(i) te rrezikshem per qetesin(e) e vendit”. Disa thone se mbyllja e revistes dhe denimi me internim i drejtorit te saj erdhi per shkak te shkrimeve te Fishtes ne ate reviste. Permendet, veganerisht adikulli me tituli “Nje komedi e pandershme e qindvjetit XX" (Hylli i Drites, 1914\10), ku akuzohen ballazi Fuqite e Medha per mos vemendje ndaj Shqiperise. Por eshte edhe flamuri gjashtemetrosh, i kuq me shqiponjen e zeze dykrenore, ne majen e kompanjelit te Kishes Frangeskane, ngritur nga Fishta mbas largimit te trupave pushtuese malazeze, pa marre me pare leje 85 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture nga forcat shumekombeshe qe qeverisnin qytetin. Eshte degjuar edhe nje himn kombetar, qe fillon me vargun “Porsi fleta e Ejllit te Zotit” (teksti i Fishtes dhe muzika e Lee Kurtit), i čili kendohej neper rruget e rrugicat e Shkodres nga nxenesit e shkolles frangeskane. Te gjitha se bashku e, ndoshta, ndonje tjeter e pergatiten debimin e tij prej Shkodres. Ekslokimi i ka ardhur prej guvernatorit te atehershem te Shkodres, koloneiit anglez Filips, i čili formulon urdhrin per ta internuar Fishten 20 muaj ne Malte. Urdhri doli, por Fishta i shpetoi ketij mundimi vetem duke u largua me pare se te vinin per ta arrestuar ushtaret e huaj: ai u strehua ne seminarin e Troshanit e ne famulline e Gomsiqes (ku aso kohe sherbente Gjegovi), te Vigut (Pashk Bardhi) dhe Rubikut (Pal Dodaj). Fatmiresisht vendimi i nderkombetareve nuk kishte fuqi pertej Shkodres me periferi deri ne 10 km. Pyetja qe na vjen menjehere nder mend eshte: si mundet nje frat te ishte njeri i rrezikshem per qetesine e qytetit te vet, te mbrojtur nga nderkombetaret? Asnjeri prej arsyetimeve te dhene deri sot nuk e justifikojne denimin me internim te nje kleriku, i čili, vetem per faktin se eshte i paarmatosur, eshte i paperfillshem per ushtaraket. Por mua me kane ardhur ne ndihme studimet e dhjetevjeteshit te fundit te Paolo Muner-it. Prej tyre kam krijuar nje tablo te gjalle per ate gfare mund te kete ndodhur ne Shkoder ne ate kohe, duke u bindur ne formulimin e nje arsyetimi qe gjithnje e me teper po me lidhet me nje fare tendence ne vijimesi per ta kundervene Fishten me lexuesin e vet, ashtu si te gjithe shqiptaret “me i perzi" njerin kunder tjetrit. Me pare se nderkombetaret te urdheronin mbylljen e “Hyllit te Drites” dhe internimin e drejtorit te saj, gazeta “Dielli” e Bostonit (10 marš 1914), boton nje shkrim te nje anonimi me inicialet E.N. kunder Fishtes (“i degjuari vjershetor shqiptar”), per te cilin i ka ardhur shume ligsht (“na ardhi shume likesht”) sepse ai shkruan ne revisten “Hylli i Drites”, sipas tij, “vegel fetare e Vatikanit te Romes”. Nderkohe qe Paolo Muner-i ne nje varg studimesh, qe kane per objekt Shkodren e atyre viteve, na ballafaqon me nje realitet krejt tjeter. “Ketu,- shkruan ai duke paraqitur konkluzionet e Carlo Galli-t, ne ate kohe Konsull i Pergjithshem Mbreteror i Italise ne Shkoder,- del ne pah nje nga aspektet me te guditshme te situates; konkurrenca mes Austrise dhe Italise behet “ne lekure” te shkodraneve, dhe perfshin gjithashtu anen fetare: Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Austria ishte prej kohesh shtet mbrojtes i katolicizmit, edhe pse ky rol fillonte te luhaste, ndersa Italia, akoma vend laik, ku Papa madje konsiderohej “i burgosur politik”, filloi te hahej me te ne kete fushe.” Dhe une dua te mbetem vegse te shprehja “ne lekure te shkodraneve”, sepse pikerisht kete “lekure” apo “nenlekure” e ndiejne me dhimbshem shkrimtaret, prandaj ua ndalin doren (mbyllja e revistes) dhe ua kygin gojen (internimi ne Malte). 4. Sa vlen nje nenkryetar parlamenti? Gjate kohes kur Fishta ishte deputet, madje, deri nenkryetar i Parlamentit, realizon nje vizite ne SHBA. Ne Tirane ndodh gudia. Ne gazeten zyrtare “Dita e Re”(26 prill 1922) nen okelion “Ne Keshillin e Kombit” del nje njoftim me tituli “At Gjergj Fishta s’ka ndonje mision”, “prandaj te gjithe theniet e tij nderqarqe apo shoqeri te gdo Hoji qe te jene, nuk kane asnje fryme zyrtare e jane fjesht private e personale d.m.th., pjellat e mendimit te tij privat e personal”. Njoftimi eshte firmosur nga kryetari i Keshillit Kombetar, z.Eshref Frasheri, d.v. Me 9 maj 1922 gazeta “Posta e Korges” e riboton kete lajm duke shtuar se z.Eshref Frasheri e trajton “atdhetarin shkodran (dhe) shkrimtarin nga me te fortet te Shqiperise” sikur te ishte nje vagabond. Kendej zemerohet Konica, i čili boton te gazeta “Dielli” shenimin me tituli “Sistemi oriental”(26 qershor 1922). Ai perballe “ndershmerise se Fishtes” ve ate qe me gjuhen e sotme nenkupton fjalen “dekriminalizim" te Parlamentit dhe Oeverise, pra, “trurin anadollak, (te cilit) i duket vagabond njeriu i ndershem, njeriu i sinqerte, ay qe del sheshit dhe te kritikon”. Kendej Fishta ngjesh penden e tij dhe boton po ne gazeten “Dielli”, qe aso kohe drejtohej prej vete Konices, ate te famshmen, “Leter e hapun...”(8 korrik 1922), kunder Eshref Frasherit, shkrim i čili ka mbetur model i polemikes ne letrat shqipe. Po g’ne ky ndeshkim ne distance i Kryetarit te Keshillit Kombetar? Perše kerkojne ta perjashtojne poetin prej kontributit kombetar? E verteta eshte se Fishta udhetonte ne SHBA me qellim grumbullimin e ndihmave per ngritjen e liceut frangeskan te Shkodres, nder me te parat Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shkolla te mesme te ketij Hoji ne vendin tone. Pavaresisht kesaj, ai ne gdo rast do te kontribuonte, sig kishte vepruar gjithmone, per geshtjen kombetare, Dhe, nese per iiceun nuk beri ndonje gje per t’u shenuar, per geshtjen kombetare beri, dhe beri shume, madje. Ai loboi tek senatoret katolike te Washingtonit per njohjen e Shqiperise prej SHBA-se. Dhe ia arriti qellimit. Mori pergjigje se njohja u krye. Eshte nje fakt ky qe duket si rastesi. Por jo. Sigurisht une nuk mendoj se po te mos shkonte Fishta (pa lejen e Eshref Frasherit) ne SHBA, kjo e fundit nuk do ta kishte njohur ndonje here Shqiperine apo, se paku, nuk do ta kishte njohur edhe per nje kohe te gjate, ndoshta, per nje vit a gjashte muaj. Jo. Jo. Por lobimi i Fishtes gjeti rruge, ndoshta me shpejt se te tjere shqiptare patriote kishin tentuar ta kryenin deri atehere. Ja si i shkruan Fishta Pal Dodes: Ketu ne Wshington kam kontaktuar me nje senator katolik, sig te kam shkruar (29.4.1922) dhe i jam lutur te interesohej prane Oeverise se tij per njohjen e Shqiperise si shtet i pavarur... Ai ka folur me senatorin Lodge dhe sot me tha se njohja e Shqiperise eshte e mundshme, prandaj Oeveria e Tiranes ta paraqese kerkesen e saj me shkrim ne Nensekretariatin e Shteteve te Bashkuara... (VVashington, 8 maj 1922). Ajo gfare vijon ne letren e Fishtes me ka cimbisur sa here e kam lexuar, sepse me vjen si nje dhimbje universale per ne shqiptaret. Fishta ka problem kryeministrin shqiptar, XhaferYpin, ministrat Ahmet Zogun e Spiro Koleken e te tjere, per te cilet i lutet Pal Dodes te nderhyje, pra, ne nje fare menyre te futet mik per t’ia derguar ate kerkese formale Departamentit perkates te Oeverise Amerikane. Edhe sot, me duket mua, eshte me lehte te binden te huajt per nevojat qe ka populli shqiptar se sa vete deputetet e pushtetaret shqiptare, te votuar prej vete shqiptareve: prandaj ka qene vene ne shenjester here pas here Fishta, ashtu sig ka tendence sot te ekskomunikohet edhe vepra fishtjane, se paku, leximi i saj. 5. Nje emigrant politik me veladon Ne periudhen 1920-1924 Fishta merr pjese aktive ne politike. Mund te sjellim si shembull ketu esene “Shqiptaret dhe te drejtat e tyne” (1920), qe u shkrua ne Pariš ndersa ishte sekretar i delegacionin zyrtar te Shqiperise ne 88 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Konferenčen e Paqes, prandaj eshte quajtur edhe Eseja e Parisit; te permendim botimin e tragjedise “Juda Makabe”(1920 dhe 1924), e čila sa here qe u vu ne skene provokoi peshtjellime nder protagoniste te kohes, si dhe poemen “Gomari i Babatasit”(1923), qe ne vetvete ishte me shume se provokim. Fishta ishte ne opozite se bashku me Gurakuqin, Nolin, Mjeden dhe te tjere. Kujtojme ketu dy proza: ligjeraten “Fjala e Pater Gjergj Fishtes ne vdekje te Avni Rustemit” dhe esene “Trazimeteqershorit 1924”. Prandaj kurraqeveria e Nolit, Fishta, i keshilluar nga disa miq te vet, si? thuhet, u largua nga Shqiperia dhe nuk u kthye derisa miq te tjere te fuqishem e siguruan se nuk rrezikohej seriozisht nga Zogu. Madje duket (ky eshte thjesht opinion personal) se edhe ai premtoi ne nje fare menyre se nuk do te merrej me seriozisht me politike. Dhe ashtu beri. Kishte kaluar paste edhe me te veshtira, sesa te hiqte dore nga politika: ishte detyruar te arratisej per shkak se i rrezikohej jeta sikunder mikut te tij, nder me te miret, Luigj Gurakuqit, ne varrimin e te cilet nuk ishte lejuar as te bente nje kryq e jo me te mbante nje fjalim te merituar, si? ai dinte te bente. Disa studiues te sotem kane tendence per ta anashkaluar opozitarizmin e Fishtes. Kjo eshte baras sikur te kerkosh ta tredhesh Poetin. Daniel Gjegaj, biografi me i plotesuar i Fishtes, ka deshmuar se Fishta “ndeji i merguem ne Itali”. Ai ka pershkruar me detaje edhe shkaterrimet qe pesoi liceu “lliricum” i Shkodres prej trupave qeveritare, te cilet kishin ngritur aty shtabin e tyre per te nenshtruar kryengritjen e Dukagjinit te vitit 1926 (20 nentor), Gjegaj ka qene seminarist ne moshe te vogel, “por jo aq, sa mos me kuptue psehin e ngjarjeve”,- shkruan ai. Dhe vazhdon duke perseritur fjalet qe degjoheshin atehere nga kreret e kuvendit: “shyqyr qe nuk eshte Fishta ne Shqiperi”, ndersa nje pjese e freterve si Pater Anton Harapi e Ate Qiril Cani ishin te arrestuar dhe kercenoheshin deri me denim kapital. Permbyllje 89 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Ndeshkimet e Fishtes kane synuar ta kundervene Poetin me lexuesin e vet, ashtu si ndodhi gjate periudhes se qeverisjes ideologjike e vazhdon deri ne ditet e sotme, kur degjojme: Fishta eshte shkrimtar i madh, por ka edhe njolla; eshte perfshire tashme ne tekstet shkollore, por eshte kaq i vjetruar, sa s’ia vien; ka shkruar shume vepra (edhe kryevepra), por vetem per geget? Mendoni se si do te ishte bota nese italianet do te gjykonin keshtu Danten e tyre per shkak te gjuhes se tij, tashme teper te vjetruar e ne dialektin e nje qyteti a krahine te Gadishuiiit te Apenineve; nese anglezet do te silleshin po ashtu me Shekspirin, spanjollet me Servantesin e me radhe: gjuha e te gjithe ketyre tashme vertet eshte e vjetruar per brezat me te rinj. Qdo kundervenie me lexuesin eshte me e rende se distancimi i nje kleriku me besimtaret e vet apo i nje mesuesi/edukatori me nxenesit e tij, sepse ne rastin e klerikut apo te edukatorit kundervenia eshte me nje grup te kufizuar besimtaresh a studentesh. Ndersa ne rastin e shkrimtarit me lexuesin e tij kundervenia eshte e permasave te pallogaritshme, veganerisht kur behet fjale per shkrimtare te nivelit te Gjergj Fishtes, vargjet e te cilit mesoheshin permendsh edhe kur vepra e tij perbente fajesi te denueshme per agjitacion e propagande edhe thjeshte per faktin se dikujt i gjendej si liber ne biblioteken vetjake. Por autori i Lahutes se Malcis rrezatonte ngado energji pozitive jo vetem si poet, por edhe si predikues, drejtor shkolle dhe veprimtar politiko-shoqeror. Prandaj kundervenia e Fishtes me popullin e vet behej jo ne menyre sporadike. Nuk mund te pohohet me plot goje qe te kete pasur ndonje strategji per te shmangur ndikimin e vepres fishtjane ndaj lexuesve, ndaj shqiptareve bashkekohes e te mevonshem, deri ne ditet e sotme. Por mund te numerohen episode pa fund intrigash, poshtersish, mbrapshtish, sig i quan Fishta mundimet e veta, qe e kane ndjekin nga pas gjate gjithe jetes, se paku, nga koha kur ka qene študent ne dhe te huaj e deri ne sekondat e fundit te jetes kur disa prej atyre qe i rrinin te koka seleksiononin porosite e tij per te mos mbetur ajo qe te rinjte e kohes kishin formuluar per Poetin Kombetar: “Nuk me vjen keq se po shkoj, por se po e le vendin te pushtuar. 90 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Kombi shoiptar asnjehere agresor Dr. Pellumb Qazimi Abstract Despite that the Albanian lands have been arena of wars, promoted and carried out by neighbours and other povvers, the Albanian nation knew how to bebave tovvard the others. Albanians have known how to defend themselves. But at the same time they new how to respect and properly treat the foreigners, the losers, the surrenders and the victims. Albanian nation and Albanians have always been prone to good neighbourly intentions and non- aggression against the others. Albanian code tovvards the foreigners, despite that it was not referring to any international convention, it has been similar to that applicable based on them. Albanians have been able to distinguish the aggressor from the friend, the invander from the defeted and from the surrender. Albanians, in this respect, have shovvn themselves during the Balkan Wars and during the First and the Second VVorld War. They new how to deal with defeted or armies that have passed through Albanian territory. They have extended cooperation and help to the defeted. These inherited values of Albanians, have made them to be an example to the vvorld for the treatment made and the relationships built with Jews before and during World War II. Hand of friendship and good neighbourliness have been natural features for Albanians, even special, which have accompanied them throughout their history. The values of religious harmony, good neighbourly relations and cooperation are stili valid and have made Albanians fully engaged and commited tovvards the European and Euro-Atlantic integrations. Fjalet kyge: hebrenjte, kanuni i Leke Dukagjinit, kombi shqiptar, luftrat ballkanike, Lufta e Pare Boterore, Lufta e Dyte Boterore, Shgiperia, shgiptaret, 91 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Shgiperia arene luftrash Gadishulli ku shtrihet Shqiperia ne shekuj ka qene arene luftrash. Territori shqiptar gati perhere eshte perdorur nga aktore te tjere nderluftues. Sipaš Piro Mishes 6 , territori shqiptar perben nje toke mes lindjes dhe perendimit, mes Evropes dhe Azise, apo mes te djeshmes dhe te sotmes, nje ure qe lidh keto dy bote . 7 Pra, ne kete truall jane zhvilluar luftra nga fuqite e medha dhe mes vendeve ballkanike, por perhere raporti ka anuar tek te paret. Ne kete kuader, vete Shqiperia nuk kishte si te shmangej. Perkundrazi, ka qene arene e truall i pershtatshem per ndeshje ndermjet fuqive ushtarake. Nje gje e tille natyrshem do te kishte edhe pasoja afatgjata ne ecurine e zhvillimin e vendit. Ne shekujt e dymbedhjete e te trembedhjete ne tokat shqiptare u ndeshen disa nga forcat me te medha te kohes. Nderkohe, arberit nisin te shfaqen gjithnje e me dendur neper kronika, ndonese thuajse gjithnje si protagoniste anesore e dytesore te ngjarjeve. Eshte nje periudhe e ngjeshur, e turbullt, e ngaterruar, e mbushur me luftera, por edhe me shkembime, me largime, afrime e bashkime . 8 Romaket e pas tyre bizantinet dhe me tej bullgaret e serbet perdoren per kalim apo fushe beteje territorin shqiptar. E njejta pamje vazhdon edhe ne shekujt ne vijim nen perandorine osmane. Nen kete te fundit trojet shqiptare emertohen si toke e zgjedhur per trazira dhe kryengritje . 9 Keto troje ne historine e tyre kane ofruar vetem nje varg te gjate rebelimesh kunder qeverisjes se sulltaneve. E vegante per nga menyra e organizimit dhe e realizimit eshte periudha e Skenderbeut. Edith Durham pohon se ne trojet e veta Skenderbeu nuk u thye kurre. Dy sulltane me radhe 6 Studjues shqiptar 7 Misha, Piro, Duke kerkuar Rrenjet ose... Kthimi i Shqiptareve ne Histori, f. 14 8 Po aty, f. 15 9 “Ushtrite otomane hynin me kujdes te madh ne ato vende fizikisht torturues, te krijuara per guerilas, te banuara nga popullsi gjysme te egra, pjesetaret e se ciles, qe ne temini jane ushtruar ne artin e luftes partizane e qe jeta e vet iu dhimbset aq pak, sa edhe e te tjereve". Shih: Remerand, Gabriel, Pashai Janines, f.22 92 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture u betuan se do ta zhduknin rebelin shqiptar nga faqja e dheut. 10 Ushtri te medha u angazhuan kunder tij, por pa sukses. Sa jetoi Skenderbeu, Shqiperia qe e lire. Sipaš autores, turqit u ndihmuan vetem nga vdekja e Skenderbeut me 1468. * 11 Por me vlera jo te vogla paraqitet edhe periudha e Ali Pashe Tepelenes, i čili gjate sundimit te tij me teper ndeshej ushtarakisht dhe jo ushtarakisht me Porten e Larte, sesa plotesonte detyrimet ndaj saj. Me teper mashtronte se sa bashkepunonte per paqe, me teper mendonte se si do te krijonte aleanca, por nuk harronte te vendoste se kur do t'i prishte ato, per te filluar te reja. Trojet shqiptare vazhduan te ishin arene betejash e perpjekjesh luftarake deri ne fund te shekullit XIX e te fillimit te shekullit XX duke kulmuar me Lidhjen e Prizrenit dhe me kryengritjet shqiptare te asaj periudhe. Ne vitin 1912 shpertheu lufta e Pare Ballkanike e me tej e dyta. Ne kete kohe Shqiperia shpalli pavaresine. Prania osmane ne territorin shqiptar shenoi fundin e ekzistences pese shekullore. Gjate Luftes se Pare Boterore Shqiperia ishte percaktuar neutrale, por territori i saj u shnderrua ne fushe beteje per vende e fuqi te tjera. Me pare ishte provuar prania ushtarake e fqinjeve. Megjithe neutralitetin e Shqiperise, pjese te vendit u pushtuan nga trupa te huaja. 12 Pas largimit te princ Vidit nga Shqiperia ne shtator 1914, territori shqiptar u be fushe beteje per fqinjet dhe objekt kembimi per fuqite e medha. Greqia u lejua te pushtonte Korgen dhe Gjirokastren, Italia do te merrte portin e Vlores dhe ishullin e Sazanit. Ne te njejten kohe serbet dhe malazezet do te perparonin deri ne Shkoder, Tirane, dhe Elbasan. Ne te vertete kjo do te thoshte mosekzistence e atij shteti qe vetem me pak se tre vite me pare pati shpallur pavaresine. Disfata e serbeve ne vitin 1915 solli zevendesimin e tyre me pushtimin austo-hungarez, i čili u shtri deri ne Shkoder, Durres e lumin Vjose. Nderkohe ne Vlore vazhdonin te ishin italianet. Ne te njejten periudhe, anglo-francezet duke qene ne konflikt me mbretin Kostandin te Greqise, ua besuan trupave italiane pushtimin e krahines te Gjirokastres e madje edhe te Janines, dhene Greqise ne vitin 1913. Ne te njejten periudhe trupat franceze 10 Durham, Edith, Brenga e Ballkanit, dhe vepra te tjera per Shqiperine dhe Shqiptaret, f. 21 11 Po aty, f.21 12 Samer, Haroey, Rescue in Albania-One hundred percent of Jews in Aibania rescued from Holocaust, f. 25 _ 93 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture arriten te drejtoheshin drejt Korges, duke e mare ate ne tetor 1916. 13 Ne fund te vitit 1916, Shqiperia perveg se arene lufte, ishte pre e pushtimit, duke u shnderuar realisht ne vend i pushtuar. Historiani Schmidt-Neke arrin ne perfundimin se “Shqiperia nuk mund te ishte si shtet pale nderluftuese, sepse nuk kishte shtet shqiptar. Shqiperia qe territor i pushtuar nga austriaket, serbet, malazezet, greket, francezet, bullgaret, italianet dhe sedli prej tyre kishte aleatet e vet shqiptare. Kushtet e vitit 2013 u rikthyen edhe me me force.“ 14 Ne periudhen pas perfundimit te Luftes se Pare Boterore, Shqiperia perseri mbeti teater i pranise ushtarake te huaj dhe objekt pushtimi. Nga shtatori i vitit 1918, me perjashtim te krahines se Korges dhe qytetit te Shkodres, Shqiperia mbeti nen kontrollin e ushtrise italiane, sepse vendi duhej te mbahej nga trupat aleate deri sa te merrej vendimi perkates nga Konferenca e Paqes. Ne kete situate, serbet perfituan duke pushtuar Shkodren. Por kjo nuk zgjati shume, pasi prania e tyre u zevendesua nga trupa ushtarake franceze, britanike dhe italiane. 15 Largimi i italianeve nga Shqiperia u realizua vetem ne vitin 1920 dhe pas luftimeve te shqiptareve te emertuara si Lufta e Vlores. Kjo gjendje vazhdoi deri ne traktatin e paqes. Do te duheshin perpjekje dhe mbeshtetje qe orekset e vazhduara te Italise, Greqise, Jugosllavise te frenoheshin. Vetem ne pranveren e vitit 1920 u realizua rivendosja e shtetit shqiptar ne kufijte e njohur te vitit 1913. Edhe pas vitit 1920, Shqiperia ishte objektiv i te tjereve per marrje territoresh. Pas nje pauze, jo vetem per arsye te pushtimit fashist te vendit ne muajin prill 1939, por edhe tetori i vitit 1940 e prezanton perseri Shqiperine arene lufte. Territori shqiptar u shnderrua ne teater lufte. Italia permes territorit shqiptar kaloi ne agresion kunder Greqise. Per italianet, territori shqiptar i pushtuar prej tyre, konsiderohej i pershtatshem per te kaluar ne agresion kunder Greqise, pavaresisht nga natyra malore e shkemborre e terrenit shqiptar. Data 28 tetor 1940 shenon fillimin e agresionit, por brenda nje periudhe shume te shkurter forcat greke munden t'i smprapsin trupat ushtarake italiane. Ketotefunditvepruan mandej brenda territorit shqiptar. Ne 13 Castellan, Georges, Histori e Ballkanit, f. 450 14 Gazeta Shekulli, date 15.02.2014, Interviste e DW me historianin Michael Schmidt-Neke 15 Duka, Valentina, Histori e Shgiperise, 1912-2000, f.100 94 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture kete menyre pjesa dermuese e Shqiperise se Jugut u kthye ne teater te luftimeve mes dy vendeve te tjere, Italise dhe Greqise. “Per te miren dhe te keqen e tyre“ shqiptaret asnjehere ne historine e tyre nuk jane prirur nga synime agresive, pushtuese. Ata kane qene te prirur per paqe e marredhenie te mira me fqinjet. Nga ana tjeter ata kane reaguar dhe jane pergjigjur ushtarakisht ndaj gdo veprimi ose ndermarrje te armatosur kunder tyre. Ne kushtet kur mbreti Zog u largua nga vendi, kur uniteti i kombit ishte lekundur jashtezakonisht, shqiptaret e priten me arme pushtimin fashist, Periudha e mevoneshme, d.m.th. pas dates 7 prill 1939 nuk evidentoi kundershtime te strukturave ushtarake zyrtare shqiptare. Per me teper, pushtuesi ne qershorin e 1939-es likujdoi si strukturat e sherbimit te jashtem, ashtu edhe te ministrise se brendeshme dhe te forcave te armatosura. 16 Tashme ato ishin te perfshira ne strukturat fashiste italiane. E gjithe periudha e Luftes se Dyte Boterore per shqiptaret karakterizohet nga kundershtimi popullor i pushtimit fashist dhe me vone nazist. Levizja shqiptare erdhi duke u rritur, konsoliduar dhe materializuar permes krijimit dhe veprimtarise luftarake te Ushtrise Nacionalglirimtare, deri ne glirimin e plote te vendit. Shqiptaret nuk vrasin te pafajshmit, te dorezuarit, te mundurit dhe viktimat Ismail Kadare trajton me shume realizem Kanunin e Leke Dukagjinit. “Ky kod, ligji themeltar i shqiptareve gjate shume shekujve, ka vertet nje ftohtesi e ashpersi tragjike, por edhe ky kod primitiv e i kritikueshem fort, ne bazen e tij, ne pjese themelore, ate qe percakton 'Rregullat e vdekjes', perjashton ne menyre absolute masakren dhe gjymtimin. Ligji i pare i kesaj pjese eshte qe ne gdo grindje, ne gdo hakmarrje, sečila pale ne konflikt, sado i rende te jete ai, ka te drejte vetem per nje vdekje. Ligji i dyte themelor eshte qe vrasja mund te behet vetem ne distance dhe trupi i viktimes nuk mund te preket kurrsesi. 17 Kadare vijon me tej duke u shprehur i zemeruar e i revoltuar qe pavaresisht nga g'ka treguar historia ndaj shgiptareve, kjo merite e 16 Po aty, f. 211 17 Lani, Remzi, Mustafaj, Besnik, Misha, Piro, Lufta kunder Luftes (artikull i Ismail Kadare), f.11 — 95 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shqiptareve duhet njohur e vleresuar, nuk mund te neglizhohet. Sipaš tij, qendrimi mosnjohes e injorues ndaj kesaj vlere nuk eshte me pak se mizori. Pjese themelore e kodit shqiptar eshte qendrimi ndaj te huajit, te panjohurit, te ardhurit nga vend tjeter, pra bujtesit. Mbrojtja e tij eshte, sipas kodit, detyra e pare morale e njeriut shqiptar. Ky percaktim eshte shprehur qartazi ne rrjedhat e historise se shqiptareve ne marredhenie me te tjeret, qofshin fqinje, por edhe te larget. Sidomos kjo ka gjetur reflektim ne ato periudha te historise ku shqiptaret jane ballafaquar ushtarakisht me te tjeret. Ata kane ditur qe pavaresisht nga mungesa e shkollimit, apo kodeve percaktues te te sjellurit ne lufte, te ndanin e dallonin luftetarin ne beteje nga luftetarin e mundur, luftetarin veprues si vrases nga luftetarin e dorezuar e te mundur, luftetarin e huaj agresor nga viktima e keshtu me radhe. Kjo eshte realizuar si me bindje e pergjegjesi, ashtu dhe me natyre njerezore e veprime praktike. Shembujt per Shqiperine e shqiptaret jane te shumte. Historia na ofron pasuri te vyer ne kete drejtim. Ne periudhen e luftrave ballkanike, Shqiperia perveg se arene lufte, ku ushtrite e tjera, perfshi te vendeve fqinje, kaluan dhe perdoren territorin shqiptar si teater veprimesh luftarake, nuk u ndalen edhe para demeve shkaktuar shqiptareve, duke patur synim te aktualizojne edhe pretendimet e tyre territoriale. Por, referuar dokumenteve apo deshmive nga te huajt qe ndodheshin ne ate kohe ne Shqiperi shqiptaret, edhe ne keto kushte, kane bere me shume se g'mund te pritej prej tyre. Megjithese ne vend kishte zi buke, ata ndihmuan ushtrine serbe kur ajo u terhoq neper territorin e Shqiperise . 18 Sipas Haris Silajxhic autor i librit “Shqiperia dhe SHBA ne Arkivat e Washingtonit“, referuar deklarimeve te bera nga Erickson 19 , deshmitar ngjarjesh te asaj periudhe ne Shqiperi, ben te ditur se ai, pra Erikson, ka jetuar disa vite mes shqiptareve se bashku me familjen dhe per kete arsye ka te drejte dhe e ndjen si detyre te thote te verteten: “Ata, shqiptaret, jane inteligjente, fisnike, punetore, e duan jeten familjare, serioze, mikprites,.. besnike deri ne vdekje. Te tille populi kam njohur une ...“ 20 Sipas misionarit amerikan ne periudhen e luftrave ballkanike, me ndihmen e 18 Silajxhic, Haris, Shqiperia dhe SHBA ne Arkivat e Washingtonit, f. 99 19 C. T. Erikson, misionar amerikan ne Shqiperi prej vitit 1908 deri ne pushtimin e Shqiperise nga Italia fashiste 20 Silajxhic, Haris, Shgiperia dhe SHBA ne Arkivat e VVashingtonit, f. 99 96 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shqiptareve, tragjedia e ushtrise serbe mund te menjanohej. Te shqiptaret gjen virtyte, te cilat do te ishin te deshirueshme per shume popuj te perparuar. Por qe propaganda sistematike e asaj kohe i paraqiste shqiptaret armiq te qyteterimit. 21 Shqiptaret, me teper per arsye te natyres se tyre humane kane ditur te percaktojne rregulla te sjelljes ne lufte. Ata kane ditur te percaktojne rregulla per t'u zbatuar, te cilat kane qene ne perputhje me rregullat e perfshira ne konventa te ndryshme nderkombetare. Ne kryengritjen e pergatitur ne Kosove ne vitin 1919, Komiteti i Kosoves pergatiti programin e pergjithshem te kryengritjes te Kosoves, ku nder te tjera behet fjale se: asnje kryengrites nuk guxon t'i demtoje shkiet e vendit veg atyre qe qendrojne me arme ne dore kunder qellimit shqiptar; asnje kryengrites nuk guxon te djege shtepia, te rrenoje kisha e gjera te tjera; plagka eshte jasyk (e ndaluar) e kryengritjes; asnje kryengrites nuk guxon te beje ndonje shemtim mbi trupat e te vrareve te armikut, as t' zhvesh ata armiq qe vdesin a plagosen, ose qe zihen rober. 22 Vlerat e shqiptareve evidentohen edhe me perfundimin e Luftes se Vlores ne vitin 1920. Deshmite italiane 23 bejne te njohur se trupat e mundura italiane jane shoqeruar deri sa te hipnin neper anije e te niseshin drejt Italise. Autoritetet shqiptare e kane bere kete duke respektuar kodin e tyre njerezor e te sjelljes ndaj te mundurit e te dorezuarit. Gjate luftes Italo-Greke, greket ishin ne dyshim ndaj trupave ushtarake te atehershme shqiptare nese ato do te bashkoheshin me ta kunder italianeve. 24 Por, e verteta ishte krejt ndryshe. Batalionet shqiptare qe ishin inkuadruar ne ushtrine italiane, dezertuan dhe nuk pranuan te luftonin kunder grekeve. Referuar dukumenteve te arkivuar ne zyren e shtabit te pergjithshem te ushtrise italiane mund te gjendet evidence e bolleshme e qendrimit te shqiptareve, efektive te batalioneve shqiptare te inkuadruar ne njesite ushtarake italiane, qendrim i čili nuk ka qene ne nje linje me ate italian. Ne dokumentin e dates 11 nentor 1940 te komandes te divizionit 83 te 21 Po aty, f. 99 22 Tahiri, Bedri, Hasan Prishtina-Truri i Levizjes Kombetare Shqiptare, f. 107-108 23 Jakomoni, Francesko, Politika e Italise ne Shqiperi, f. 133 24 Samer, Haroey, Rescue in Albania.., f.5 97 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture kembesorise malore “Ferrara 11 drejtuar komandes se korparmates “C 11 , 25 nder te tjera behet e ditur se nga trupat shqiptare ka braktisje kolektive te frontit te luftes, te cilat lene shume per te deshiruar. Ne batalionin shqiptar “Dajti" verifikohen dezertime masive ne bllok prej 30-50 vete. Ne momentin e pergatitjes se raportit, dy kompani shqiptare braktisin frontin. E njejta situate ndodh edhe me batalionin tjeter shqiptar “Gramozi 11 , ku nje dite me pare eshte realizuar largim ne mase i shqiptareve, aq sa komandanti i regjimentit italian arrin te grumbulloje pak me shume se 200 vete, nderkohe qe efektivi i batalionit eshte 3-4 here me i madh. Jane keto fakte qe e detyrojne komandantin italian te kerkoj te eprori mos perfshirrjen e trupave shqiptare ne operacion. Gjithashtu, evidentohet se ka mungese nderlidhje mes batalioneve shqiptare me repartet italiane ne vijen e frontit. Ne batalionin “Dajti" ka mungesa organike, pasi ne mase ka dezertime, apo edhe kalime ne anen e grekeve. Keto jane njoftime te oficereve shqiptare drejtuar eproreve italiane. 26 Te gjithe keto fakte te evidentuara jane vetem brenda dy javeve te para te agresionit italian kunder Greqise. Oendrimi kunder agresionit nuk u shpreh vetem nga ushtaraket shqiptare te rreshtuar ne radhet e ushtrise italiane. Opinioni publik shqiptar gjithashtu ka qene kundershtues. “... Nje fakt akoma me i rende, asnje študent universitar shqiptar nuk ka kerkuar qe te shkoje ne lufte, perkundrazi eshte vene re qe, ne muajin nentor, nje Hoj shpejtesie e gjithe studenteve per t'u nisur ne Itali... Ky fenomen shfaqet akoma me preokupant kur mendohet se, ne vere, gjate nje fushate te organizuar qellimshem nga partia (lexo fashiste) per studentet universitare, jane manifestuar prcpozime shume nacionaliste dhe irredentiste 11 , 27 deshmojne dokumentet e asaj kohe. Me tej, behet e ditur se shqiptaret mbanin qendrim kundershtues per luften kunder Greqise sepse: “... kjo lufte nuk ishte lufta e tyre dhe nuk duhet qe te marrin pjese, pasi nje 25 Crociani, Piero, Shqiptaret ne Forcat e Armatosura Italiane (1939-1943), f. 234-235 - Dokumenti 8. D.S.B.203, Komanda e divizionit 83 te kembesorise Malore “Ferrara", Nr.Prot. 394/g, date 11 nentor 1940 - XiX, Objekti: batalionet shqiptare, drejtuar: Komandes te Korparmates “C“, nga Komandanti gjeneral L. Zannini 26 Po aty, f. 236, - dokumenti arkivor Nr.9, H5b.53 27 Po aty, f. 249 - dokumenti 12, Tirane, me 18 dhjetor 1940, leter drejtuar Inspektorit te PNF (Partia Kombetare Fashiste) ne Shqiperi 98 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture patriot i vertet ka per detyre qe te perfitoje nga te gjitha rrethanat per t'i bere mire dhe zmadhuar vendin e tyre, por ky nuk eshte nje rast historik qe mund te shfrytezojne shqiptaret.“ 28 Oendrimi i cituar i referohet shqiptareve permes raportit qe behet per drejtuesit e partise fashiste italiane. Perveg qendrimit kundershtues ndaj kesaj lufte, shqiptaret i shmangen lojes italiane qe permes agresionit kunder Greqise do te mundesohej bashkimi me Qamerine. Gjate Luftes Italo-Greke, megjithese popullsia e krahinave te Jugut te Shqiperise i kishte ende te tresketa ne kujtesen e vet masakrat gnjerrezore te ushtrise dhe banditeve greke ne vitet 1913-1914, strehoi, ushqeu dhe mjekoi ushtaraket greke qe vepronin ne territorin shqiptar.“ 29 Shqiperia u be vend i rralle ne Evrope qe nuk u dorezoi gjermaneve asnje hebre gjate Luftes se Dyte Boterore. Kur hebrejte e kuptuan se gdo te thosh per shqiptaret trajtimi i te huajit, te pafajshmit, te debuarit, te viktimes, vershuan nga gdo ane per te kerkuar ndihme te shqiptaret. Ne fund te Luftes se Dyte Boterore, Shqiperia ishte i vetrni vend ne Evrope, qe ne fund te luftes kishte numer me te madh hebrenjsh se para fillimit te saj. Domethenes eshte fakti se asnje hebre nuk u dorezua, apo ekspozua te tjereve. Po keshtu, asnje hebre, jo vetem ata qe kishin shtetesine shqiptare, por edhe ata te ardhur nga Austria, Gjermania dhe vendet fqinje nuk paten fat te ndryshem. Te gjithe u konsideruan njelloj. 30 Prania e hebrenjve ne trojet shqiptare eshte shume e hershme, qe para dy mije vjetesh. 31 Nderkohe, sipas Apostol Kotanit, 32 28 Po aty, f. 250 - dokumenti i arkivuar Nr.12, Tirane, me 18 dhjetor 1940 29 Kotani, Apostol, Shqiptaret dhe Hebrenjte ne Shekuj, f. 78 30 Gjate pushtimit nazist ne Shqiperi, nje shqiptar i qytetit te Krujes strehoi 10 hebrenj ne shtepine e vet. Kur nazistet ju afruan shtepise se tij, ai i dergoi hebrenjte te fshihen ne pati. Hebrenjte e frikesuar pyeten se cfare do te ndodhte nese shtepise i vihej zjarri. Atehere shqiptari dergoi djalin e tij te fshihej bashke me ta. Ky shqiptar i thjeshte deshmoi, ashtu si shume e shume te tjere, per vieren e institucionit unik te beses, kete kod te iashte shpirteror shqiptar te mikpritjes ndaj miqve apo njerezve ne nevoje, si gjene me te shtrenjte qe ai kishte. Shih: Topi Bamir, Fjala e Presidentit ne Konferenčen Nderkombetare “Perballja me te nesermen", Jerusalem, 13 maj 2008 31 Mordechai Arbell, Konferenca Nderkombetare per Hebrenjte, Tirane, 21-22.05.2008 32 Apostol Kotani eshte autori i librit Shqiptaret dhe Hebrenjte ne Shekuj, ne te cilin trajtohen me hollesi marredheniet mes tyre, te cilat sipas autorit jane te lashta, kane njohur ecuri te vazhdueshme dhe kane shprehur karakteriatika nga me te mirat te dy popujve. Ne librin e tij - 99 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture legjendat flasin edhe per marredhenie mes hebrenjve dhe ilireve qe ne lashtesi. Autori trajton me detaje lidhjet mes shqiptareve dhe hebrenjve, te cilat kane njohur vijimesi, intensitet, dashamiresi, ndihme reciproke, duke ardhur deri ne ditet tona. Hebrenjte kane qene te pranishem jo vetem ne marredhenie tregetare, apo biznese te ndryshme por edhe ne angazhime te tjera. 33 Ne vend te sherbimit ushtarak ne ushtrine osmane, ata paguanin nje takse per mos kryerje te tij. Por ata me deshire pranonin te rreshtoheshin ne ushtri shqiptare, 34 pavaresisht se ajo ishte pjese e ushtrise osmane. Deshmi te qarta ekzistojne per ushtrine e Ali Pashe Tepelenes, ku hebrenjte kane qene te perfshire. Ne veganti mund te flitet per ate gka shqiptaret kane ofruar per hebrenjte sidomos per periudhen para dhe gjate Luftes se Dyte Boterore. Diplomacia shqiptare, pavaresisht se jo me pervojen e vendeve te tjera, edhe ne vitin 1934 pat nderhyre te komisari i larte i Lidhjes se Kombeve per refugjatet per dergimin dhe vendosjen ne Shqiperi te nje pjese hebrenjsh te perzene nga nazistet. 35 Referuar vitit 1938, pra pragut te Luftes se Dyte Boterore, nderkohe qe hebrenjte e Gjermanise apo te Austrise po fillonin te strehoeshin ne Shqiperi, ambasadori amerikan Bernshtajn (Bernstein) shkruante: “Ne Shqiperi nuk ka gjurme diskriminimi kunder gifuteve, sepse eshte nje nga vendet e rralla te Evropes ku nuk ka as paragjykime, as urrejtje fetare." 36 Ajo qe beri Shqiperia dhe shqiptaret per hebrenjte gjate Luftes se Dyte Boterore pati trajtim te vegante ne nje Konference Nderkombetare ne Tirane ne datat 20-21 maj 2008. Gjate konferences Mordechai Arbell, Kryetar i Kongresit Boteror te Hebrenjve do te theksonte: “Shpetimi heroik i hebrenjve ne Shgiperi eshte shume i vegante." 37 Dhe me tej: “Hebrenjte jane mbrojtur trajtohen lidhjet ne kendveshtrimin historik, duke nxjerre ne pah edhe te vecanta ne periudha te caktuara historike, vecanerisht gjate Luftes se Dyte Boterore. Libri jep nje pasqyre te qarte se gfare u kane ofruar shqiptaret hebrenjve per t'i mbrojtur ata nga nazizmi, duke prezantuar keshtu qytetari e dashamiresi, qe veshtire se gjendet ne raste te tjere. 33 Samer, Haroey, Rescue in Albania..., f. 23 34 Po aty, f. 23 35 Asllan, Uran, Prof. Dr., Diplomacia dhe Diplomatet shqiptare 1912-1944, f. 138 36 Metais, Serge, Histori e Shqiptareve-Nga lliret deri te Pavaresia e Kosoves, f. 323 37 Konferenca Nderkombetare per Hebrenjte, Tirane 21,22.05.2008 100 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ne Shqiperi per pothuajse 2,000 vjet. Jeta e vegante harmonike mes besimeve fetare ne kete vend duhet te jete shembull per boten. 38 Ne kete menyre Shqiperia u shnderrua ne parajse te vertete per hebrenjte qe ndiqeshin e vriteshin kudo ne ate periudhe. Gjithe keto fakte nuk kane qene theksuar me pare, nuk kane qene njohur e vleresuar. Dhe kjo per arsye te izolimit te gjate komunist te vendit. A ishte e njejte situata e hebrenjve neper vende te tjere? Kurrsesi. Hebrenjte qe banonin ne Janine apo ne Korfuz paten ndertuar e vijuar kontakte e lidhje me hebrenjte ne qytete shqiptare. Por ajo qe ndodhi gjate holokaustit tregoi se komuniteti i hebrenjve ne Korfuz u zhduk, nderkohe qe ne Janine vetem nje numer i vogel hebrenjsh arriti te mbijetonte. 39 Madje qeveria shqiptare e asaj periudhe ishte e gatshme per te pranuar hebrenj nga vende te tjere. Italiani Francesko Jakomoni, deshmitar i ngjarjeve, pasi ishte mekembes i mbretit Viktor Emanueli gjate pushtimit fashist ne Shqiperi 40 thekson vlerat e larta qytetare, mikpritese e njerezore te shqiptareve ndaj hebrenjve. Keto vlera ai nuk i evidenton vetem per qytetaret e thjeshte, por edhe per qeverite shqiptare te asaj periudhe, pavaresisht se ato ishin te shkrira me pushtuesin fashist. Te sillet ne vemendje qe ai ishte autoritet dhe 38 Po aty 39 Samer, Haroey, Rescue in Albania.., f. 12 40 Sipaš Francesko Jokomonit, kur Kryeministrit te qeverise shqiptare Mustafa Kruja i kishte vajtur konsulli i Pergjithshem i Gjermanise dhe i kishte paraqitur nje note verbale, me ane te se ciles qeveria naziste kerkonte dorezimin e 300 gifuteve, te ardhur nga Jugosllavia, ai nuk u tregua entusiast per pergjigje pozitive. Nderkohe, komanda ushtarake gjermane e Beogradit, kishte njoftime te sakta per emrat dhe per vendet ku ishin strehuar ne Kosoven shqiptare. Mustafa Kruja i kerkon mekembesit te mbretit, pra autorit te librit, qe hebrenjte te mos prekeshin fare ne Shqiperi. Ne ate periudhe nuk kishte asnje ushtargjerman qe mund t'i zbulonte. Keshtu, ne bashkepunim me palen italiane, u duk me e pershtateshme qe gifutet mergimtare te dergoheshin menjehere ne zonen e Gjirokastres, qe kufizohej me zonen greke dhe ishte nen pushtimin italian, ashtu si e gjithe Shqiperia. Keta hebrenj u pajisen me pasaporta shqiptare, me emer te rreme. Te gjitha keto masa i dhane mundesi Mustafa Krujes qe t'i pergjigjej pas disa ditesh konsuiiit te Pergjithshem te Gjermanise, se te gjitha hetimet qe ishin bere ne Kosove per emrat qe ishin vene ne liste, kishin perfunduar te kota. Nga ana tjeter edhe pala itaiiane u tregua tolerante ne kete drejtim dhe nuk ndoqi qorrazi linjen naziste. Shih: Jakomoni, Francesko, Politika e Italise ne Shgiperi, f.304. 101 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture perfaqesues i larte i vendit pushtues, i čili qendronte ne krahe te Gjermanise naziste, e čila e kishte ne filozofine e saj zhdukjen e hebrenjve. Interesante eshte deshmia, se kur mbreti Zog ishte ne Britanine e Madhe pas largimit me pushtimin e Shqiperise nga Italia, ai i propozoi nje plan udheheqjes britanike per te vendosur hebrenj ne Shqiperi 41 Te gjithe faktoret shqiptare kane vepruar me dashamiresi e perkujdesje ndaj hebrenjve, duke marre persiperedhe rrezikun. Ky shembull eshte plotesisht i admirueshem dhe tregon vlerat civilizuese te shqiptareve e te Shqiperise. Kjo evidence perben nje fakt shume domethenes. Nuk duhet harruar se para fillimit te Luftes se Dyte Boterore nazistet do te deklaronin: “Sot Gjermania na perket ne, neser e gjithe bota“ dhe ne synimet e tyre do te percaktohej: “lufte ne shkalle boterore; ideologji raciste permes te ciles hebrenjte duhet te eliminohen." 42 Per me teper, duhet marre parasysh fakti i nje shteti teper te brishte shqiptar dhe i nje populli te vuajtur dhe pa mundesi per te patur nje emer perballe te tjereve dhe aq me pak perballe nazizmit. Por ne fund mund te thuhet se ndaj hebrenjve Shqiperia e shqiptaret treguan vlera te larta civilizuese, te pashembullta dhe per t'u patur žili edhe nga kombet e qyteteruara. Shifra e hebrenjve ne Shqiperi, ofruar nga studimet e Prof. Shaban Sinanit, eshte 2265. Kerkimet e autorit saktesojne se 2265 persona kane qene te shenjuar zyrtarisht ne regjistrat dhe shkresat e autoriteteve te shtetit shqiptar ne periudhen 1930-1944. Kopje te dokumenteve te arkivave te shtetit shqiptar i jane dorezuar nga studjuesi Shaban Sinani autoriteteve te “Memorial Museum of Holocaust" ne SHBA. Sipaš autorit, numri i hebrenjve rezidente ne Shgiperi vleresohet rreth 200. Kjo shifer rezulton duke u nisur 41 Plani nenkuptonte vendosjen e 50,000 familje hebrenjsh ne Shqiperi. AhmetZogu pershkroi Shqiperine si nje vend shume te pasur me njerez te varfer. Vendi kishte nje popullsi prej nje milion dhe mund te absorbonte nje popullsi prej pese milion. Ai propozoi qe per qdo nga 50 mije familjet hebreje te ofrohej toke bujqesore, e čila ishte prane shteterore. Bordi i Deputeteve britanike e mori seriozisht propozimin, por jo Ministria e Jashtme (British Foreign Office). Kjo e fundit dyshonte se mbreti Zog do te rikrijonte monarkine pas Luftes se Dyte Boterore. Shih: Samer, Haroey, Rescue in Albania, f. 13 42 Gitman, Esther, Historian, New York, Dr. Aloysius Stepinac, Archbishop of Zagreb, under the lens of historians and diplomats (1941-1945), International Conference, September 19, 2008 102 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture nga te dhenat e regjistrimit te pergjithshem te popullsise, te kryer nga viti 1929 deri ne vitin 1931. Ne kete regjistrim hebrenjte paten fituar te drejten e deklarimit te tyre si bashkesi fetare dhe etnike. Mendohet se numri i hebrenjve te shpetuar gjate Luftes se Dyte Boterore ne Shqiperi ka qene me i madh. Pra me shume se 2265. Shume prej tyre, te ardhur nga vende te tjere, nuk jane regjistruar. Ata jane pajisur me dokumente identiteti false, ose kane hyre ne Shqiperi ne menyre te fshehte 43 Profesor Shaban Sinani ve ne dyshim edhe tezen se ne Kosove me hebrenjte eshte vepruar ndryshe, se atje shumica e tyre jane dorezuar e asgjesuar neper kampe, etj. Referuar dokumenteve, ai thekson se edhe atje, pra ne Kosove, shqiptaret kane qene te njejte ndaj hebrenjve, i kane mbrojtur, shpetuar e ndihmuar ata, sidomos per te kaluar drejt Shqiperise shteterore 44 Me tej, duke mbrojtur kete pohim, ai nderkohe le te hapur rrugen per studim dokumentesh arkivore e percaktime me te plota. Numri i hebrenjve te shpetuar ne Shqiperi, ku asnje i vrare dhe asnje i dorezuar eshte teper e vogel para shifres 6 milione hebrenj, te vegjel e te medhenj, meshkuj e femra te vrare gjate Luftes se Dyte Boterore ne te gjithe boten. Por, krahasuar me numrin e popullsise e te territorit te Shqiperise dhe me kushtet e vendit ne ate kohe, shpreh shume. Ne Shqiperi, ashtu si ne Danimarke, nuk ndodhi ajo qe ndodhi ne vendet e tjera. 45 Duke ju referuar 43 Sinani, Shaban, Hebrenjte ne Shqiperi, Prania dhe Shpetimi, f. 448 44 Po aty, 83-87 45 Ne Gjermani nga 5 milione hebrenjte qe ishin ne vitin 1933, ne mbarim te luftes mbeten gjalle vetem 15 mije; ne Austri u vrane 61 mije hebrenj; ne Poloni u vrane 2 milione e 900 mije; ne Belgjike nga 43 mije mbeten gjalle vetem 515 hebrenj; ne Hollande u shfarosen 90 mije hebrenj; ne Bashkimin Sovjetik, ne pjesen e pushtuar nga nazistet u shfarosen 720 mije hebrenj; ne Itali nga te 15 mije hebrenjte qe u derguan ne kampet e perqendrimit, vetem 610 shpetuan; ne Greqi nga 69 mije hebrenj qe ishin para lufte, vetem 7 mije shpetuan; ne Bullgari nga te 48 mije hebrenjte qe ishin, vetem 7 mije vete u kapen drejtpersedrejti nga nazistet dhe u vrane, ndersa te tjeret shpetuan sepse nga njera ane i mbrojti populli e nga ana tjeter shtatmadhoria e ushtrise bullgare nuk pranoi urdhrat naziste dhe nuk i dorezoi; ne Jugosllavi nga te 75 mije hebrenjte qe banonin aty, u shfarosen mese 80% e tyre; te 50 mije izraelitet qe banonin ne Maqedoni u internuan ne Auscvvitz dhe u shfarosen te gjithe; sipas deponimeve te VVislicenit ne gjyqin e Nurembergut edhe te 35 mije hebrenjte e Sllovakise ne pranveren e vitit 1942 u internuan ne Lindje dhe u sfarosen; ne qytetin e Riges nga afro 80 mije hebrenjte qe banonin aty para - 103 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture disa vendeve te Ballkanit situata e qendrimi ndaj hebrenjve paraqitet ndryshe. Ne shtator 1941 ne Rumani fillon debimi i me shume se 100 mije hebrenjve per ne Transnistria, mes te cileve nje pjese e madhe vdiqen per shkak te kushteve te keqija te jeteses. 46 Deri ne fund te veres te vitit 1942, forcat pushtuese gjermane “zgjidhin problemin hebre“ ne Serbi, duke vrare pothuajse 90 perqind te popullsise gifute. 47 Ne mars-maj 1943 Bullgaria kundershton “zgjidhjen perfundimtare“ dhe internimin e hebrenjve bullgare. Ne muajt mars-qershor 1943 internohen 50 mije hebrenj nga Selaniku ne Aushvitc. 48 Ne maj 1944 me shume se 100 mije hebrenj nga Transilvania e Veriut (nen administrimin hungarez) internohen ne kampet gjermane te shfarosjes ne mase. 49 Nga mbi 11 milione hebrenj te shperndare neper Evrope u shfarosen rreth 6 milione, nder te cilet 1 milion e 500 mije femije. Lidhur me trajtimin, mbrojtjen e mos dorezimin e hebrenjve ne Shqiperi, Profesor Shaban Sinani del ne disa perfundime. Gjate viteve te pragut te Luftes se Dyte Boterore numri i hebrenjve ne Shqiperi u shtua dhe ata kishin origjinen nga shume vende si Gjermania, Austria, Jugosllavia, Rumania, Bullgaria, Polonia, Turqia, Egjipti, Britania e Madhe, Amerika, etj. Shqiperia ishte gati nen protektorat italian, por per rastin e hebrenjve nuk kishte diktate nga pala italiane dhe as interesim te dukshem diplomatik nderkombetar. Edhe pas pushtimit te Shqiperise nga Italia, pra pas 7 prillit 1939, ardhja e hebrenjve vazhdoi, madje duke u pajisur edhe me viza prej sherbimit konsullor italian. Vitet 1941-1942 evidentojne shpernguljet me te medha te hebrenjve drejt Shqiperise, sidomos nga Jugosllavia e Bullgaria, te cilet u vendosen ne kampe perqendrimi ne qytete dytesore dhe nen kujdesje shteterore. Deri ne perfundim te Luftes se Dyte Boterore numri i hebrenjve ne Shqiperi u dhjetefishua dhe asnje hebre nuk u dorezua apo u be viktime e luftes. Autoritetet italiane nuk u bene pengese e ketij procesi, nuk u bene pale pushtimit nazist, plirimi i qytetit gjeti vetem 140 prej tyre. Per me teper shih: Kotani, Apostol, Shqiptaret dhe Hbrenjte ne Shekuj, f.100-101 46 Mesimdhenia e Historise Moderne te Evropes Juglindore, Materiale Mesimore Plotesuese, Lufta e Dyte Boterore, f. 21 47 Po aty, f. 22 48 Po aty, f. 23 49 Po aty, f. 25 104 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture me gjermanet kunder hebrenjve, ata ishin indiferente, por njeherazi edhe ndihmues. Autori pohon se “Mungesa e antisemitizmit ne ushtrine italiane ne Shqiperi dhe tek populli shqiptar jane vlera nga te cilat duhen nxjerre mesime.“ 50 Gjate Luftes se Dyte Boterore, pas kapitullimit te Italise fashiste, shqiptaret diten te sillen ndaj italianeve te mundur. Ata qe deshiruan u inkuadruan ne radhet e perkrahe partizaneve shqiptare ne lufte kunder okupatoreve naziste. Deshmi e ketij realiteti eshte krijimi i batalionit “Antonio Gramshi“ me rreth 1500 italiane. 51 Nderkohe te dhena te tjera dhe qe duket se jane me te plota, ofrojne me shume informacion. 52 Behet fjale per rreth 15 mije ushtarake italiane te dorezuar pas kapitullimit te Italise fashiste. Ata ju dorezuan partizaneve shqiptare, por vetem ata me te vendosurit, rreth 2.150 vete u futen ne formacionet partizane. 472 ushtarake italiane u rreshtuan ne brigadat sulmuese, 401 u bene pjese e sherbimit te prapavijes, ndersa pjesa tjeter prej rreth 1.270 vetesh u angazhuan prane komandave te vendit. Shume te tjere munden te largohen. Por pjesa e mbetur, nuk u masakrua. Perkundrazi, ata u pranuan nga shqiptaret dhe qendruan nen kujdesin e tyre. U sistemuan ne shtepite e shqiptareve. Ju dha pune dhe kontribuonin ne familjet shqiptare. Ata u miqesuan me shqiptaret, pavaresisht se me pare ishin ne lufte per jete a vdekje me ta. Ushtaret italiane, pushtues te djeshem, te mbetur me 1943, pas kapitullimit te Italise, ne meshire te shqiptareve, jo vetem s'u preken prej tyre, por u strehuan e u mbrojten deri ne mbarimin e luftes. Ekzistojne vleresime te ndryshme rreth numrit te ushtareve italiane te mbetur ne Shqiperi pas kapitullimit te Italise fashiste. Ndoshta ne shifrat e paraqitura perfshihen edhe italiane te perfshire ne administrate, institucione, apo edhe ne sipermarrje te ndryshme. Sipaš Ismail Kadarese behet fjale per rreth 40 mije ushtare italiane. 53 Burime te tjera bejne fjale per 45 mije te 50 Sinani, Shaban, Hebrenjte ne Shqiperi, Prania dhe Shpetimi, f. 89 51 Metais, Serge, Histori e Shqiptareve-nga lliret deri te Pavaresia e Kosoves, f. 316 52 Hasani, Proletar Prof. Dr., Formacionet tona luftarake me ish ushtarake te huaj, Revista Ushtarake, 2/2005 53 Lani, Remzi. Mustafa.Besanik, Misha, Piro, Lufta Kunder Luftes, (artikull nga Ismail Kadare), Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture mbetur brenda vendit, 54 nderkohe qe nje vleresim tjeter ofron shifren 25 mije vete, 55 pjesetare te ish ushtrise pushtuese fashiste te cileve pas perfundimit te luftes ju krijua mundesia e riatdhesimit. Ne linjen e qendrimit shqiptar ndaj te huajve, mund te sherbej edhe nje fakt domethenes i diteve tona. Sic dihet anarkia qe perfshiu Shqiperine ne vitin 1997, u pasua me prani ushtarake nderkombetare te konkretizuar permes Operacionit ALBA. Gjate zhvillimit te ketij operacioni asnje nga trupat ushtarake te vendeve te tjere nuk u be objekt sulmi apo objektiv per shqiptaret. Ushtaraket e huaj paten ardhur ne Shqiperi me mision paqeje. Ata qene te pergatitur per me te keqen, pra edhe per reagim te armatosur. Por pritja nga publiku shqiptar nuk qe e tille. Ata jane pritur me dashamiresi, pasi i tille ishte misioni i tyre. Per me teper, shqiptaret edhe njehere shprehen traditen e mikpritjen ndaj te huajit e mikut. Me siguri mund te thuhet se shume ushtarake e autoritete ushtarake te huaja jane surprizuar nga nje realitet i kesaj natyre, gje qe lehtesoi edhe kryerjen e misionit. Ajo qe shqiptaret kane bere per te tjeret nuk ka ndodhur nga te tjeret ne adrese te shqiptareve. Permes dokumenteve apo deshmive te ndryshme vetem per rreth 50 vitet e para te shekullit XX, ballafaqohemi me fakte tronditese. Tregues qe flasin shume, ofrohen gjate Luftes se Pare dhe te Dyte Ballkanike. Ne vitin 1912 ne rajonin e Ballkanit mendohej per optimizem liberal, por “qe u zhduk shpejt dhe madje ne menyre te dhunshme. Shtetet ballkanike fituese, te fresketa nga fitorja kunder ushtrise otomane, menjehere iu kthen njeri tjetrit ne Luften e Dyte Ballkanike. U shfaqen njoftimet per brutalitetin e treguar nga ushtrite e rregullta te tyre kunder civileve,... 'Kjo eshte e gjitha qe duket kur ju e shikoni ate nga afer,' raportonte Trotski. 'Mishi po prishet, si ai i qenieve njerezore, ashtu edhe i kafsheve shtepiake; fshatrat jane bere pirgje zjarresh; njerez qe nuk kursejne as 'persona nen dymbedhjete vjeg'; kushdo brutalizohet, duke humbur aspektin e vet human." 56 Shgiperia, qe sapo ishte shpallur e pavarur, u kthye viktime e 54 Bartl, Peter, Shqiptaret — nga Mesjeta deri ne ditet tona, f.228 55 Sinani, Shaban, Hebrenjte ne Shqiperi, Prania dhe Shpetimi, f. 88. Shih edhe: Kotani, Apostol, Shqiptaret dhe Hebrenjte ne Shekuj, f. 79 56 Mazovver, Mark, The Balkans, A Short History, f. xxxix 106 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture drejtperdrejte e ketij realiteti. Pikerisht periudha e fundit te vitit 1912 dhe muajve te pare te vitit 1913 nga Profesor Zekeria Cana emertohet"... kohe e zeze prej murtaje e pershkruar me skena te llahtarshme te nje drame te papare deri ne zhbimjen e tere nje populli." 57 Eshte periudha qe forcat malazeze ndermorren gdo Hoj mase per te zhbere popullsine shqiptare te Plaves, Gucise, Pejes, Gjakoves, perfshi edhe pjese te Shqiperise qe kishte shpallur pavaresine. Permes rreth 420 dokumenteve arkivore te Malit te Zi 58 vertetohen perpjekjet dhe veprimtaria zhdukese e ndermarre nga Mali i Zi kunder shqiptareve. Operacione te miremenduara jane ndermarre per vrasje kunder shqiptareve pa kursyer edhe femijet. Nen pretekstin e grumbuliimit te armeve jane vrare, ne shumicen dermuese pa gjyq rreth 400 shqiptare. 59 Brutaliteti kunder shqiptareve arrin deri atje sa ne raportet e drejtuesve ushtarake malazeze behet fjale per qerime hesapesh dhe se “hiqen koka (shqiptaresh)“, 60 per t'i perdorur ato si shenja te vertetesise te suksesit ne operacione. Dokumentet arkivore njekohesisht vertetojne veprimtarine asimiluese te realizuar kunder shqiptareve duke u kerkuar me force ndryshimin e besimit fetar nga musliman ose katolik ne ortodoks. Gjithashtu djegiet dhe sekuestrimi i pasurise se shqiptareve ka qene rregull i dites. Edith Durham beri me dije Evropen e qyteteruar mbi masakrat malazeze kunder shqiptareve, duke botuar per kete problem artikuj ne gazeta te ndryshme. 61 Madje ajo, duke qene e tronditur dhe e indinjuar nga keto krime, me t'u kthyer ne Londer beri nje akt tjeter civil. Nxori medaljen e arte te Knjaz Nikolles, 67 Cana, Zekeria, Gjenocidi i Malit te Zi mbi Popullin Shqiptar, 1912-1913 (dokumente), f. 11 58 Shih po aty, f. 57-347 59 Po aty, f. 359-364 60 Dokumenti numer 18/31 .X nxjerre nga Arkivi i Malit te Zi. Shih: Cana, Zekeria, Gjenocidi i Malit te Zi mbi Popullin Shqiptar, 1912-1913 (dokumente), f.102 61 Edith Durham i botoi artikujt e saj ne gazetat: The Contemporary Review, The Adriatic Revievv, The New Statesman, The New Europe, Affaires Etrangeres, Man.Annual Register, The Times, Mancester Guardian. Shih: Cana, Zekeria, Gjenocidi i Malit te Zi mbi Popullin Shqiptar, 1912-1913, f. 12 - 107 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture mbretit te Malit te Zi dhe ia ktheu mbrapsht duke i derguar mesazhin se nuk i behej nder me mbajtjen e asaj dekorate te lyer me gjak. 62 Ne periudhen e viteve 1913-1914 ne Shqiperine Jugore nga forcat greke, sipas raportit te gazetarit amerikan Uilliam U. Houard: “ishin djegur ose hedhur ne ere mbi 300 fshatra me 35.000 shtepi dhe kishin mbetur pa strehe 330.000 vete. Sipas llogaritjeve te tij, ishin vrare, therrur me bajonete ose djegur 20.000 burra, gra dhe femije. 63 Masakrat e asaj periudhe kane qene te pashembullta. Ato perfshinin gjera rrenqethese si therrje foshnjash e nenash, perdhunime, vrasje, djegie shtepish e pronash te shqiptareve, rrembim e dergim bagetish te shqiptareve ne territorin grek. Skenat kane qene nga me rrenqetheset qe as mund te imagjinohen. 64 E njejta situate, ne te njejten periudhe, paraqitet nga serbet kundrejt shqiptareve. Ne pranveren e vitit 1914 udheheqesit e disa komuniteteve ne Shqiperine Veriore, veganerisht Kosova, u derguan ministrave te jashtem te Fuqive te Medha nje proteste kunder mizorive te pamenduara te trupave ushtarake serbe kunder grave, femijeve dhe te moshuarve. Ne proteste theksohej se vrasjet qene kryer me gjakftohtesi dhe jo ne zjarrin e betejes. Protesta shoqerohej me nje liste te 50 fshatrave te rretheve te Gjakoves, Ipekut, Prizrenit, Dibres dhe Ohrit duke bere me dije per 359 shtepi te djegura dhe 1827 njerez te vrare. 65 Nderkohe gazetari raportues Uilliam Houard, ne nje interviste te titulluar “Le te vdesin shqiptaret: ata jane muhamedane!" ben pershkrimin e meposhtem: “Regjimentet serbe prej 1100 vetesh, nen komanden e gjeneral Karlos Popovič, nje nga pjesetaret e komplotit te mbretit, 62 Shih: Cana, Zekeria, Gjenocidi i Malit te Zi mbi Popullin Shqiptar, 1912-1913, f. 12 63 Ulliam U. Houard ka qene gazetar, kishte pervojen e gazetarit ne shume vende. Gjate nje udhetimi vezhgues ne Shqiperi, ne moshen 50 vjegare, ai pershkoi 600 km me kale e me kembe per te pare gjendjen me syte e vet. Ne Shqiperi ai u takua me Harold Sherud Spenser. Ky i fundit ishte nje vullnetar amerikan pa pagese, qe mbeshteste edhe te tjere financiarisht, i čili gjithashtu ka marre edhe vete pjese ne luftime ne krye te shqiptareve kunder grekeve. Per me teper shih: Jacques, Edvvin, Shqiptaret, Histori e Popullit shqiptar nga lashtesia deri ne ditet e sotme, f. 389 64 Shih: Kosta Papa Tomori, Barbarite Greke ne Shqiperi, Kujtime Historike: 1913-1914, f. 47- 51, 54, 57, 68, 69, 71-74, 79-80, 81,87-93 65 Jacques, Edvvin, Shqiptaret, Historia e popullit shqiptar nga lashtesia deri ne ditet e sotme, f. 390 108 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture hyne ne Shqiperi te armatosur me vajgur, pompa sperkatese dhe dinamit. Ata kapnin shqiptare sa mundnin. Pastaj i lidhnin se bashku per krahu dhe i qellonin. Grate i perdhunonin. Besoj se gdo grua qe binte ne doren e serbeve, behej viktime e tyre. Pastaj ata i mbyllnin neper shtepi dhe vendosnin bomba neper mure. Sperkatnin me vajgur gjithandej dhe i vinin zjarrin. Kur flaket arrinin dinamitin, shtepia hidhej ne ere. Shqiperia eshte mbushur me pirgje guresh te nxire, qe dikur ishin shtepi' 1 . 66 Te dhena te njejta evidentohen edhe me pare dhe me konkretisht ne vitin 1913. Deshmi origjinale prezantohet nga nje leter e derguar nga nje ushtarak serb, e čila u botua nga gazeta socialiste serbe Radinčke Novine , me 9 tetor1913. Ushtari ne letren drejtuar nje shoku te tij shkruan: “I dashur mik, nuk kam kohe te shkruaj gjate, por dua te flas per gjerat e tmerrshme qe po ndodhin ketu. Tmerrohem prej tyre, dhe gjithmone i bej pyetje vetes se si mundet qe njeriu te beje mizori te tilla.. E tmerrshme. Une nuk do te guxoja (edhe sikur te kisha kohe te mjaftueshme, por nuk kam) te tregoja me shume, por do te thoja vetem kaq, qe Luma (nje krahine shqiptare gjate lumit me te njejtin emer) nuk ekziston me. Nuk ka asgje tjeter veg kufomave, pluhurit dhe hirit. Ka fshatra me nga 100,150,200 shtepi, ku nuk ka mbetur me asnje njeri, ne kuptimin e plote te fjales, asnje. Ne i mbledhim njerezit ne grupe nga dyzete deri ne pesedhjete vete, pastaj i vrasim te gjithe duke i shpuar me bajoneta. Plagkitja vazhdon kudo. Oficeret u thane ushtareve qe te shkonin ne Prizren per t' shitur gjerat qe kishin vjedhur.' Gazeta qe boton letren shton: “Miku yne na shkruan edhe per gjera me te tmerrshme sesa keto!; por ato jane aq te llahtarshme dhe prekese sa qe ne menduam te mos i botojme." 67 Nje tjeter deshmi, gati e te njejtes periudhe, nje leter e derguar nga Elbasani dhe e botuar ne gazeten bullgare L'Echo de Bulgarie, 28 shtator/11 tetor (1913) ben me dije: “Ne 20 shtatorin e kaluar...ushtria serbe rrembeu te gjithe bagetine e Malesise se Dibres. Barinjte u detyruan te mbrohen dhe te perleshen, por u vrane te gjithe. Serbet vrane gjithashtu edhe dy bajraktare te fisit te Lumes, Mehmet Ademin dhe Xhafer Elezin dhe filluan te plagkisnin dhe 66 Po aty, f. 390 67 Radičke Novine, organ of Serbian social-democracy, no. 212, October 9, 1913. Shih gjithashtu: The Truth in Kosova,, f. 165. Shih edhe: Lufterat e tjera Ballkanike-Raport i Vitit 1913, f. 111 - 109 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture te digjnin te gjitha fshatrat nga shkonin: Peshkopi, Pjege dhe Dohogisht, ne Dibren e Poshtme; Allaj, Beg, Mag, Para, Obok, Klobgisht dhe Solokice ne Dibren e Siperme. Ne te gjitha keta fshatra serbet kryen masakra te tmerrshme edhe ndaj grave, femijeve dhe pleqve. Ne qytetin e Dibres autoritetet nxoren nje urdher qe ndalonte te behej pazari diten e djele, dhe ate dite banoret nuk duhet te dilnin nga shtepite e tyre. Ate dite u arrestuan dyzete e tete vete nga paria e qytetit. Kur serbet pane se banoret e fshatrave te plagkitura. kishin ardhur per te kerkuar bagetine e grabitur dhe po e rrethonin qytetin, serbet e nxorren parine nga burgu dhe i vrane ata ne menyren me te turpshme. Shqiptaret e Dibres dhe zones perreth i mbertheu deshperimi dhe paniku, keshtu qe ata u ngriten ne revolte. I sulmuan serbet me arme, me sopata, me gure dhe me hunj; vrane disa prej tyre dhe pjesen tjeter e perzune nga qyteti...“ 68 Gjendja e krijuar ne ate periudhe i detyroi shqiptaret qe me 21 shtator t’iu drejtoheshin me kerkesat e tyre Fuqive te Medha ne emer te popullit te Gjakoves, Ipekut, Plaves, Gucise dhe te ish vilajetit te Kosoves. Shqiptaret nuk e tepruan kur deklaruan, lidhur me kete zone tjeter te revoltes, se “ushtrite e rregullta serbe dhe malazeze ndermorren dhe bene gjithshka, qe nga dita e pare qe pushtuan territorin shqiptar, qe t'i detyronte banoret te humbisnin kombesine, ose ta mbyste brutalisht racen shqiptare. Shtepi dhe fshatra te tere u shndrruan ne hi, popullsia e pafajshme dhe e paarmatosur u masakrua en masse, akte te pabesueshme dhune, grabitje dhe brutalitet te gdo lloji-keto ishin mjetet qe u perdoren dhe po perdoren akoma nga ushtaret serbo- malazez, me synimin qe te transformojne teresisht karakterin etnik te rajoneve qe banohen kryesisht nga shqiptaret.“ 69 Deshmi te tilla jane vertete rrenqethese dhe nuk shprehin aspak qendrimin e shqiptareve ndaj te tjereve. Te njetat dukuri te tmershme evidentohen edhe me vone, ne vitin 1918 gjate okupimit serb ne Kosove, realizuar nga Mali i Zi dhe po keshtu gjate okupimit te dyte te Kosoves dhe te pjeses perendimore te Maqedonise. Pushtuesit “...ishin aq brutale sa ishin edhe gjate viteve 1912-1913.” 70 , do te shkruante shume vite me vone historian kroat Ivo Banac. 68 Lufterat e tjera Ballkanike-Raport i Vitit 1913, f.112 69 Po aty, f. 113 70 Banac, Ivo, The National Ouestion in Yugoslavia, Origins, History, Politics, f. 297 110 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Edhe gjate Luftes se Dyte Boterore, ne Kosove, marredheniet mes strukturave partizane te Jugosllavise dhe popullit shqiptar te Kosoves nuk isht aq tort per t'u pershendetur. Shqiptaret ishin bere objekt masakrash per strukturat ushtarake jugosllave. 71 Pra nuk mund te flitet per ate lloj “harmonie" qe te pakten eshte pretenduar nga paia jugosllave, apo per “harresen" zyrtare shqiptare lidhur me keto marredhenie. Ne vitin 1945 me shume se 35 mije luftetare shqiptare nga Kosova u derguan ne veri te Jugosllavise dhe me teper se 50 mije ushtare serbe, malazeze e maqedonas te organizuar ushtarakisht ndermorren operacione ndeshkimore, duke arritur qe me 8 shkurt 1945 te vendosnin nje administrate ushtarake ne Kosove. 72 Ne kete kuader, krimet dhe masakrat u bene te pranishme kunder shqiptareve ne Llap, Gjilan, Drenice, Prishtine, por edhe ne Tetove e ne Gostivar, 73 duke u shtrire keshtu ne territor te gjere, ne Kosove e ne Maqedoni. Rast e ngjarje makabre, tipike, e pashembullt ne kuptimin qe nje shtet realizon kunder nje populli perfaqesohet me masakren e Tivarit ne vitin 1945. Ne kete ngjarje te pashembullt shteti jugosllav me pretekstin e levizjes te shqiptareve te Kosoves, te organizuar ushtarakisht, drejt frontit kroat kunder nazisteve, duke kaluar permes territorit shqiptar dhe Malit te Zi, arriti qe te realizoje masaker duke asgjesuar rreth 4310 shqiptare te Kosoves. 74 Fillimi i ketij marshimi u kamuflua me vajtjen ne front ne te mire te Jugosllavise. Por qellimi ishte i ndryshem. Shqiptaret u garmatosen dhe ashtu te pambrojtur, pa kujdesje, pa buke e pa uje, nen ruajtje te rrepte, kane marshuar per kohe te gjate Ata jane vrare, djegur, terrorizuar, duke finalizuar veprimin makaber ndaj tyre me masakren e Tivarit, varrin me te madh te shqiptareve pa asnje skelet dhe deshmi te krimeve serbosllave mbi popullin shqiptar 75 Pergjegjesi e plote bie edhe mbi shtetin e qeverine komuniste shqiptare te asaj periudhe. Jo vetem qe u lejua ky marshim neper territorin e shtetit shgiptar, por nuk u be asnje reagim zyrtar, qofte per likujdimet neper 71 Ndoj, Gjete, Gjin Marku dhe Lufta, f. 108 72 The Kosova Issue-A Historic and Current Problem, f. 111 73 Po aty, f. 111 74 Hajdini, Azem, Tragjedia e Tivarit, Botim i Dyte, f. 70 75 Po aty, f. 87 - 111 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture territorin shqiptar, ashtu edhe per ato qe ndodhen ne Tivar dhe per ngjarjet pasuese. 76 Ne ditet tona, keto Hoj qendrimesh nuk pushuan. Tirani Miloshevič nuk do ta respektonte ligjin e brendshem dhe nuk do te pranonte e respektonte identitetin shqiptar ne Kosove. Ai do te zbatonte nje politike te eger gjenocidi, ne emer te sovranitetit te shtetit serb. Regjimi i Miloševič nuk u ndal para asnje veprimi kunder shqiptareve te Kosoves dhe identitetit te tyre. Ne evidenčen renqethese te vuajtjeve te popullit shqiptar te Kosoves ja vlen vegimi i ngjarjes te vitit 1990 te helmimit te 7 400 nxenesve te shkollave. Femije te moshes nga 3 deri 16 vjeg, ne kopshte femijesh, shkolla fillore e te mesme ne Degan, Gjakove, Peje, Podujeve, Prishtine, etj., u helmuan, 77 nderkohe qe asnje here nuk u dha pergjigje zyrtare per arsyet. Mosdhenia e pergjigjes lehtesisht nenkupton autorin, i čili eshte regjimi miloshevician dhe strukturat e tij ushtarake e policore te instaluara ne Kosove. Per nje kohe jo te shkurter, komuniteti nderkombetar qendroi pasiv. Nderkohe qe shqiptaret nuk vrasin te pafajshmit, me ta gfare ka ndodhur? Koha e Milosheviqit ne Kosove eshte deshmi e qarte e gjenocidit te sotem. Ajo gka ndodhi ne Kosove eshte perseritje e asaj qe u ndodhi hebrenjve gjate Luftes se Dyte Boterore, eshte perseritje e tragjedise se Tivarit ne vitin 1945. Veprimi me vonese i komunitetit nderkombetar ne rastin e Bosnjes, por edhe ne rastin e Kosoves, i la rruge te lire masakrave, zhdukjeve, demeve. Ajo qe ndodhi ne Srebrenice te Bosnje dhe Hercegovines ne korrik 1995 ku u shfarrosen me mijra qytetare boshnjake perfaqeson rastin me te madh te zhdukjeve njerezore te pas Luftes se Dyte Boterore. Si duket ende nuk ishin nxjerre mesime per veprim ne kohe. Mosveprim i komunitetit nderkombetar ka qene prezent edhe ne kohen e Gjermanise naziste. Shfarrosja e gifuteve filloi me heret se viti 1939, kur filloi lufta boterore. Nese do te veprohej, atehere do te ishte e mundur te shpetoheshin te gjashte milion hebrenjte. Mosveprimi ne kohe nga komuniteti nderkombetar, gjithmone eshte shoqeruar me pasoja katastrofike per jetet njerezore. 76 Po aty,f. 120-121 77 Prof. Dr. Pajazit Nushi (Prishtine) The Phenomenon of Military-Police Violence in Kosova in the Years 1981-1992. Shih: The Kosova Issue-A Historic and Current Problem, f. 150 112 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Shqiptaret evidentohen si dashamires, mikprites, mbrojtes, respektues dhe shpetues ndaj atyre qe shkelen ne territorin e tyre. Shqiptaret nuk vrasin. Ata nuk kalojne ne agresion e masakra ndaj te tjereve. Sipaš nje shkrimtari izraelit, fqinjet i ka caktuar historia prane njeri tjetrit dhe prandaj duhet te mesojme te jetojne prane njeri tjetrit, ta pranojne njeri tjetrin, te bashkepunojne. 78 Faktet tregojne se shqiptaret kane permbushur me se miri kete mesazh. Ne ditet e sotme, populli shqiptar eshte edhe me afer me popujt e tjere. Konfrontimi i dikurshem ia ka lene vendin bashkepunimit. Populli shqiptar me se miri ka perqafuar rrugen e fqinjesise se mire, rrugen e mirebesimit, shkembimit dhe perfitimit te dyanshem. Mesazhi eshte i qarte, ecja drejt se ardhmes se perbashket dhe jo drejt se shkuares konfrontuese, izoluese e rrenuese. “Shqiperia e sotme, laike ne kushtetute, por me pasuri te trasheguar besimesh levron vlera te rralla te lirise, tolerances dhe harmonise nderfetare. Keto veti, keto atribute, shqiptari i ndjen si te vetat, si pjese te identitetit e jo si kontradikta qe pergajne personalitetin dhe shoqerine. Marredheniet mes besimeve, sa institucionale, por sidomos shpirterisht dialoguese e nderpranuese, historikisht kane prodhuar nje shoqeri shqiptare pa konflikte fetare e armiqesi apo paragjykime besimesh e kulturash, nje shoqeri shembull i rralle i patjetersueshem i se shkuares, se tashmes dhe te nesermes globale". Percaktimi i mesiperm vlen per te shkuaren shqiptare, qe ne lashtesi e duke vijuarme periudhen e gjate nen perandorine osmane, gjate luftrave ballkanike dhe ato boterore te shekullit XX, vlen per te sotmen ne realitetin shqiptar, por edhe ne marredheniet me fqinjet, vlen per te ardhmen integruese te Shqiperise. Ne kete kuader, shembull me kuptimplote eshte vizita e Papa Franceskut ne Tirane ne muajin shtator 2014. Pa medyshje, mund te thuhet se harmonia nderfetare perfaqeson ambasadorin me te mire te shqiptareve ne boten e qyteteruar. Perfundime 78 Lani, Remzi, Mustafa, Besnik, Misha, Piro, Lufta kunder Luftes 113 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Shqiptaret ne trojet e tyre jane te lashte dhe krenare. Ne keto troje ata jane perballur me te tjeret, te dlet kane dashur t'i pushtojne. Veshtire te gjenden raste kur shqiptaret kane synuar apo tentuar te pushtojne apo demtojne popuj te tjere. Per shqiptaret dora e miqesise dhe fqinjesia e mire kane qene karakteristika nga me te mirat. Ato kane qene pjese e natyrshme e identitetit shqiptar. Shqiptaret historikisht kane respektuar dhe aktualisht respektojne e nderojne te tjeret. Respekti e mirenjohja eshte virtyt i tyre. Hakmarrja kursesi. Me keto veti shqiptaret, aktualisht jane ne rrugen e tyre te integrimeve evropiane dhe euroatlantike. Abstrakt Pavaresisht se trojet shqiptare kane qene arene luftrash, te nxitura e te realizuara nga fqinje dhe fuqi te tjera, kombi shqiptar ka ditur te sillet ndaj te tjereve. Shqiptaret kane ditur te mbrohen. Por, njeherazi kane ditur edhe te respektojne e te trajtojne si duhet te huajt, te mundurit, te dorezuarit dhe viktimat. Kombi shqiptar dhe shqiptaret perhere kane qene te prirur nga synime te fqinjesise se mire dhe jo te agresionit ndaj te tjereve. Kodi i shqiptareve ndaj te huajve, pavaresisht se ai nuk i referohej ndonje konvente nderkombetare, ka qene i ngjajshem me kerkesat qe aplikohen bazuar ne to. Shqiptaret kane ditur te dallojne agresorin nga miku, pushtuesin nga te mundurin dhe te dorezuarin. Shqiptaret e kane treguar veten e tyre ne luftrat ballkanike dhe gjate Luftes se Pare dhe te Dyte Boterore. Ata kane ditur te sillen me ushtrite e mundura apo ushtrite qe kane kaluar neper territoret shqiptare. Ata kane qene te prirur per bashkepunim e ndihme ndaj te mundurve. Kane qene keto vlera te trasheguara nga shqiptaret, te cilat i kane bere ata qe te jene shembull ne bote per trajtimin qe u kane bere dhe marredheniet qe ndertuan me hebrenjte para dhe gjate Luftes se Dyte Boterore. Per shqiptaret dora e miqesise dhe fqinjesia e mire kane qene karakteristika te natyrshme, madje te veganta qe i kane shoqeruar ata ne historine e tyre. Vlerat e harmonise fetare, marredhenieve te mira me fqinjet 114 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture dhe treguesit e bashkepunimit, kane bere qe edhe sot ata te jene te angazhuar me vetedije ne rrugen e integrimeve evropiane dhe euroatlantike. Literatura 1. Asllan Uran, Prof. Dr., Diplomacia dhe Diplomatet shqiptare 1912- 1944, Shtepia Botuese ILAR, Tirane, 2006 2. Banac, Ivo, The National Ouestion in Yugoslavia, Origins, History, Politics, Cornell University Press, Ithaca ad London, 1984 3. Bartl, Peter, Shqiptaret - nga Mesjeta deri ne ditet tona, Instituti i Dialogut&Komunikimit 4. Cana, Zekeria, Gjenocidi i Malit te Zi mbi Popullin Shqiptar, 1912- 1913 (dokumente), Prishtine, 1996 5 . Castellan, Georges, Histori e Ballkanit, Qabej 6. Crociani, Piero, Shqiptaret ne Forcat e Armatosura Italiane (1939- 1943), Tirane, 2005 7 . Duka, Valentina, Histori e Shqiperise, 1912-2000, Shtepia Botuese “Kristalina", Tirane, 2007 8. Durham, Edith, Brenga e Ballkanit, dhe vepra te tjera per Shqiperine dhe Shqiptaret, Shtepia Botuese “8 nentori", 9. Gitman, Esther, Historian, New York, Dr. Aloysius Stepinac, Archbishop of Zagreb, under the lens of historians and diplomats (1941-1945), International Conference, September 19, 2008 10. Hajdini, Azem, Tragjedia e Tivarit, Botim i Dyte, Botues Shoqata e te Burgosurve Politike, Prishtine, 1998 11. Hasani, Proletar Prof. Dr., Formacionet tona luftarake me ish ushtarake te huaj, Revista Ushtarake, 2/2005 115 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture 12. Jacques, Edwin, Shqiptaret, Histori e Popullit shqiptar nga lashtesia deri ne ditet e sotme, Fondacioni Abraham Linkoln, Karte e Pende, 1995 13. Jakomoni, Francesko, Politika e Italise ne Shqiperi, Tirane, 2005 14. Kotani, Apostol, Shqiptaret dhe Hbrenjte ne Shekuj, Tirane, 2007 15. Kosta Papa Tomori, Barbarite Greke ne Shqiperi, Kujtime Historike: 1913-1914, Naimi, Tirane, 2012 16. Lani, Remzi, Mustafaj, Besnik, Misha, Piro, Lufta kunder Luftes, (Opinioni intelektual rreth luftes ne Kosove), Instituti Shqiptar i Media, Tirane, Gazeta Koha Ditore, Prishtine 17. Lufterat e tjera Ballkanike-Raport i Vitit 1913 nga Carnegie Endovvment ne nje veshtrim Retrospektiv, me Shenime dhe me nje Parathenie te re per Konfliktin e Sotem nga Xhorxh F. Kenan, Onufri, 1993 18. Mazovver Mark, The Balkans, A Short History, The Modern Library, New York, 2000 19. Metais, Serge, Histori e Shqiptareve-Nga lliret deri te Pavaresia e Kosoves, Tirane, 2006 20. Mesimdhenia e Historise Moderne te Evropes Juglindore, Materiale Mesimore Plotesuese, Lufta e Dyte Boterore, CDRSEE, Shkup 2007 21. Misha, Piro, Duke kerkuar Rrenjet ose... Kthimi i Shqiptareve ne Histori, ese, TOENA, Tirane, 1997 22. Ndoj Gjete, Gjin Marku dhe Lufta, Geer, Tirane, 2008 23. Remerand, Gabriel, Pashai Janines, GLOBUS R, Tirane, 2004 24. Samer, Haroey, Rescue in Albania-One hundred percent of Jews in Albania rescued from Holocaust, Brunsvvick Press Cathedral City, California, 1997 25. Silajxhic, Haris, Shqiperia dhe SHBA ne Arkivat e Uashingtonit, Tirane 26. Sinani, Shaban, Hebrenjte ne Shqiperi, Prania dhe Shpetimi, Naimi, Tirane, 2009 27. Tahiri, Bedri, Hasan Prishtina-Truri i Levizjes Kombetare Shqiptare, Prishtine 2008 116 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture 28. The Truth in Kosova, The Academy of Sciences of the Republic of Albania, Institute of History, Tirana, 1993 117 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture SHTJEFEN GJECOVI - THEMELUES I ETNOGRAFISE SHOIPE Nga Ledi Shamku-Shkreli Fjala eshte si uji i tokes, uje qe ka gjithe shijen e shkembit prej te cilit rrjedh poedhe te truallit permes te cilit kalon e shperndahet. Ne lumin e nje gjuhe gojne uje shume degezime perrenjsh, rrekesh e shehesh. Njeri syresh eshte ai ku derdhen mitet, legjendat e rrefenjat. Dhe ne kete hulli, prej At Shtjefen Gjegovit trashegojme njemend ploten me te gmuar, pasi ajo ka gjarperuar neper te gjitha viset tona, nga jugu ne veri, nga mali ne fushe, e kqyrur besnikisht prej tij. Ndryshe nga kulturat rrotull nesh, te cilat jane bija traditash qe njohen shkrimin dhe vijuan gjithnje te shkruajne, kjo jona nuk u shkrua ne ag te kohenave e mandej, per ndeshtrashat e historise, u shkrua teevona dhe shkrimet qene te pakta. Kultura gojore e deshmuar permes miteve, legjendave, dokeve e rrefenjave eshte edhe kripta e ngrehines sone etnokulturore. Nuk eshte krejt e erret fale dritave deshmitare si ajo e At Shtjefen Gjegovit, porse i duhet rene pas me kqyrje edhe me te imeta, duke shfrytezuar zhvillimin e gjuhesise ne kete qindvjetesh. Tekembrama qysh nga shkolla filologjike e Max Mullerit e tekendej mitet e sidomos mitet indoeuropiane konsiderohen magme gjuhesore, studimi i tyre eshte pjese e gjuhesise se krahasuar, pasi jane ne thelb pershkrime poetike te pershfaqjeve te natyres, zotat s’jane gje tjeter vegse te mistershmet dukuri natyrore dhe emrat e zotave lindin si epitete te ketyre dukurive. E keshtu, permes etimologjise dhe krahasimit, gjenden dhe shpjegohen keto emra qe jane fjale, duke shpjeguar kesisoj permes pranevenies se fjaleve-epitete edhe marredheniet mes gjuheve e gjindjes qe i ka folur. Ky eshte edhe ekskursi i etnolinguistikes: studimi dhe interpretimi i gdo shfaqjeje gjuhesore ne lidhje te ngushte me kulturen qe e ka prodhuar, vegse e gjitha kjo ne kuadrin e kategorive me vlere universale. Le t’i kthehemi nje gojedhane te deshmuar nga Gjegovi tek “Trashegime Thrako-llirjane”: “Shkaf asht emen hyjnijet qi se vonit u vedituen prej kombesh 118 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture te kanteve te dheut, i mueren prej Pellazgjesh a se prej atynve njerzve t’egjer e bjeshkana, njerzve gavej a vigaj qi ne gjuhe t’one edhe sot thirren ‘Katallaj’ e qi ishin me nji sy ne bali si thote Omeri (Kiklopes); njerez qi quheshin farktoret e Rrefeve te Jovit si e dishmon Hesiodi. Zoja Kjuro nga Palavlija (vend prane Delvines), kishte pase rrefye ket gojedhane mbi Hyun: Zoti kishte pase lufet me Geget, (se Geget quheshin Oeravnaret a Titanet e te afermit e tyne Antititant) edhe Zoti kishte ndimetare njerez me nji sy (Kiklopet- Katallajet). Kjo lufte ngjati dhete vjet. Shkaktaret e luftes kjen Titanet (Geget) te cillet deshten me shthronezue Zotin e ne Kambe te ti me kunorue per mret Martin, pse ishte trim edhe i pashem. Ne ket lufte Zoti doli ngadhnjyes; i vuni perpara Geget edhe i qiti tej lumin e Vijoses e ne vend te tyne solli Lapthit (Labet). Ne ket lufte mueren pjese te gjith trimat mbretnore (te gjith perendijt pra). Geget te muejtun u zhgulen, e ne vend te tyne mbretnoj Zoti, vellazent e ti e femijt e ti”. E bukur kjo gojedhane qe e vendos luften e Kryezotit prane lumit te Vjoses sone, e sheh ate si lufte mes Gegeve dhe Labve, pikerisht aty ku edhe kalon kufiri i leberve me pjesen tjeter pra edhe me geget e sotem. E bukur edhe deshmia shqiptare per luften mes Jovit e Marsit, pasi gjejme perkim te kesaj gojedhane ne studimin e Andre Martinet “Gli indoeuropei. Lingue, popoli e culture”, ne te cilin autori deshmon se per indouropianet e pare ndeshja kryesore ka qene mes Kryezotit qe i kishte te dyja fuqite e zjarrit, edhe te miren edhe te keqen dhe Zotit te Luftes (Martit ne gojedhanen tone), i čili fuqine e zjarrit e perdorte vetem per te shkrumbuar. Dhe po sipas Martinet-se kjo lufte zgjati derisa Kryezoti i indoeuropianeve e “ndau” pushtetin ne dy Zota: ne Zotin e Drites i čili ngrohte dhe ne Zotin e Luftes i čili shkrumbonte (Marši per latinet, Thori per gjermaniket, Odini me pas per skandinavet e keshtu me radhe). E po ashtu edhe ne mitologjine greke, Titanet (te cilet ne gojedhanen tone jane Geget) dallojne nga Gjigandet, te cilet sipas Hesiodit shkaktuan ate qe njihet si Gigantomachia apo lufta kunder zotave te Olimpit. Dhe jemi brenda se njejtes rrefenje si ajo e mbledhur ne Palavli, porse me kah te kundert luftimi. Po le ta ndjekim edhe pas Gjegovit kete figuren e ushtareve te Zotit, a sig e deshmon ai me gojedhanen e vet, te Katallajve me nje sy. 119 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Qabej shkruan se “nje vemendje te vecante meriton ai divi vigan e me nje sy ne balle, qe del shpesh neper perrallat e shqiptareve, te serbeve, te morlakeve e te se tjereve popuj te Ballkanit po edhe ne vise te tjera te Europes gjer lart ne Finlande. Eshte figura e atij kiklopi qe ha njerez, sikurse na shfaqet qe te Odiseja e Homerit me emrin Politem (...). Eshte per te vene re qe kjo figure ne shekullin e kaluar ishte gjalle edhe tek elementi arberesh i Siqelise, sikurse shihet nga nje mbledhje e gjuhetarit italian D. Compareti. Sikurse e vuri re G. Meyeri, tek emri i ketij divi te eger ruhet kujtimi i kompanise se mercenareve nga Katalanja e Spanjes, te cilet hyne me pare (me 1302) ne sherbim te perandorit bizantin Andronik II Paleologut e me pas, si kusare deti, rane pre per disa kohe neper Gadishull te Ballkanit. Ky gjigand ne Shqiperi perfytyrohet si nje farketar div i palatuar, me nje sy ne balle, pa gjunje e me kembe te drejta si dyrek. Po te sillemi nga jugu i Shqiperise do te shohim se kjo figure divi e čila na del sidomos ne Laberi (kujtojme edhe gojedhanen e Gjegovit ketu - shen imi), mban nje emer vendi e quhet Siqenhenjeri. Ky emer qe ne formimin e vet eshte nje bashkim dy kompozitesh, me kuptimin “syqen” qe ha njerez”, paraqet interes edhe per folklorin”. Le ta shohim shperndarjen e kesaj figure mitologjike persepari ne traditat folklorike rrotull nesh. Ky Hoj qiklopi te bullgaret quhet “ednook” (me nje sy), ndersa te rumunet thirret “ochila” dhe lidhet poashtu me syun. Te njejtat veganti demonologjike ka edhe kensa qe ne perrallat serbe e kroate thirret “psoglavi, pasoglavci” e qe don me thene “kryeqen, kokeqen”. Sikunder veren Qabej, keto figura Qajkanovigi “objektivisht e gjuhesisht i afron me greqishten ‘kunokefaloi’ dhe sheh aty nje kryqezim figurash te besimeve orientale me demonet kufome-ngrenes te disa popujve indoeuropiane”. Ketij vargu krahasimesh mund t’i shtojme edhe apelativin bullgar “pesoglaveca” dhe ate rumun “capcaun”, qe duan te thone poashtu “kryeqen” dhe dalin si demone qe hane mish njeriu. Vijon Qabej: “Eshte afermendsh te mendohet ne kete mes qe keto emra te gjuheve slave e te rumanishtes te jene te jene perkthime (calques linguistiques) te greqishtes “kunokefaloi”, si reflekse te ndikimit bizantin ne ato gjuhe. Persa i perket Syqenit e Syqenezes te shqipes, keto, si figura, per vetine antropofage qe kane, hyjne pas gjithe gjasash edhe keto ne kete grup demonesh. Nga pikepamja e formimit gjuhesor nderkaq keto largohen nga figurat ne fjale te popujve fqinj sepse jane emertuar nga nje krahasim me syte e jo me koken e 120 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture qenit”. Metojme ta shtyjme mendimin, duke pare te shkrire ne nje disa veti kensash qe i pergjigjen te njejtes figure demoniake: syun e vetem si tipar te cilin e verne re te Katallajte (Kiklopes) me qenin qe ha njerez me ane tjeter. I do meshuar faktit se gjetje te tilla ne kulturat vernakulare jane tejet te rendesishme, pasi ato nuk jane thjesht elemente perrallash. Sikunder veren Max Muller, ne kohet e lashta, figura te tilla te teogonise ishin qeverisja e jetes se perditshme, e mandej me kalimin e njerezimit nga besimi politeist ne ate monoteist, ato u bene thjesht pjese e folklorit ne trajte perrallash e legjendash. Si u shestuan keto figura ne folklorin tone dhe ne ate rrotull nesh, le te verejme cfare shkruhet ne burimet historike mbi apelativet e lartpermendur. Izidori i Siviljes (560-636 pas Krishtit), ne vellimin e tij Etimologie XI, 3 shkruan: “Sikunder mes njerezve verehen edhe individe te deformuar, ashtu edhe brenda fares njerezore te vezhguar ne teresine e vet, ekzistojne fise te perbera nga perbindesha, sikunder jane Gjigandet, Cinoqefalet (Kokeqente), Oiklopet dhe te tjere te ngjashem”. Edhe per Strabonin dhe Plin Plakun ekzistonin popuj te tille, te thirrur Cynamolgi dhe banonin ne Etiopi, ndersa tek Tertuliani dalin si Cynopennae dhe ai i vendos ne Persi. Kryeqente vijojne te dalin edhe ne historiografine mesjetare. Kleriku Hyon de Narbonne, ne nje leter derguar arqipeshkvit te Bordose, Gerardus de Malemort, pershkruan rrethimin qe i bene tartaret qytezes Wiener Neuestadt. Dhe kur flet mbi mizorite e tartareve, ai thote se prijesat e tyre kane Cinoqefale (Kryeqene) ne radhet e veta, te cileve u japin te hane trupat e roberve te luftes. Figura e Kryeqenit, mesa duket tejet e ngulet ne besimin e popujve, mberrin te kaperceje edhe ne hagjiografine e krishtere. Ne mjaft ikona e afreske bizantine, Shen Kristofori paraqitet me shembelltyren e nje Cinoqefali (Kryeqeni). E po ashtu ne Passio sancti Christophori martyris, tekst i čili pati nje perhapje te madhe ne Mesjete, Shen Kristofori pershkruhet si nje gjigand i Hojit te Kryeqenve, i čili u konvertua pasi barti me mundim mbi supe Krishtin femije nga njera ane e lumit ne tjetren. Pas vezhgimesh te tilla, behet edhe me e qarte pse rrefenjat me Oiklope e Katallaj kane mberrite te patrazuara deri ne kohe te Gjegovit, e sidomos behet edhe me i domosdoshem rishqyrtimi i krejt trashegimise se tij mitologjike duke e krahasuar pa reshtur me arealin ku kultura jone ben pjese. 121 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Ketu u ndalem vetem ne njeren nga thermijat e “Trashegimise Thrako-llirjane” te Gjegovit, porse korpusi i tij permban shume mbledhje te ketilla, te shestuara si pikepremje mes mitit dhe historise. Gjejme aty perralla, doke e zakone te lashta te gjindjes sone, pershkrime te kostumografise popullore, te tatuazheve per te cilat shtyhet thelle-thelle ne kohe, gjejme pershkrime te betimeve mbi gur e mbi rrufe, ligje e menyra caktimi kufijsh e trojesh, nderimin e malesoreve tane ndaj Diellit duke bere kryq ne balle e gjithe gka jane rregullat e jetes zakonore te nje populli qe beson ne Zot e ruan traditat. Ky korpus e ben Gjegovin themeluesin e Etnografise Shqiptare. Ky korpus i rishqyrtuar eshte edhe elementi integrues i kultures sone kombetare. 122 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Albanci Med (ne) vidnostjo in “teorije 11 avtohtnosti v Sloveniji Dr. Martin BERISHAJ Uvod Funkcioniranje albanske skupnosti v Sloveniji gre skozi sodobne diasporične procese, ki pripomorejo k razumevanju vloge tudi drugih narodnostnih skupnosti iz prostora nekdanje Jugoslavije v državi Sloveniji. Albanci v Sloveniji se počasi integrirarjo »tudi« v slovensko družboslovno literaturo, bodisi kot del t. i. skupnosti prebivalstva neslovenske »celote« bodisi kot »tujek« z nizko stopnjo nagrizene identitete, ki se sicer giblje nekje v družbenem kontekstu med (nedoločenimi) »njimi in onimi«. V albanski diasporični literaturi pa se Albanci v Sloveniji reflektirajo šele kot medli obris »albansko-slovenskega kulturnega konstrukta«. V normativnem smislu se njihov status (zelo) počasi oblikuje; Albanci so poleg preostalih še »nedefinirani« kot del »novodobnih« narodnostnih skupnosti narodov nekdanje Jugoslavije. Pričujoči članek je sestavljen iz dveh delov. Prvi del prispevka povzema relevantno literaturo o odnosu do modemih (etničnih) skupnosti. V drugem delu pa se članek osredotoča na konkretni primer albanske skupnosti v Sloveniji, ki je, kot čakajoči subjekt, prišla na prizorišče šele s procesom slovenskega osamosvajanja. Na simbolni ravni je skupnost postala znanilec stapljanja političnih predsodkov, hkrati pa je praktično prispevala k procesu osamosvojitve slovenske nove države. Z zaključkom osamosvojitvenega procesa je albanska skupnost izčrpala svojo aktivno vlogo in, kot vse druge skupnosti, postala pasiven, čakajoč subjekt političnih diskurzov za legitimiranje normativnega statusa. Tovrstna vizija zna biti problematična, saj država prav pri tej točki (beri: v normativnem smislu), sloneč na že utečeni definiciji manjšin v Sloveniji, nekatere skupnosti povsem ignorira in zamegljuje. Država vztraja v prizadevanjih, da bi bile te skupnosti čimbolj nevidne, namesto da bi si prizadevala, da bi postale del dinamičnega procesa, povezanega s pozitivnimi tokovi sodobne družbe. Avtohtonost in »teorija« 123 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Albanci v Sloveniji se kažejo kot refleks nikoli dorečenega nedolžnega procesa »začasnosti«. Podaja se slika prihoda Albanca - kot posameznika v Slovenijo »na dva ali največ tri mesece bivanja« ter njegova transformacija v »del bodoče albanske celote, ki se jo bo oblikovalo in definiralo kot diasporično albanstvo v Sloveniji« (več v Berishaj 2010: 23). Takšen pristop sem izbral povsem namerno, saj s tem želim na samem začetku izostriti debato, ki jo bom seveda v nadaljnem besedilu razodeval skozi proces avtohtonosti manjšin oziroma »tržne niše« nekaterih državnih teoretikov, ki si ne upajo redefinirati manjšinskosti, saj bi potem morali celotno svojo znanost »obrniti na glavo«. Že s tem in takšno percepcijo manjšin s strani omenjenih »teoretikov«, ki nenehno bremenijo ne samo znanosti, temveč tudi državo ter strašijo»... če bi prišlo do takšnega redefiniranja, bi se morala spremeniti celo ustava«! Kot logično nadaljevanje razprave o tovrstni ideologizaciji se moram vsaj na začetku ukvarjati celo z vprašanji, ki bi mogoče za trenutek potrdila tezo o (ne)avtohtonosti. Torej, ker nismo (namreč, recimo, Albanci) to, kar bi morali biti, nismo namreč »avtohtoni«, imamo dovolj individualnih pravic. Kajti kot »kolektivu« (beri: manjšini), ker kolektiv nismo, nam kolektivne pravice »ne pripadajo«! Prav zaradi tega se ni odveč vprašati, kako globoko segajo korenine Albancev v Sloveniji? Kje so najbolj skoncentrirani? S čim se ukvarjajo? In nenazadnje, koliko jih je (uradno) in ali je albansko družino v Sloveniji načel proces asimilacije? Albanski Slovenci in slovenski Albanci. 79 In, hkrati, postavimo splošno vprašanje, kakšen je odnos države do t. i. »novodobnih« narodnostnih manjšin, do »subjekta, ki čaka oz. čakajočega subjekta«. Da bi razumeli to dimenzijo »začasnosti v procesu«, sem albansko etnično identiteto kot dimenzijo prenesel v drugačno okolje od njenega primarnega ter jo soočil z drugimi etničnimi identitetami, obenem pa pri posamezniku opazoval posreden proces izbire etničnih identitet. Veliko 79 Prvo generacijo Albancev v Sloveniji definiram kot albanske Slovence (Albanci, ki so rojeni zunaj Slovenije); kot slovenske Albance ali Albance z »napako« pa definiram drugo generacijo Albancev, ki so rojeni v Sloveniji. Da bi razumeli stanje Albancev v Sloveniji, je treba predvsem izluščiti in do temelja razumeti in dojeti njun kulturološki diskurz (tudi civilizacijski), odnos do države, saj gre za različne percepcije, v prvi vrsti za kulturni in, če hočete, tudi politični konstrukt odnosa do družbenih procesov znotraj države same. 124 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ugotovitev izhaja iz konceptov identitete, za katero danes vemo, da je spremenljiva, da se njeni posamezni deli včasih prekrivajo, se celo združujejo ali nam povzročajo težave, ker so v konfliktnem odnosu (identiteta »je obenem praksa in proces, in je lahko razumljena samo kot proces, kot bivanje ali nastajanje. Nikoli ni končana in nikoli dokončna« (Nastran-Ule 2000:3). Za etnično identiteto, ki je značilna skupinska identiteta, se na splošno smatra, da je človeku dodeljena z rojstvom v določeni etnični skupini ali skupnosti. Menim, da je treba k temu konceptu pristopiti drugače, saj ni zmeraj tako; v posebnih okoliščinah je etnična identiteta vse bolj stvar izbire in prostovoljnosti. Ugotavljam, da se lahko posameznik identificira tudi z več kulturami. Uporabljam pojme dvojnost identitete, hibridnost, individualnost in skupnost, vse to pa preučujem v multikulturnem okolju. Zanima me, koliko na trdnost ali spremenljivost etnične identitete vplivajo družina, okolje, državna politika. Vse to ugotavljam na primeru Albancev v slovenskem prostoru, ugotovitve poskušam razširiti na potomce Albancev po vsej Sloveniji, s tem pa se dotaknem tudi današnjega splošnega položaja albanske skupnosti. Takšna in mnoga druga vprašanja, podobno velja za druge narodne skupnosti iz prostora nekdanje skupne države v Republiki Sloveniji, se ponavadi postavljajo pred raziskovalcem, ki začne »glasno razmišljati« o Albancih ali pripadnikih drugih narodov z območja nekdanje skupne države v Sloveniji, preden se ob prvem koraku »sreča« z raznimi teorijami, ki ob mehki kardeljevski modifikaciji segajo tam nekje do Stalina. Te teorije pa upoštevajo tudi številni novodobni teoretiki, in to (ne) samo zato, ker od njih to zahteva država, ampak zaradi nezmožnosti premostitve teorije o avtohtonosti 80 (več v Berishaj 2006: 34-40) ali t. i. zgodovinskih nacionalnih skupnostih. Kajti ta teorija (p)odpre možnost (ne)odnosa do drugih nedefiniranih skupnosti, ki jih nekateri od teh teoretikov imenujejo »nove« narodne skupnosti (Percepcije 2004: i). Ta pestra zbirka percepcije, od zgodovinsko biologistične teorije do nečesa, ki se bognedaj definira drugače kot jim je jasno naročeno, odpre drugo dimenzijo državnoadministrativne (ne)vidnosti drugih, torej pripadnikov narodov nekdanje jugoslovanske države, ki so se priseljevali v celotnem obdobju njenega obstoja (prav tam). 80 Relativizacija (biologistične) teorije avtohtonosti v smislu »avtohtonega krompirja v primerjavi z neavtohtonim«. Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Problem določanja ideološke interpretacije, s katerim se srečamo v pristopu definiranja etničnih skupin, ki niso 'pristno slovenske', torej tistih, ki niso native slovenian, v slovenskem družboslovju zadnje čase dobiva oz. poskuša dobiti »znanstveno« podlago s tem, ko se na veliko razpravlja o »krščenju« oz. redefinirianju ter iznajdbi novega imena zanje, ki bi omenjene skupine zadovoljila, hkrati pa jih v dovoljšni meri marginalizirala, da bi se na koncu lažje integrirale v »tujem-našem« okolju (Berishaj 2004a: 144-159). Tezo o tem bom sedaj namerno izostril, da bi namreč dokazal, kako se družboslovje v tranziciji popolnoma podreja državnemu diktatu. Na začetku to počne tako, da teh etničnih skupin/manjšin namenoma ne imenuje s pravim imenom, ker lahko edino na ta način razbremeni odgovornost države do njih. Sama država pa debato razvija v smeri ustvarjanja političnih mehanizmov, ki jih nenehno sproža, da bi dokazala, kako »pomembne« so »one« zanjo; predstavniki teh etničnih skupin pa naj poskušajo iztržiti čim več pravic pri določanju njihovega statusa v primerjavi z »avtohtonimi« manjšinami, ki jih pozna slovenska ustava. Omenjena ideologizacija odpira prostor za novo debato svoje počasne emancipacije. V takšnem okolju določanja ideološke interpretacije se nahajajo (tudi) Albanci v Sloveniji, ki so v primerjavi s preostalimi »novimi« in/ali »avtohtonimi nacionalnimi manjšinami« netipična oblika - do meje racionalnosti - dojemanja Slovenije kot »ideološke skupne domovine«. Preden odgovorim na to vprašanje, bom poskušal definirati problem oz. razliko imaginarija percepcije »skupne domovine«. 81 Podlaga za dosego ciljev in poskus oživitve pravic, ki so jih imeli pripadniki teh skupin (takrat narodov) v času nekdanje države, je instrumentalizacija koncepta skupna domovina. Pri tem imam v mislih narodne skupnosti, ki se jim pripisuje etnični izvor na območju nekdanje skupne države. Te skupine se v procesu integracije v prostoru (državi), katerega/katere v odnosu do percepcije zgodovinskega spomina skupne države nekako ne uspevajo dojemati kot popolnoma svojega/svoje, zelo različno obnašajo. Državo dojemajo kot del svoje zavesti samo ob uresničevanju svojih nacionalnih, ali če hočete, posebnih interesov. 81 Ideologizacija koncepta skupna domovina je v resnici poskus pridobitve STATUSA AVTOHTONE NACIONALNE MANJŠINE, S TEM PA TUDI NJIHOVO PRIZNAVANJE V USTAVI. 126 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Te dimenzije sem namenoma izostril, da bi dokazal različnost percepcij teoretikov -družboslovcev, ki nastopajo v imenu znanosti (beri: države) in hkrati prepričujejo »nove narodne skupnosti«, da ne obstaja niti »teoretska možnost«, da bi njihov status institucionalizirali v Ustavi Republike Slovenije. Po drugi strani pa gre za poskus absorbiranja vseh pripadnikov »novih« narodnih skupnosti, še zlasti tistih razumnikov, ki so kot pripadniki teh narodnostnih skupnosti slovenski državljani. Prizadevanje za spremembo pravnega statusa teh skupnosti, do katerih je na žalost slovenska država zavestno opredelila svoj (ne)odnos, se kaže kot imperativ demokratičnega razvoja. Ali (država) ob takšnem neupravičenem dvomu »nehote« odpira poglavje paternalističnega odnosa do svojih državljanov, ki niso native slovenian (v biologističnem smislu, z očetom Slovencem in materjo Slovenko)? Imaginarij “skupne domovine” Albancev v Sloveniji Zaradi lažjega razumevanja obravnavane teme bom natančneje predstavil eno od omenjenih skupnosti v Sloveniji, in sicer Albance. Albanci so, v nasprotju z drugimi narodnostnimi skupnostmi z območja nekdanje Jugoslavije, edini, ki niso slovanskega porekla. Ker se po jeziku razlikujejo od drugih, je to pripomoglo k hitrejšemu učenju slovenskega jezika , 82 ki je bil prvi pogoj njihove socializacije in akulturacije v slovenskem političnem in kulturnem prostoru. Poleg drugih dejavnikov 83 je v nasprotju z drugimi ta dimenzija oblikovala drugačno percepcijo odnosa do Slovencev kot nacije in nasploh do slovenske države. Ne mislim, da so Albanci kot narodnostna skupnost v Sloveniji drugačni od preostalih (v resnici so vse narodnostne skupnosti z območja 82 Drugim narodnostnim skupnostim v nekdanji državi pa tega ni bilo treba(!), saj sojih Slovenci »lahko razumeli« (albanščina se povsem razlikuje od jezika Srbov, Hrvatov, Makedoncev, Črnogorcev, Bošnjakov itn.). 83 Politično preganjanje Albancev, ki ga je v nekdanji Jugoslaviji izvajala velikosrbska politika, ter drugačen, predvsem pozitiven odnos v Sloveniji. 127 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture nekdanje države »v očeh« države, kjer živijo, nekako iste), vendar želim predstaviti razloge, zakaj je bilo Albancem po letu 1991 lažje sprejeti Slovenijo kot neodvisno državo. Pozneje se bom bolj osredotočil na politično socializacijo Albancev v Sloveniji. Začetke politične emancipacije Albancev v Sloveniji, pogojno tudi v Jugoslaviji, bi opredelil s »Cankarjevim domom«. V novejši zgodovini Albancev se Cankarjev dom definira kot mejnik njihove emancipacije, tu seje začel uresničevati moto albanske politične elite v Sloveniji. 84 Komunikacija in politični odnosi med kosovskimi in slovenskimi politiki so bili v tem obdobju na visoki ravni. Albanci so se leta 1989 v Sloveniji organizirali v KDA »Migjeni« 85 in takoj nato tudi v politični stranki Demokratična zveza Kosova (DZK) v Ljubljani. 86 Obdobje albanskega hipostaziranja v slovenskem političnem prostoru z »Migjenijem« in DZK v Ljubljani ni le zasluga samih v Sloveniji živečih Albancev. Prej bi rekel, da je bilo s tem, ko jim je Slovenija odprla prostor delovanja, Kosovu odprto edino okno v svet. Albanci so v tem času izdajali časopise Alternativa, Republika in Demokracia autentike. Ti časopisi so na Kosovu (kjer je Miloševičev režim prepovedal vse medije) dobesedno ustvarjali javno mnenje in profilirali politični in kulturni prostor Kosova, ki se je takrat odločal med konceptoma »avtonomije ali anatomije« (Berishaj 2004b: 167). Nikoli v albanski zgodovini diaspora ni tako močno vplivala na politične procese na Kosovu, kakor takrat Albanci iz Slovenije. Na Filozofski fakulteti je bil organiziran lektorat za 84 Politična emancipacija Albancev v Jugoslaviji pomeni politično emancipacijo albanstva od jugoslovanstva (Berishaj 1986:34). 86 Migjeni (Millosh Gjergj Nikolla, 1911-1927) je bil albanski socialni pisatelj, kije med obema vojnama živel v Albaniji. 86 To je bila sicer prva albanska politična stranka, registrirana v Jugoslaviji. Njen prvi predsednik sem bil avtor pričujočega besedila. DZK v Ljubljani je leta 1990 sodelovala na prvih večstrankarskih volitvah v Sloveniji. Na volitve je šla samostojno iz moralnega zadoščenja in prav s tem dokazala svoj konstruktiven odnos do Slovenije kot države. 128 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture albanski jezik, 87 na zahtevo Albancev je Ministrstvo za šolstvo v Ljubljani in Kranju odobrilo dopolnilni pouk v maternem jeziku. Za Albance katoliške vere, ki jih je v Sloveniji okoli 750, je albanska katoliška misija s sedežem v Zagrebu enkrat mesečno v Kranju in Velenju organizirala maše v albanskem jeziku. Albanci so se v vseh večjih slovenskih mestih v albanska društva samoorganizirali predvsem zato, da bi lahko nadzirali celotni, bodisi kulturni bodisi politični proces. Albanska kulturna elita je začela počasi razgrinjati idejo albanskega kulturnega zemljevida v Sloveniji, in to z razvejanostjo kulturnih društev in politične stranke, poleg Ljubljane še v Mariboru, Celju, Kranju, Postojni, Kopru, Novi Gorici, na Ravnah na Koroškem, v Krškem, Novem mestu in Murski Soboti. V njih so zasledovali dva cilja: po eni strani je šlo za prizadevanje Albancev, da se čim prej vrnejo na Kosovo, po drugi pa za kulturno in politično artikulacijo nakopičene energije in usmerjanje procesov, kompatibilnih s procesi demokratizacije v Sloveniji. Če se vrnem k vprašanju, kako globoko segajo korenine Albancev v Sloveniji, bi predlagal analizo nekaterih priimkov 88 na Slovenskem, kjer bi lahko govorili o bežni (marginalni) prisotnosti Albancev v slovenskem kulturnem prostoru. Nato bi omenil prve albansko-slovenske kulturne stike v 19. in na začetku 20. stoletja, Franca Miklošiča kot izvrstnega albanologa, Jerneja Kopitarja, Matijo Čopa in Rajka Nahtigala, ki je leta 1917 v Elbasanu pomagal dr. Gjergju Pekmeziu napisati albansko slovnico (Berishaj N. 1987: 39). Po letu 1946 89 beležimo drugi poskus organiziranja Albancev v Ljubljani. Leta 1968 (ob petstoti obletnici rojstva albanskega junaka Gjergja 87 Dr. Rexhep Ismaili, prvi lektor albanskega jezika, je sedaj predsednik Akademije Znanosti in umetnosti Kosova. 88 Tomori, Zamani, Koder, Šiftar itn. 89 Po drugi svetovni vojni, leta 1946, so albanski študenti iz Albanije, ki so študirali v Ljubljani, organizirali prvo slovensko-albansko društvo prijateljstva. Društvo je ugasnilo preko noči v trenutku, ko je prišlo do prekinitve odnosov med Albanijo in Jugoslavijo. Albanskih študentov na Slovenskem je bilo v primerjavi z Zagrebom, s Sarajevom in z Beogradom zelo malo, predvsem zaradi dragega študentskega življenja v Ljubljani in jezične bariere. Sprašujemo se, na katerih fakultetah so študirali Albanci. 129 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Kastriotia Skenderbega) je bilo v ljubljanski Drami ustanovljeno društvo albanskih študentov Shkendia (Iskra), izdajali so tudi albanski študentski časopis Besa. 90 Proces socializacije Albancev v Sloveniji je treba gledati skozi prizmo političnih dogajanj v prostoru nekdanje Jugoslavije. Leta 1981 (po demonstracijah kosovskih študentov na prištinski Univerzi) se je pozicija Albancev spremenila. Za celotno nekdanjo državo so bili »destabilizirajoči dejavnik«, zato je bilo »treba« biti nanje posebej pozoren. V tem času se niso mogli kulturno organizirati, Kluba albanskih študentov ni bilo več, novega niso dovolili organizirati. Obdobje 1981-1984 je bilo za Albance v Sloveniji obdobje »čakanja na boljše dni«. To stanje se je končalo leta 1989, ko so ustanovili KDA Migjeni, takoj nato pa tudi politično stranko Demokratična Zveza Kosova v Ljubljani. To je bila sploh prva albanska politična stranka, registrirana v skupni državi; pozneje je sodelovala tudi na prvih večstrankarskih volitvah v Sloveniji. Če se na kratko ozremo na kulturni zemljevid organiziranosti Albancev v Sloveniji, ugotovimo, da obstajajo, poleg KDA Migjeni, katerega 25-obletnico smo praznovali leta 2013, še naslednja društva: Bashkimi (enotnost) v Mariboru; Ilirija v Izoli; Besa (zaobljuba, dana beseda) v Celju; Skupnost Albancev Ljubljana; Agimi (sončni vzhod) v Krškem; Dardania 91 na Ravnah na Koroškem; Skenderbeu v Velenju; Lirija (svoboda) v Postojni; Kosova v Novi Gorici. Leta 2005 je bila registrirana še Zveza Kulturnih društev Albancev v Sloveniji. Sedaj jo sestavlja pet društev, ki so sprejela osnovne smernice 90 Iz analize prvega albanskega časopisa Besa, ki je izhajal v Ljubljani, so razvidni refleksi takratnega splošnega evropskega študentskega gibanja, v člankih pa lahko sledimo nacionalnemu naboju albanskih študentov v zvezi z vzpostavitvijo prištinske Univerze. Prav tako v njem lahko preberemo zanimiv primerjalni članek Študent si jeton ne Lublane (Študent, kako živiš v Ljubljani). Avtor primerja študenstsko »košaro« v Ljubljani z Zagrebom, Beogradom in s Sarajevom. Študent v Ljubljani je imel 5,5-krat večje stroške kot v omenjenih študentskih centrih. Omeniti je treba, da je bilo med letoma 1968 in 1975 največ 64 albanskih študentov, pozneje se je število zmanjšalo na deset. Razlogov za to je bilo več, gotovo najpomembnejša je bila ustanovitev Univerze v Prištini. 91 Dardania je bilo ilirsko pleme, ki je živelo na današnjem Kosovu. V albanskem zgodovinopisju se Kosovo imenuje Dardania. 130 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture skupnega delovanja. 92 Ta društva so: KDA Migjeni v Ljubljani, Bashkimi v Mariboru, Besa v Kranju, Ilirija v Izoli in Besa v Celju. Že od samega začetka leta 2003, ko se je organizirala Koordinacija Zvez kulturnih društev konstitutivnih narodov in narodnosti nekdanje SFRJ v Republiki Sloveniji in v zveze tedaj nepovezanih kulturnih društev, so v njej sodelovali Albanci iz ljubljanskega KDA Migjeni. Tudi na tej podlagi so Albanci organizirali Zvezo albanskih kulturnih društev v Sloveniji in se tako kot Zveza priključili projektu Zveze zvez kulturnih društev konstitutivnih narodov in narodnosti nekdanje SFRJ v Republiki Sloveniji. Po nekaj letih so skupaj dosegli pomembno zmago na področju narodnomanjšinske problematike v Republiki Sloveniji; v mislih imam pomemben skupni politični dokument, Resolucijo exYuRS iz leta 2009. Navedeni akt je bil podlaga za visoko rangirani dokument, Deklaracijo, ki jo je Državni zbor sprejel 1.2. 2011 z nad dvotretjinsko večino vseh poslancev. Število (71 za, trije proti) poudarjam zato, ker bi ta velika večina poslanskih glasov zadostovala tudi za spremembo Ustave Republike Slovenije. Albanci, Bošnjaki, Črnogorci, Hrvati, Makedonci in Srbi (razvrščeni po abecednem redu) v Republiki Sloveniji so si s to Deklaracijo izborili status narodnih skupnosti ali, povedano z drugo besedo, status sicer pravno še nepriznane manjšine v Republiki Sloveniji. Naj ob tem poudarim, da je bila albanska komponenta v Zvezi zvez v vseh letih od začetka leta 2003 zelo aktivna v omenjenih prizadevanjih in da so bila prav v prostorih KDA Migjeni prva, najpomembnejša in najpogostejša posvetovanja in seje predsedstva Zveze zvez (Kržišnik-Bukič 2013:4). Če strnem razpravo o procesu socializacije Albancev v Sloveniji, smo priča dokaj počasnemu procesu asimilacije. Zaprtost ali izolacija albanske družine (izolacija je vedno posledica odprtosti) je omogočala ohranjanje norm, ki jo najbolj zaznamujejo. Nemoten odhod v domače kraje (še zlasti po državni osamosvojitvi Kosova), ohranjanje živega stika z jezikom in s tradicijo vsekakor pozitivno vpliva na ohranjanje nacionalne identitete. 131 92 Predsednik Zveze Kulturnih društev je Tahir Maliqaj. Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Zaključek Kot logično nadaljevanje teorije domačega kraja, tradicije, nacionalne identitete in asimilacije se samo po sebi poraja vprašanje instrumentalizacije pojma avtohtonosti, ki seveda pripada le »izbranim«! Pojmu avtohtonosti je del slovenskega »etatističnega družboslovja« dodelil koncept »predpravice«, saj so avtohtone narodne skupnosti (manjšine) vključene v Ustavo RS. Ustave pa se ne sme dotikati, saj bi po tej logiki moralo omenjeno družboslovje kloniti pred novo percepcijo kolektivnih svoboščin, ki ne temeljijo na »pripisanih in pridobljenih pravicah«. Tovrstna debata, ki ves čas terja petrifikacijo oz. ohranjanje statusa quo, Sloveniji kot državi povzroča preglavice, saj kot takšna ne more prestopiti praga, katerega so že zdavnaj prestopile države iz njene soseščine . 93 Albanci v Sloveniji so, kakor vsi drugi narodi iz nekdanje skupne države, konstituitivni element zunaj konteksta avtohtonosti, hkrati pa manjšina, ki se v času strukturira in pridobiva vse elemente vidnosti v prostoru - v državi Sloveniji. Urejanje njenega statusa vidim zgolj zunaj zastarelega stalinističnega konteksta in koncepta definiranja nacije oz. nacionalnih manjšin glede na avtohtonost. Opozarjam na potrebo po drugačnem pristopu, ki bi državo relaksiral v odnosu do drugih, v odnosu do same sebe oz. etnične pripadnosti njenih državljanov. Mehka sprememba definiranja manjšin v slovenski ustavi bi bil kakovosten korak v demokratičnem razvoju Slovenije kot članice EU. Viri in literature 93 Iztočnica bi lahko bila Hrvaška in njen odnos do nacionalnih manjšin. Tukajšnji »teoretiki« si ne upajo niti operacionalizirati s takšnimi pojmi, saj bi v trenutku, ko bi redefinirali manjšine, njihov celotni »znanstveni opus« postal vprašljiv! 132 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Anderson, Benedict (1992): The New VVorld Disorder. New Left Review 193: 3-13. Armstrong, John (1976): Mobilized and Proletarian Diasporas. The American Political Science Revievv 70/2: 393-408. Brali, Avtar (1996): Cartographies of Diaspora: Contesting Identities. London in New York: Routledge. Branover, Herman (1996): Return: The Spiritual Odyssey of a Soviet Scientist. Northvale: Jason Aronson Inc. Berishaj, Martin (1986): Biti Albanec Teleks Berishaj, Martin (2004): Skrita moč Bese. Ljubljana: ZRC SAZU. Berishaj, Martin (2004a): Albanci v Sloveniji: Različnost percepcij. Razprave in gradivo 45:144-159. Berishaj, Martin (2004b): Nga hapesira e trojeve ne hapesire te rrjedhave. Ljubljana: Albanica, 167. Berishaj, Martin (2006): Nensjetulla e diskurzit mbi nacionalizmin. Alternativa 2: 34-40. Berishaj, Martin (2010): Identiteti dhe shtetsia. Prishtine: Kolegji Victory. Berishaj, Nikolla (1987): Albansko-slovenski odnosi. Enciklopedija Slovenije I. Ljubljana: Mladinska knjiga, 39. Connor, VValker (1986): The Impact of Homelands Upon Diaspora. Modem Diasporas in International Politics (ur. Sheffer). New York: St. Martin’s. Chaliand, Gerard in Rageau (1995): The Penguin Atlas of Diasporas. New York: Viking Danforth, Loring (1995): The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a Transnational VVorld. Princeton: Princeton University Press. Drnovšek, Mateja (2002): The Standpoint of the Communist Party of Slovenia Tovvards the Political Emigration up to 1991. Dve domovini / Two Homelands 16:21-36. Featherstone, Mike (1995): Undoing Culture. London: Sage. Fernandes, Luis (2000): Nationalizing ‘the Global’: Media Images, Cultural Politics and the Middle Class in India’. Media, Culture & Society 22/5: 611-628. 133 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Friedman, Joseph (2000): Americans Again, or the New Age of Imperial Reason? Theory, Culture & Society 17/1:139-146. Fuglerud, 0ivind (1999): Life on the Outside: The Tamil Diaspora and Long- distance Nationalism. London: Pluto Press. Gans, Herbert (1979): Symbolic Ethnicity: The Future of Ethnic Groups and Cultures in America. Ethnic and Racial Studies 2/I: I-20. Gans, Herbert (1994): Symbolic Ethnicity and Symbolic Religiosity: Tovvards a Comparison of Ethnic Religious Acculturation. Ethnic and Racial Studies 17/4:577-592. Glazer, Nathan in Daniel Patrick Moynihan (1965): Beyond the Melting Pot: The Negroes, Puerto Ricans, Jews, Italians, and Irish of New York Hannerz; Transnational Connections. London: Routledge. Hobsbavvm, Erič (1991): Introduction. Social Research 58/1:65-68. Holton, Robert (1998): Globalization and the Nation-State. London: Macmillan Press. Komac, Miran in Mojca Medvešek (ur.) (2004): Percepcije slovenske integracijske politike: Zaključno poročilo. Ljubljana: Inštitut za narodnostna vprašanja, i. Kržišnik-Bukič, Vera (2013): Od Resolucije ExYuRS (2009) do Deklaracije Državnega zbora Republike Slovenije (2011). Alternativa 4: str 4 Nederveen Pieterse, (1995): Globalization as Hybridization. Global Modernities (ur. Featherstone, Lash in Robertson). London: Sage. Pajnik, Mojca, Petra Lesjak-Tušek in Marta Gregorčič (2001): Immigrants, Who Are You?: Research on Immigrants in Slovenia. Ljubljana: Mirovni inštitut. Papastergiadis, Nikos (2000): The Turbolence of Migration: Globalization, Deterritorialization, and Hybridity. Cambridge: Polity. Robertson, Roland (1992): Globalization. London: Sage. Safran, VVilliam (1991): Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland and Return. Diaspora 1/1: 83-99. Skrbiš, Zlatko (1998): Making it Tradeable: Videotapes, Cultural Technologies and Diasporas. Cultural Studies 12/2:265-273. Skrbiš, Zlatko (1999): Long-distance Nationalism: Diasporas, Homelands and Identities. Aldershot: Ashgate. 134 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Skrbiš, Zlatko (2001): Slovenes: The Australian People, druga izdaja (ur. J. Jupp). Melbourne: Cambridge University Press, 686-687. Skrbiš, Zlatko (2002): Slovene Diaspora, Memory, and Nationalist Sentiments. Focaal: European Journal of Sociology 39:41-55. Susel, Robert (1993): Second and Later Generations Slovene Americans: Reflections. Slovenija 2/7:60-64. Vertovec Števen in Robin Cohen (ur.) (1999): Migration, Diasporas and Transnationalism. Cheltenham, UK in Northampton, MA: Edvvard Elgar. VVimmer, Andreas in Nina Glick Schiller (2002): Methodological Nationalism and Beyond: Nation-state Building, Migration and the Social Sciences. Global Netvvorks 2/4: 301-334. Žigon, Zvone (1998): Otroci dveh domovin: Slovenstvo v Južni Ameriki. Ljubljana: ZRC SAZU. 135 Alternativa-Reviste pershkence dhe kulture SPROVA TEORIKE 136 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Perkimet e Migjenit dhe Poradecit me simbolizmin e Bodlerit Dr. Rovena VATA 1 Duke i bere thyrjen e nevojshme romantizmit francez te dale jashte kohe, Bodleri u be nistari i simbolizmit. Eshte nje fakt i ditur qe moti se kthesat ne letersi i kane shenuar emrat e medhenj, shprehet studiuesja Laura Smaqi 2 . Ne kete pikepamje poeti freng, Sharl Bodleri dhe poeti yne, Lasgush Poradeci, kane ndjekur, pothuajse, te njejten rruge, ate te krijimit te nje shprehjeje te re poetike ne raport me ekzistencen. Ketu mund te gjejme piken e pare ne te cilen perputhen Bodleri dhe Lasgushi, i čili, me vepren e tij, beri nje gjest te ngjashem ne romantizmin shqiptar te fillim shekullit XX. Po natyrshem lind pyetja, nga pozitat e simbolizmit e beri kete? Nuk do te ishte e sakte te pohohej kjo ne rastin e Lasgushit, ndonese simbolizmit pergjithesisht i njihet merita e nje zgjerimi te ndergjegjjes estetike ne shume letersi te Europes. Lasgush Poradeci, eshte cilesuar si nje nga figurat qendrore te letrave shqipe, ne krijimet e te cilit fryma perendimore ka lene gjurme te thella, duke e bere nje nga poetet me origjinale ku kombetarja dhe universalja nderthuren me harmonishem. Simboli luan nje rol te rendesishem ne poezite e Poradecit. Eshte njeri prej atyre elementeve qe e ka bere kete poezi te cilesohet e thelle, here-here dhe jo fort e kuptueshme. Simboli permban ne vetvete kuptim e pakuptmshmeri, qartesi e paqaresi, ne te si pasoje e efekteve te njekohshme te heshtjes e te fjales, shfaget nje kuptim i shumefishte. 1 Dr. Rovena Vata eshte e punesuar ne Oendren e Studimeve Albanologjike, Tirane 2 Laura Smaqi, “Lasgushi dhe Bodleri”, Seminari Nderkombetar per Gjuhen, Letersine dhe Kulturen Shgiptare, Prishtine 2002. 13 7 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Paqartesia dhe papercaktueshmeria, jane elementet baze te simbolit qe i japin nje ro! paresor ne poezi e ne krijimet e Lasgushit si: ylli, zjarri, tlaka, lartesia, fellesia, largesia, jane elemente qe perseriten shpesh. Te gjitha keto krijojne sensacionin e nje mungese, te nje largesie qe rendon mbi shpirtin e poetit. Paralelisht me to del, llaftaria, sketerra, si shprehje e drejperdrejte e kesaj gjendjeje. Jeta reale e pershkrimi i saj jane digka e huaj, digka qe s’meriton vemendje 3 . Edhe te poezia e Bodlerit shohim qe ai heq dore nga modeli pershkrimor. Gjerat, realja shnderrohen ne te pazakonta, te huaja, te deformuara. Te Lasgushi vetem uni i poetit eshte i vetrni realitet, qe nepermjet simboleve formezohet e provokon, ne nje menyre a ne nje tjeter te lexuesi, emocionet qe ka ndier ai vete. Ketij fakti i shtojme edhe mendimin e Eldon Gjikes 4 i čili shprehet: “Sipaš Lasgushit artisti krijon per vete”. Teksti i tij poetik, shfaqet si nje tekst tipik autorial, ku gdo shenje eshte e mirevendosur brenda thurjes tekstore. Nga kritika e deritashme, jane pikasur shume risi qe Lasgush Poradeci solli ne letersine shqiptare, ne forma poetike, tema, simbole. Mendojme se reticenca eshte nje tjeter risi ne sistemin e tij poetik, duke u konceptuar si nje tekst i heshtur ne teorine e letersise, kjo figure ben pjese ne figurat e shqiptimit poetik, duke nenkuptuar pertheksimin e ndjenjes apo mendimit te autorit, e shenjuar me tri pika te njepasnjeshme. Reticenca lidhet drejperdrejt me nje gjakim, me nje ndjenje te autorit, me nje brendesi qe mbahet e fshehur. Veshguar ne kete rrafsh ndjeshrnerie, kjo figure ravijezohet mes dy polesh konfliktuale, perkatesisht, “te thuash-te mos thuash”, nje sjellje e ngjashme me ndrojtjen, por e ndryshme prej saj. Pjesa me e madhe e perdorimit te reticences ne tekstin e Lasgush Poradecit, shfaqet pikerisht si nje loje e alternuar mes te dashurit per te bere me dije-te dashurit per te mos bere me dije. Ja disa shembuj: “Po me t'u ndare vet e vet, Me s’kishim turp qe s’kishte fjale”.(Ku shtrohet vala) “Len e vjen e zjen e bren: Malli malin me se gjen”... (Malli) 3 Aurel Plasari. “Don Kishoti zbret ne Shqiperi”, Naim Frasheri, Tirane 1991. 4 Eldon Gjika, “Reticenta si risi ne tekstin e Lasgush Poradecit”, ne: Femomeni i avangardes ne letersine shgiptare, Arberia, Tirane 2004. 138 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture “Shoq i vet nga mall’i ti Me me zjarrze pervelohet”... (Vallja e vjeve) “Ndrin i kthiellt e i paster si pasqyrez’e nje kroj Pa ner te fytyren t’ende t’a veshtroj... nuk t’a veshtroj”... (Kur ne tlake) 5 . Strofat me reticence i gjejme me shume ne poezite e Lasgushit, si: Ku shtrohet vala, Eja moter, Malti, Qe larg, Vallja e yjeve, Ere trendeline. Te Bodleri tensioni dhe disonanca perbejne pa dyshim synimet kryesore qe ka poezia moderne 6 . Me simbolistet poezia pushonte synonte ta tejkalonte te dukshmen, konkreten, realen per te depertuar tek e panjohura. Misioni i poetit eshte te deshifroje te padukshmen e ta thote me tinguj te harmonishem te verteten jetesore qe fergellon brenda tij, pa u roberuar nga prangat e realitetit, te njejten gje thote Lasgushi ne vargjet: “Hija ime nuk di shume, di veg frymezim lirije, dhe di pune, pune, pune, mund pa fund per art magjije 7 ”. Lasgushi me te drejte mund te cilesohet nismetar i nje epoke te re ne letersine shqipe. Lasgushi synon te komunikoje me ate gka eshte me e padukshme, me e brishte dhe e pashpjegushme ne universin shpirteror te njeriut, pa u interesuar shume per realitetin e kohes se tij per nje realitet te shkruar historik. Elemente si gremina, sketerra, perseriten e jane te dukshme ne krijimet e dy poete ve. Gremina, here shihet si teresi e vuajtjeve te shpirtit, si zbrazeti qe rendon mbi te, e here eshte krimbi i ndarjes brenda molles se dashurise, hija e ndarjes qe lind para ndarjes. Nje karakteristike tjeter e poezise se Lasgushit qe e afron me simbolistet eshte lidhja e saj me muziken e rolin qe kane ne te turbulliren, 5 Lasgush Poradeci, Vepra Letrare 1. 6 Mia Lengu, “Veshtrimi i Orfeut”, Argeta- LMG, Tirane 2007. 7 Lasgush Poradeci, Vepra Letrare 1. — 139 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ftesen per te enderruar e nje Hoj fluiditeti ne vargje. Te Lasgushi bugima eshte nje refren i dukshem. Ne zemer, malli, buget me krisme jete e gjithgka permblidhet ne bugimen e dashurise. Intensiteti qe krijon kjo folje nepermjet perfytyrimit qe i zgjon lexuesit, eshte teper i larte. Efekti i shperthimit, i gjemimit, nga njera ane, dhe i mallit, i dashurise, nga ana tjeter, shkrihen njefare menyre ate gka ka ndier poeti. Ne qofte se ne kete rast efekti krijohet nepermjet perfytyrimit, ne te tjera vete zanoret e bashketingelloret sugjeronje pershtypje te caktuara. Perserisim vargjet e njohura: “Rreth murishtes se qytezes zu po zjen nje zi mizore... Pa xe cbehet g’u pat bere-g’u godit ze g’ katerrohet... Veshtroni si shket siper valash E tundetanija me nge Me krisme e me prush prej skerkalash, Mi te shkrepetiu nje rrufe"... Zhurma e qytetit, goditja qe shkaterron gdo arritje, vala e qete e detit, mbi te cilen ngrihet zeri i gjeniut, jane efekte qe e afrojne poezine e Lasgushit me poezite e arrira te Verlenit e te simbolisteve te tjere 8 . Ne poezine franceze Bodleri perfillet rinovues, per shume arsye; asnje tjerer nuk e pat shprehur me fuqine e tij “dridherimen e re” 9 , ndjeshmerine e epokes moderne me uljet e reniet e saj, me bipolaritetin e saj mes se Mires e se Keqes, mes Faktit dhe Idealit, asnje tjeter nuk u qe perkushtuar dhembjeve njerezore me aq mirekuptim e mendjemprehtesi dhe asnje tjeter nuk qe ngritur si ai permbi boten e erret te pasioneve nepermjet nje forme te perkryer qe perfaqeson, ne te vertete, nje disiplinim, nje rendim, nje pastrim te pasioneve: catharsis ton pathematon. Ne luften mes se mires dhe se keqes shfaqet edhe aspirimi drejt kthjelltesise e pastertise. Si i tille, Bodleri nuk eshte poet i satanizmit, emertim qe e ka ne kuptimin platonik. Lasgushi afrohet dhe njehohesisht largohet, prej Bodlerit per sa i perket ketij erosi, i čili, ne veshtrim 8 Letersia si e tille, Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, 1996, f.338- 339. 9 Aurel Plasari, “Don Kishoti zbret ne Shqiperi”, Naim Frasheri, Tirane 1991. 140 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture te pare, ngjan i perbashket per te dy: Piktorja Zhane Dyval mundi te zinte nje vend me rendesi ne jeten e poetit francez. Po a e ze kete vend edhe ne vepren e tij? Ne te vertete, mund te thuhet qe, me shume sesa Zhane Dyvali, ajo qe e ka frymezuar poezine erotike te Bodlerit eshte ideja platonike; mbasi ne disa drejtime Bodleri ishte platonik i vertete, i obseduar prej nje bote idesh, formash e prototipesh te pastra. Rasti e do qe edhe e dashura qe zuri nje vend me rendesi ne jeten e Lasgushit te ishte nje piktore. Po dhe femra e poezise se tij, ne te vertete, eshte nje pergjithesim e jo nje individualizim. Edhe te Lasgushi e ndeshim ate adhurim thuajse mitik per femren e dashur, e čila per te here eshte enderr, here harmoni, here kenge zogu, here gjurme ne reren e liqenit, here eshte qenie e evokimeve reale, gati provokuese, here eshte e paprekshme, mali i larget. Japim nje shembull nga poezia e Lasgushit: “Se s' dashuroja as un’ sa ti, Po dashuronte dashuria, Nje dashuri-nje fshehtesi, M’e fshehursesa fshehtesia".... (Ku shtrohet vala). Magjia e dashurise dhe fshehtesia e saj jane atribute te pandara ne krejt liriken e tij. Po te “Vallja e Yjeve” shprehet nje tjeter koncept i Lasgushit per dashurine si ndjenje, qe eshte i lidhur me te parin. Eshte fjala per perjetimin e dashurise si nje ndjenje bipolare, pra me dy karakteristika thelbesore te kunderta. Vargjet qe vijojne na e ilustrojne edhe me mire kete ide: “Dashuri! Heu! Mali i ri! DashurilKeng’ e durimit! Ti liri! Ti roberi! Ti valim i shkrepetimitl”. E perbashketa me Bodlerin ketu ngjan te jete pikerisht abstragimi i shpirtit romantik, karakteristike per shumicen e pasromantikeve. Me tej te dy poetet ndahen qarte. Bodleri nuk qe i dashuruar prej se verteti, sipas shumices se studiuesve te tij. Femra i dha atij vetem ndijime, ne qofte se ndjenja te lidh pas femres, ndijimi te merzit, kerkon ndryshim. Keshtu, ideali i femres per Bodlerin u be ose femra e nje tjeter race, ose femra e shemtuar, ose femra e dobet si skelet, ose femra shume e moshuar, ose femra me shpirt kriminal, te Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture papaster, djallezor, ose e perdalura. Me nje fjale, femra tjetersoj dhe jo femra normale, e čila mund te kishte pamjen e tmerrshme, e neveritshme per Bodlerin! e nenes dhe e zonjes se shtepise. Kjo Hoj femre e fundit, sipas tij, i perket races se Abelit, i čili eshte borgjez, ndersa Bodleri vete eshte nga raca e Kainit te zvetenuar, domethene antiborgjez: “Race Abeli, dashuro e gelo! Ari yt ben edhe kelyshe”. Ashtu si e Bukura, Femra e Dashuria shihen jo sipas kriteresh morale, por estetike. Femra eshte engjell, qe identifikohet me te Bukuren dhe Idealin, por edhe djall, qe shihet si burim i te Keqes dhe i Splinit. Poetikisht, poetit i interesojne kuptimet e pasura simbolike qe barten te femra, te cilen ai e quan: “Natyre e guditshme me karakter simbolik Ku engjelli merr trajten e nje sfinksi antik”. Femra behet keshtu qenia qe na i mbush endrrat me terrin me te madh e me driten me te madhe. Ajo shpreh nostalgjine per parajsen e humbur e parfumet ekzotike dhe poeti i drejtohet me vargun: “Drejt teje deshirat e mia nisen me karvan”. Ai madje i nis deshirat e tij drejt gdo femre, se femra nga vete natyra e saj eshte aq e zgjuar, sa te kape mesazhin e syve te etur per te bukuren; e kur nje femer e tille kalon rastesisht ne rruge, ai e do per nje sekond sa per tere jeten, por ajo iken e atij s’i mbetet tjeter veg te flas me vete: “O ti qe te desha, O ti qe e dije”! Ne syte e poetit, nje femer si kalimtarja bukuroshe jeton veg me trup, e ketyre u drejtohet poezia, “Nje kerme”. Femra paraqitet fillimisht me tere ndrigimin e saj, ajo eshte “yll, diell, engjell e pasion”, eshte “bukuria vete”. Mirepo vjen gasti kur ajo e humbet bukurine, te vetmen dhunti qe ka, e per tmerr ajo bukuri shprishet e qelbet mu perpara syve tane, si kerma anes kanalit. Poetin e mberthen spilni e llahtari i vdekjes, teksa gjen forca te jetoje idealisht, me kujtimin e te bukures ne shpirt: 142 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture “I kam ruajtur formen dhe esencen hyjnore, Dashurive te mia te dekompozuara”. Persa i perket femres dhe dashurise tek Migjeni gjejme me shume paralele me poezine e Bodlerit. Poema e mjerimit, nje nder me te realizuarat e krijmtarise se Migjenit, eshte nje tablo e gjere e nje realiteti theres. Njeri pas tjetrit parakalojne te: mjeret, femijet, lypsat, pijanecet, grate qe shesin veten, grate qe mallkojne femijet e tyre, foshnja qe lerigojne. Migjeni i kalon shkalle- shkalle nga “pershkrimi i portretit te mjerimit me ftyra te zbehta edhe sy fjeshilta te mjedisit ku jeton mjerimi, “neper skajet t’errta" bashke me qej, mij, mica, mbi pečat e mykta, te qelbta, ta ndyta, te lagta e ku njeriu mundohet qe shpetimin nga urija ta gjeje ne dashurite epshore”....Por nga mjerimi lind vetem mjerim e qe ka ne balle vulen e tij nga e čila nuk ka shpetim. Femra te Migjeni eshte edhe hyjni edhe djail ashtu si na del edhe te Bodleri: “O grue, qe te desha ne dit’n e fatkobit tem, Grue a hyjneshe, e mbshtjellun n’errsi te nates”. Gruaja hyjni a kob, eshte kjo prape nje alternative e fundit e Migjenit. Kjo eshte nje gjendje shpirterore qe sugjeron fundin. Gruaja eshte e pamberrijshme dhe dashuria e parealizuar. Migjeni njelloj si Bodleri ndihet i vetmuar dhe vuan. Migjeni e ndien thelle tehuajsimin e gruas nga gdo gje, bile edhe nga fryti i vet i pafajshem. Ajo, duke mallkuar frytin e vet, mallekon veten per paaftesine per te balle kesaj vuajtjeje. Migjeni, permes tragjedise se gruas, akuzon shoqerine qe e ka sjelle ne gjendje te tille. Familja shqiptare nis te rrenohet, prostitucioni merr hov ne mjediset ku nuk eshte pare asnjehere me pare. Ne keto rrethana, Migjeni nis te trajtoje temen e prostitucionit ku gdo vlere morale kishte filluar te fshihete kufijte midis te mires dhe te keqes, midis te moralshmes dhe te pamoralshmes. Ai si shumica e ekspresionistove europiane, e ndien kete problem dhe perpiget ta portretoje sa me mire prandaj konstaton se: 143 ‘Mjerimi rrit femin ne hijen e shtepive, Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Te nalta, ku nuk mrrin zani i lypsis, Ku nuk mund t’u prishet qetesia e zotnive, Kur bashke me zonja flejne ne shtretent e lumnis 10 ”. Migjeni me te drejte konstaton se “Anderrat girren si kemisha e bame nga penjat e merimanges dhe mbetet vetem lakuriqesia banale e jetes reale”. Te Bodleri hasim nje fenomen te vegante: Gruaja lezbike eshte figura heroike e kohes ajo eshte prostitute moderne ndaj zhvillimit teknik. Dashuria lezbike konsiderohet e paster, sepse ajo nuk behet me qellim riprodhimin, por thjesht per dashuri. Gruaja perfshihet ne prodhimin, ajo shihet si mali. Per njerezit ka vetem nje risi dhe kjo eshte vdekja. Prostitucioni hap mundesine e nje komunikimi mitik me masen. Prostitucioni e shnderron gruan ne nje prodhim masiv per masen. Ne poezine e Bodlerit shenjterohet shpirti i atij qe endet kot pa ndonje arsye neper rruge. Edhe Migjeni njelloj si Bodleri ndodhet disa here ne kufinjte e ekstremit, i vetmuar e krenar, i ndodhur jashte grupeve e shkollave poetike te kohes se tij. Poezia e tij eshte nje shperthim vullkanik i ndjenjave sublime, eshte akuze teper e fuqishme kunder realiteteve ekzistuese. Pikerisht kjo ndjeshmeri e ka percaktuartematiken, karakterin dhe intensitetin e shprehjes se tij poetike * 11 . Klithma “pak drite”, s’ kthehet ne jehone, ajo vetem deshmon per shpirtin qe vuan perfundimisht i vetmuar dhe i pangushulluar: “Pak drite vetem, te lutem meshire te kesh, Se do cmendem ne ket nate pa gjume dhe pa pishe”. Poeti lyp meshire, edhe pse me heret meshiren e kishte quajtur nje bije bastarde te etenve dinake. Te vjersha “Vuejtja”, ne nje trajte te drejperdrete te vetrrefimit, Migjeni pershkruan gjendjen e vete shpirterore qe shfaqet edhe ne pamjen ejashtme, duke pershkruar gjendjen e vete shpirterore qe shfaqet edhe ne pamjen e jashtme, duke bashkuar deri ne nivelin me tragjik dhembjen fizike me dhembjen shpirterore: 10 Resmije Kryeziu, “Migjeni dhe avangarda”, Fenomeni i avangardes ne letersine shqiptare, Arberia, Tirane 2004. 11 Po aty, f. 40. 144 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture “Por kot, Ne pasqyre po shof, Se si nga vuejtja syt' po me madhohen, Neper balle dhe ne ftyre rrudhat po me shtohen, Dhe shpejt do te bahem, Flamur i vjetruem, I reckuem, Nder luftat e jetes”. Ndersa ne vajtimin poetik te vjershes antologjike “Balade qytetse”, tani nderhyrja autoriale vetem se shton intensitetin e dhembjes: “Dikur, kur gjit’ e saj me kreni, Shpertheheshin n’arome, Kur ish e njome- Atehere e dashunojshin shum’ zotni. E sot?” Ndersa te Lasgushi nuk mund te mos flasesh per nje ndjenje krejtesisht normale dashurie, e čila ne konceptimin e tij shfaqet si gjenerator i krijimit e i jetes vete, i energjise se perjetshme “Vallja e Yjve”. Duke e trajtuar dashurine si nje ndjenje thellesisht njerezore e universale, Lasgushi ka arritur nje nga majat me te larta te poezise erotike shqipe. Midis mungeses se ndjenjes te tjetrit dhe begatise se ndenjes te tij, le te pranojme se njeriut qe jeton vetem me iluzione, pa asnje qellim ne jete e qe ka frike nga veprimi, mbasi nuk mund te kundeveproje, nje njeriu te tille realiteti thuajse nuk i intereson. Ne kete pike, na duket i nxitur perfundimi i Mitrush Kutelit kur e quan poezine erotike te L. Poradecit me shume enderr se realitet, ose nje ushtime e larguar e realitetit. Ne qofte se poeti yne e mvesh dashurine e tij me nje tis enderror apo me nje mjegull te kaltereme, kjo mund te shpjegohet brendaperbrenda artit te tij; por edhe largesa, mergimi e malli - ajo qe e kemi quajtur largese shpirterore - jane faktore qe duhen marre parasysh. Ne poezine e Lasgushit nuk hasim bukuri hyjnore te femres, as madheshti hyjnore te ndjenjes, por as zbrazeri dhe kotesi, sikunder ndodh rendom te poetet pasromantik, ne njefare menyre, e dinamizon edhe Bodleri, duke i dhene tendosje, duke e ngritur lart, 145 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture duke e barazuar idealin femeror me greminen shpirterore. Ndersa femra e Lasgushit, ndonese, ne nje kuptim, mbetet perhere mit, femer e kujtimeve, e evokimeve te nje moshe te caktuar, nuk eshte asnjehere nje krijese parnasiane. Te tille e selit dhembjen Lasgushi, te lidhur me te kunderten e saj, gezimin. Te tille e trajton edhe teorikisht binomin poetik: gas - helm, dhembje - gas, vuajtje - embelsi, drithme - embelsi, lumturi ■ mjerim. Poetet e medhenj simboliste e paten nje nga temat e tyre te parapelqyera shqetesimin tragjik perfatin e njeriut. Ky shqetesimin tragjik perfatin e njeriut. Si dhe Bodlerin - te shohin anet e erreta te tij, t’ia vene ne peshoje ekzistimin. Edhe Lasgushi yne nuk iu resht temave te tilla. Poezite e tij “Gjeniu i anjes”, lundra dhe flamuri dhe “Vdekja e nositit”, ne nje kuptim, mund te quhen pikerisht rimarrje e kesaj teme; ato mberrijne ne nje te tille realizim, deshmonje qartas pjekurine artistike te poetit. Me e realizuara nder to eshte quajtur, me te drejte, ‘‘Vdekja e nositit”. Legjenden mbi flijimin e pelikanit nositit te poetit yne e pati trajtuar mjeshterisht romantiku i madh francez Lamartin; pas tij erdhi Bodleri me Albatrosin e tij, qe jo nje here jane rrekur t’ia vene ne krah Nositit. Ne te vertete, kemi te bejme, te te tre poetet, me nje perftese tipike simboliste: Perdorimi i figures se nje shpendi vetevrases per te simbolizuar fatin e njeriut ne bipolaritetin jete fizike jete transcendentale, po dhe fakt-ideal, e mire-e keqe. Te Bodleri me nje pesimizem tipik per botekuptimin e tij prej simbolisti te epokes. Te Poradeci me nje Vision te mrekullushme te vdekjes se ndershme, optimiste. Simbolika e veteflijimit dhe e perjetesise idealit, qe e gjejme te Lasgushi, na shfaqet te Bodleri ne trajten e simbolikes se fatalitetit te triumfit te se Keqes mbi te Miren; te dy, edhe Bodleri, edhe Lasgushi, e shohin njeriun si qenie bipolare. Por, ndersa Lasgushi e ka bere zgjedhjen e vet mes prirjes egoiste dhe asaj altruiste, Bodleri rri i lavjerrur mes tyre. Simboli luan nje rol te rendesishem ne poezine e Poradecit.eshte njeri prej atyre elememteve qe e ka bere kete poezi te cilesohet e thelle. Ketu ka pike 146 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture takimi me Bodlerin. Simboli permbledh nje vetvete kuptim e pakuptushmeri, qartesi e paqartesi, ne te si pasoje e efekteve te njekohshme te heshttjes e te fjales, shfaqet nje kuptim i shumefishte. Paqartesia dhe papercaktueshmeria jane elementet baze te simbolit qe i japin nje rol paresor ne poezi. Kjo gje e gjejme edhe te Bodieri. Ne krijimet e Lasgushit “ylli, zjarri, fiaka, lartesia, fellesira, largesia”, jane elemente qe perseriten shpesh. Te gjtiha keto krijojne sensacionin e nje mungese, te nje largesie qe rendon mbi shpirtin e poetit. Vetem uni i poetit eshte i vetrni realitet qe nepermjet simboleve formezohet e provokon, ne nje menyre a ne nje tjeter te lexuesi, emocionet qe ka ndier ai vete. Me simbolistet poezia pushonte se qeni pershkrim, narracion, meditim ose predikim ne vargje. Ajo synonte ta tejkalonte te dukshmen, konkreten, realen per te depertuar tek panjohura. Misioni i poetit gjithmone sipas simbolisteve, eshte te deshifroje te padukshmen e ta thote me tinguj te harmonishem te verteten jetesore qe fergelion brenda tij, pa u roberuar nga prangat e realitetit. Te njejten gje thote Lasgushi ne vargjet: “Hija ime nukdi dhune, Di veg frymezim lirije, Dhe di pune, pune, pune, Mund pa fund per art magjie”. Lasgushi synon te komunikoje me ate gka eshte me e padukshme, pa u interesuar shume per realitetin e kohes se tij a per nje realitet te shkruar historik. Poezia e Bodlerit eshte ne udhekryq te tradites e te modernitetit, te rregillit dhe te aventures. Elemente si gremina, sketerra, perseriten e jane te dukshme ne krijimet e dy poeteve. Gremina, here shihet si teresi e vuajttjeve te shpirtit, si zbrazeti qe rendon mbi te, e here eshte krimbi i ndarjesbrenda molles se dashurise, hija e ndarjes qe lind para ndarjes. Si perfundim mund te themi se: Lasgushi solli ne poezine shqipe nje sere cilesish te reja, qe lidhen me nje shkalle ndjeshmerie te larte, me nje vetedije estetike te re, qe e ka bazen ne rivleresimin e figures e te shprehjes poetike dhe ne teresi, me emancipimin e poezise se re shqipe. Per kete arsyje, ai qysh ne fillim u prit si nje themelues i poezise moderne shqipe. Shenje e dukshme e ketij moderniteti ishte se ai e ndjente veten 147 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture kryekeput poet, krijues, duke e konceptuar poezine te gliruar nga detyrime te natyrave te tjera, politike e sociale. Poezia e Lasgushit peruron nje faze te re te poezise shqipe, ne te cilen kujdesi per formen dhe vargun, per tingellimin dhe ligjerimin poetik, perbejne nje perparsi te sistemit poetik ne pergjithesi. Ky kujdes i poetit eshte me se miri ne fjalorin e tij poetik. Burim tjeter i pasurimit te fjalorit poetik lasgushian eshte edhe ngjizja e fjaleve te reja sipas modeleve qe ofron vete gjuha shqipe. Keshtu poezise se tij i shtohen fjalet si: getele, sumbull, kinder, pah, shaqiluar, skister ose gjeratore, pikelore, hepuar, levorashe, pipelime, gush’-e-llere-e-gjibardhoshe, shtatlekundura pallua. Lasgushi ishte dhe mbeti i mbyllur ne nje kulle te fildishte e se ai nuk njohu lidhje te tjera me vendin e realitetin e vet, veg pershkrimeve te natyres. Lasgushi i vuri vetes per detyre qe na tregonte ne sa e madhe, sa e pasur e me sa pergjegjesi eshte koha dhe jeta njerezore. Koha, qe eshte gjykatesja e seleksionuesja me e mire e vlerave, gmon e ruan ate qe nuk mposhtet pa u varferuar nje popull-poezine, si pjese e artit dhe e kultures se tij. Ne kete kuptim edhe vepra e Lasgush Poradecit, fjala dhe bukuria e saj do te mbesin arme ne doren e ne mendjen e zemren e popullit te tij. Lasgush Poradeci ndjen si romantik, mendon si klasicist asht i vetmuar dhe i hermetizuem si parnasist, asht elektrik dhe original ne gdo pikpamje, thote Rexhep Qose. Bodleri, kur lexojme poezine e tij, hyjme ne nje bote te re ndjenjash, perfytyrimesh dhe mendimesh. Realiteti e shtypte Bodlerin, ai kurre nuk e ndiente veten te lumtur dhe vetem vrer derdhi prej shpirtit te vet te plasur ky poet i mallkuar. U zhyt brenda vetes duke zhytur brenda vetes edhe boten lendore. Ushqente nje meri prej maniaku per vulgaritetin. Ironia e tij therese godiste me te njejten perbuzje budallallekun, naivitetin, thjeshtesine e madhe te pafajsise, marrezine e mekateve. Roli i poetit eshte te dalloje dhe te zbuloje, per ata qe nuk e kane dhuntine e tij, lidhjet e fshehta mes dukurive te ndryshme. Ai e vlerson imagjinaten si 148 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture mjetin me te efektshem, duke e cilesuar si mjetin me aftesine me shkencore te njeriut, si mbretereshen e aftesive. Poeti ka aftesine te shohe permes pasqyres, dukjes se jashtme te gjerave, per te gjithgka eshte shenje qe duhet dalluar dhe shkoqitur. Sig shprehet ai, sendi i pare qe te shfaqet para syve eshte nje send qe shenderrohet ne simbol. Shprehjet e njohura te Bodlerit-magji sugjestive, rit magjik perndjelles, arkitekt mrekullish, percjellin thelbin e poetikes dhe te gjuhes se tij te re poetike. Migjeni, jeta e njeriut ne situatat me te veshtira ekzistenciale, e pare nepermjet shfaqjeve psikologjike. Ne “Poemen e Mjerimit”, Migjeni pershkruan me nje vertetesi te rralle laviret, lypesat, pianecet, rrugaget, te papunet e frytet e mjerimit. Karakteristike e ketyre poezive eshte se ne to poeti shfaqet si bashkevuajtes i mjerimit. Krijimi i trajtave te mbinjeiut ne te ardhmen, krijimi i nje qenie- simbol, pa dyshime e pa trillime, me grusht granite, nje sfinks pa zemer e pa ndjenja, nje rrufe qe lufton e qe fiton, eshte shpresa e jetes se re: - se jete e re lindet me vdekje te njeriut. “Kanget e fundit”, jane vjershat me te fuqishme te Migjenit, te shkruara kur poeti lengonte rende nga semundja. Ato nuk jane me shprehje e jetes, por pershkrimi i ngadalshem i vdekjes. Referenca: 1. Buda, Aleks. “Shenime historike”, Toena, Tirane 2000. 2. Gami, Nexhip. “Historia e letersise se huaj”, shek XIX, SHBLU, Tirane 2004. 3. Gashi, Osman. “Dy skaje te prirjeve avangardiste: Lasgushi dhe Migjeni”, Fenomeni i avangardes ne letersine shqiptare, Arberia, Tirane 2004. 4. Gjiku, Eldon. “Reticenca ne poezine e Poradecit”, Fenomeni i avangardes ne letersine shqiptare, Arberia, Tirane 2004. 5. Hamiti, Sabri. “Letersia moderne shqipe”, UET-press 2009. 6. Lengu, llia. “Veshtrimi i Orfeut”, Argeta-LMG, Tirane 2007. 7. Kuteli, Mitrush. “Shenime Letrare’, Grand-Print, Tirane 2007. 149 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture 8. Resmije, Kryeziu. “Migjeni dhe avangarda”, Fenomeni i avangardes ne letersine shqiptare, Arberia, Tirane 2004. 9. Plasari, Aurel. “Don Kishoti zbret ne Shqiperi', Naim Frasheri, Tirane 1991. 10. Smaqi, Laura. “Lasgushi dhe simbolistet europiane”, Letersia si e tille, Toena, Tirane 1996. 11. Smaqi, Laura. “Poradeci-Bodleri”, Aspekte te letersise shqiptare, Rilindja, Prishtine 1996. 150 Alternativa-Reviste pershkence dhe kulture IZVINITE DRUŽE PREDSEDNICE 1 .... Vazhdimi i dyte i Seances Vlll-te te Kuvendit te Kosoves (21.06.1990) Kryetari: “Amendamenti i 61 delegateve edhe dje konstatuam se nuk mund te konsiderohet si propozim per fillimin e marrjes se aktit me te larte juridik ne Krahine ne baze te nenit 395 te Kushtetutes se Kosoves. Ky amendament mund te konsiderohet vetem si iniciative te cilen duhet ta shqyrtojne organet kompetente. Prandaj si te tille do t’ ua dorezoje Keshillit Ekzekutiv dhe Kryesise se Kosoves. Sipaš rregullores kjo eshte e vetmja zgjidhje”. Kalojme ne rendin e dites pika 1. Uvodne napomene Kurtesh Salihu”. Ne salle protesta. Proteston Ruzhdi Bakalli. Adem Mikullofci nga vendi pyet kryetarin “Do te ishte mire te na pyetni se paku a pajtohemi!”. Kyetari: “Dje e kemi aprovua rendin e dites!...” Oemajl Sahatgiu: ”Shoqe dhe shoke delegate. Dje jemi konsultua per rendin e dites por ende nuk e kemi konstatue rendin e dites. “Une si delegat propozoi qe delegatet e KSA te Kosoves te deklarohen per amandmanin e grupit te delegateve prej 61. Kjo iniciative e delegateve nuk eshte vetem iniciative e delegateve por edhe kerkese gjithe popullore qe kjo geshtje duhet te u dergohet organeve perkatese”. Ne deri me tash kemi pas raste qe delegatet kane paraqit amandmane qofte ne mbledhjen e Kuvendit, qofte ne mbledhje te ndara te dhomave dhe per secilin amandman. Reagim i madh nga shumica e delegateve. (00:40:40) Fjalen e merr Hilmi Muhaxheri : “Nderprerja e mbledhjes se djeshme nga ana e Kryetarit Gjorgje Bozhoviq eshte nje skenar i pergatitur mire sepse eshte verer sa dite se ne kete Kuvend mund te kalojne vetem geshtjet te cilat jane te imponuara per te cilat rezultatet dihen me pare, kurse kerkesat gjithe popullore Shqiptaret te cilet duhet te prezantohen nepermjet delegateve sig ishte nisma e 1 (Nga libri: Dr. Skender H. Skenderi: “Ne Kuvendin e Dy Korrikut - si pjesemarres dhe shikues”) 151 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture iniciatives per hartimin e Kushtetutes te Re te KSA te Kosoves hasi ne pengesa te medha me aktin e djeshem u pa qarte se kujt i konvenon bllokimi i punes se organit me te larte te Pushtetit ne Krahine. Kryetari: “Urdheroni”. Sabri Hashani: “Kryetari pate thane se ky amendamenti i nenshkruar nuk eshte ne rregull si procedure, d.m.th. ka arsyetime. Po me duket se kishte qene mire qe kryetari qysh i lexoj amendamentet e te tjereve lete lexon edhe sot amendamentin me arsye te cilat jane dhene sot. Mbasi qe rendi i dites se eshte aprovuar dhe eshte vazhdimi i mbledhjes se djeshme, let e lexon ate, se me te vertet une si laik ne keto ligje juridike kisha pas qef edhe nje here me e lexuar dhe me arsyetuar mbasi ekziston arsyetimi prej delegateve”. Fatos Pula: “Kisha me ju lute qe te mos jeni i njeanshem por geshtjet t’ i shikoni realisht dhe te mos lejoni qe rendet e dites te prishen dhe seancat te zgjasin shume”. Marko Jakshiq: Keto vendime qe po merren me mbivotime dhe majorizime nuk mund te jene te vlefshme as ketu ne Kosove dhe askund tjeter. Mund te vlejne vetem nese merremi vesh si njerez, fqinje, miqe dhe delegat ne kete Kuvend. Nese ketu ne Kosove shqiptaret jane shumice, kjo shumice vlen vetem per Kosoven e čila eshte pjese e Serbise. Ne Serbi ekziston nje shumice tjeter. Prandaj mos te lidhemi me shumica dhe pakica por te lidhemi me ca norma njerezore. Une shumicen e popullit te Serbise nuk po e kerkoj ketu, por po kerkoj te merremi vesh kerkoj marreveshje. Keshtu me mbivotime dhe majorizime nuk mund te marrim asnje vendim”. Reagime te pa artikuluara ne tere sallen. Marko Jakshiq: “delegat nga Zubin Potoku: “(00:46:20) Baza e ime eshte Kollashini i Ibrit dhe une ne emer te bazes sime mbasi po behen ketu propozime te ndryshme po nisen iniciativa te ndryshme, propozoj ketu edhe per kete qe do te them kam mbeshtetjen e plote te bazes sime me autorizim te plote propozoj iniciativen kerkoj qe te shfuqizohen vendimet e “AVNOJ-it” te 42-shit sepse jane marre ne kohe lufte. Gjithashtu kerkoj te shfuqizohet dhe te hidhet poshte Kushtetuta e 1974-shit, sepse edhe kjo eshte marre ne kohe te Masokut kur gjithashtu ishte gjendje lufte. Ruzhdi Bakali: “Mos t’ ish kane Kosova autonome dhe e lidhur drejte me Shtabin Kryesor te Ushtrise Nacional Qlirimtare, ne 43-shin s’ ish ba Kuvendi 152 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture i Prizrenit me u bashkua Serbise, po ka qene autonom dhe qysh jena bashku lirishte mundemi me kerkua edhe me u nda, prandaj autonomine e Kosoves kerkush s’ na ka tale as nuk do te lejojme dikush me na e marre”. Pasi e kupton permbajtjen e thenies, Kryetari Bozhoviq, jashte publikut, thote “diskutimi eshte nacionalist armiqesor” dhe nderprene seancen ne ora 21:50 (te se enjtes te dates 21.06.1990). Fikja e dritave ne salle ne ora 22:30 Nenkryetari i Kuvendit Hadroviq i njoftoi deiegatet se per vazhdimin e mbledhjes do te njoftohen me 25.06.2013 kur jane edhe seancat e Dhomave te Kuvendit. Po te njejten e tha edhe nenkryetari llaz Ramajli, kuptohet, ne gjuhen shqipe. Me tutje, pa lejen e askujt, vazhduan diskutimet e delegateve: Selvije Gjinaj: kerkoi, pasi ekziston kuorumi, te vazhdohet mbledhja nen udheheqjen e nenkryetarit, llaz Ramajlt. Nexhat Kiseri: ngjashem mendon edhe ky delegat, duke shtuarse deiegatet edhe ashtu do te qendrojne ketu deri ne mbarimin e rendit te dites. Enver Pula: edhe ky delegat perkrah vazhdimin e seances, duke konstatuar se Kuvendi eshte i popullit e jo i kryetarit. Feti Broqi: doli me lutjen e delegateve serb e malazias te pranishem ne salle qe te vazhdojme bashkerisht mbledhjen e nderprere dhe ate ta udheheq nenkryetari. Adem Mikullofci: edhe ky delegat u angazhua per vazhdimin e seances se nderprere, duke i thirrur per kete te gjithe deiegatet e Kuvendit dhe propozoi qe te percaktohet kryesia e Kuvendit. Bozhidar Dajiq: perkujtoi se “ne kemi dhene betimin dhe duhet te respektojme rregulloren dhe Kushtetuten’’. Radosllav Aleksiq: u shpreh se nuk eshte ne gjendje qe ta percjell vazhdimin e mbledhjes, prandaj propozon qe te pranohet propozimi i kryetarit te Kuvendit. Bujar Gjurgjeala: propozoi qe vazhdimi i mbledhjes te behet te nesermen, duke theksuar se propozimi per vazhdimin e mbledhjes me 25.06 veshtire se 153 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture mund te realizohet, pasi jane ne orar mbajtjet e Dhomave qe kane rend dite te sterngarkuar. Avram Ljubisavljeviq: konstaton se u humb shume kohe per inicimin e Kushtetutes se Kosoves, e u lane pas dore geshtje shume me te rendesishme, sip jane Kushtetuta e Serbise dhe ajo Federative. Gjemajli Bajra: pa ia filluar fjales, me urdhrin e dikujt u ndalen te gjitha dritat ne salle dhe mikrofonat. Kryetari: “Te diskutojme per kete propozim apo ta leme per mbledhjen e ardhshme dhe a ka kush verejtje per rendin e dites qe une propozova?”... Muhamet Ahmeti: “Edhe une si shumica e delegateve tjere, jam i obliguar nga baza deleguese qe ti paraqes qendrimet, konkluzionet dhe amendamentet e aprovuara ne Kuvendet dhe bazen deleguese ne rast konkret Kuvendi i Serbices. Jam i obliguar si perfaqesues i shumices se popullates te Serbices t’ i paraqes mendimet e Kuvendit dhe Organizatave te Punes se Bashkuar, Bashkesive Lokale dhe te gjithe fshatrave te Serbices dhe mbare popullaten se atjeshme. Prandaj si te tilla, i paraqes ne forme te amendamentit si plotesim te rendit te dites rendit te dites. Bujar Gjurgjeala: Plotesisht pajtohem me propozimin qe e dha shoku Ramadan Kelmendi dhe pajtohem me delegatet te heqim nga rendi i dites pike 4 per te cilen e patem praktikisht me thirrje dhe se ne piken te ndryshme te cilen e propozuam, ate po na tregon praktika disa mbledhje te ketij Kuvendi kur vjen ne fund as qe mundesh me e marre fjalen per tu marre vesh per te ardhmen. Maliqe Bajoku: “ Une ne emer te tri Dhomave te Kuvendit te Podujeves e čila u mbajt me 18 dhe ne emrin tim ketij Kuvendi i propozoj keto konkluzione per plotesim te rendit te dites: 1. Qe Kuvendi i KSA te Kosoves ne mbledhjen e sotme te 20.06.1990 ti shfuqizoi Vendimin per dhenien e pelqimit ne amendamentet e Kushtetutes se RS te Serbise te dhene me 23 marš te vitit te kaluar, kuptohet ne masa te jashtezakonshme; 2. Qe ky Kuvend sot te marre vendim per nismen e Kushtetutes se Re te KSA te Kosoves”. 154 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Petar Jakshiq: “Mendoi dhe vertet duhet t’ i permbahemi rregullores se punes. Kryetari e lexoi rregulloren te ciles ne duhet t’ i permbahemi. Situata ne Kosove eshte e rende dhe shume gjera te paligjshme po na ndodhin. Mjafton te permendi organet e dyfishta neper organizata e nuk eshte mire qe edhe ne ketu, ne Kuvend t’ i leme vend nje parregullsie te tille dhe Kuvendin ta shnderrojme ne nje Kuvend nje nacional. Mendoi se shoku nga Serbica qe diskutoi pak me pare, i dha veti te drejte te flase ne emer te popullit te Drenices. Ai duhet ta dije se Drenica i ka edhe dy komuna tjera perveg Serbices. Nuk di ku e muarr ate te drejte dhe kush e autorizoi ate te flase ketu ne emer popullit te Drenices”. Momgilo Miliq: “Eshte evidente se ne mbledhje te ketilla e posagerisht te Dhomes se Punes se Bashkuar po behet nje politike e huaj armiqesore...” Rreagim i ashper nga tere salla. Xhemajli Bajra: “Perkrahi propozimin e shokut Ramadan Kelmendi ne teresi e aty ku thuhet se ne rregulloren e Kuvendit ku thuhet se nuk ka te ndryshme, ose eventuale kisha me thene se me te vertete situata eshte e nderlikueme edhe po kemi mundesi me e shique me ndegjue neper mes mjeteve te informimit kerkesat e tere popullates Kosovare prej te gjitha mjediseve. “ Nazif Matoshi: “Propozoi qe iniciativa te shkoi si iniciative por edhe afati te jete i caktuar”. Basri Bajrami: “Nje delegat pak me pare tha duke u thirr ne juristet qe e kane propozimin fat i keq qe kemi kesi juristesh, une kisha thene te kunderten, eshte miresi qe kemi juriste te tille, por fatkeqesi qe kemi udheheqesi te tille per me na udhehequr. Kryetari: “Nuk mund te behet sot. Kete duhet ta pergatisin organet kompetente. Kesi soji nuk mund te punojme”. Gafurr Kiseri: “Po me vie keq qe duhet ta them qe ne femije ketu nuk jemi, edhe kemi ndergjegjen tone edhe logjiken si delegat, se mundet me na qite pluhur syve qe na spo dime konkluzat apo rregullat se qysh duhet te veprojme ne vete, apo kryetari apo kryesuesi. Ju lutem deri me tani per qe te propozoi shoku Ramadan, qe arsyetoi per menden time shume mire porse qe e plotesoi me argumente shume me te fuqishme, shoku Muharrem kurse ato argumentet qe i dha shoku vet kryetar edhe shoku Lubomir Popoviq per mue sa mundem me dite me vleresua nuk jane ne nivel te Ramadanit dhe te Muharremit. Pse 155 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ne nuk mundemi me votua per nje konkluze te punes, me votue dhe te shkojme perpara. Pse thote shoku kryetar s mundemi. Konkluze pune, e kujt eshte ajo konkluze pune, e jotja apo e neve. Te dine kryetari se qaty qe eshte tue ndejte, eshte per shkak te neve, e jo na per shkak te atij. E ne jemi per shkak te popullit dhe duhet me shpreh vullnetin e popullit. Ju lutem le ta qete ne votim.” Kryetari: “Ju lutem. Ky eshte Kuvend e jo organizate shoqeroro - politike. Urdheroni”? Muharrem Shabani: “Per nje iniciative kerkohet te jene se paku 30 delegate, e ketu behet fjale per kerkesen e 60 delegateve e me teper e mos te thoni se ky subjekt nuk eshte kompetent Ju nuk mund ti injoroni 60 delegat. Kjo nuk eshte e mire nga ana e juaj zoti kryetar”! Kryetari: “Te propozojne kane te drejte por sot nuk mund te vihet ne rend dite. Ketu qendron problemi dhe kjo eshte evidente”. Selvije Gjinaj: “Zoti kryetar, shoke dhe shoqe delegate, jam Selvije Gjinaj, delegate e Dhomes Shoqeroro politike nga Mitroviča e Titos. Qysh se jam delegate e ketij Kuvendi, shume here eshte shkele Rregullorja. Shume delegate kane propozuar shume gjana te cilat vetem kane mbet si propozim edhe asnjehere nuk eshte marre ne shqyrtim ajo kerkese e delegateve. Ajo nuk ka qene vetem kerkese e delegateve ka qene kerkese e popullit, shumices se popullit kosovar, e te cilet na kane zgjedh. Na jemi ata te cilet duhet kerkesat e tyre me i shqyrtua edhe me i realizuar” Kryetari: “Ju lutem! Une ju tregova si qendron puna me rregulloren e punes, Iniciativa e čila u propozua sot nuk mund te shqyrtohet me urgjence sipas rregullores. Organet kompetente duhet me pare te pergatisin kete iniciative e pastaj te vihet ne rend dite”. Selvije Gjinaj (vazhdon rrefimin): “Shkelja e ligjshmerise eshte be shume me para se qe po behet ne kete Kuvend. Shkelja e ligjshmerise eshte bere be Kuvendin e meparshem. Kete e dine krejt Jugosllavia dhe mbare Bota. Eshte shkele ligjshmeria qe mbasi eshte kryer diskutimi publik prej qielli a prej kah ka ardhur Amendamenti i 47 i čili ka ardhur paligjshem, pergjigjem per kete gka po thame, aty eshte shkele ligjshmeria qe ku jane ndasite shoke prej kah po vjen kjo ndasi qe po thone, le ta thone serbet delegate kurre skam ba ndasi, ate e dine krejt Mitroviča e ime. S kam be dallime e tashti nuk ka bire 156 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shqiptari ose bije shqiptare qe ma qete amendamentin ne te cilin shkelen te drejtat e nje populli tjeter, e une e qe e nenshkruaj, nuk ashtu duhet me ba sedli e bashkerisht te jetojme ne Kosove. Nese dom me e zgjedh geshtjen e Kosoves. Perndryshe nuk ka jete ne Kosove jete te perbashket. Kjo ndarje eshte moti. Si u prune amendamentet, si u aprovuan amendamentet ne marš te vitit te kaluar. U aprovuan e para me masa te jashtezakonshme e e dyta me musafire ku kemi edhe dokumente ku nuk kane pasur te drejte musafiret me votua por kane votuar kerkoj qe edhe ato gjana te gjitha te shqyrtohen. Une si delegat ne emer te te te gjtha kerkesave popullore sidomos shumices se popullates shqiptare. Por me vjen mire qe shoku Jokanoviq eshte ketu. Para krejt opinionit kosovar ka thene se Drugovi nikakva prava ne gube albanci na Kosovo sa izmenama Amandmana Serbije. Sve smo izgubili druzhe Jokanoviqu. Nek ti sluzi na gast. Sve. Edhe shoku kryetar i Komitetit qe tash nuk eshte me ne pushtet, shoku Rrahman Morina, edhe ai me u pergjgegj se edhe ai para Komitetit ka thane se ska me u ndryshua kurgja por ato ndryshohen. E per keto po bahen ndasite. Edhe ne qofte se vazhdojme keshtu, kane me u ba edhe me shume ndasi edhe me te medhaja. Dhe une jam me e qite ne vota propozimin e shokut Ramadan. Kaq”. (Apllauz). Adem Mikullofci: “Do te mundohem te flase pak. Shoke e shoqe, na tjeter po flasim e tjeter po mendojme, tjeter po dime e tjeter po flasim. Une po ju thame haptas: asnje propozim, asnje amendament e kam thane qe po e paraqesin grupet e delegateve te kombit shqiptar nuk po aprovohet, prandaj po zgjasin mbledhjet ka tri kater ore vetem rreth rendit te dites. Pse propozimi i 62 delegateve nuk po vihet ne votim. E nuk po done ta ven ne rend dite, po e them haptazi duam qe Kushtetuten e Re te Serbise e čila ende nuk eshte perpilua ta realizojme para kohe. Po duam qe Kosova te mos kete Kushtetute po te jete me Statut. Kete qe po e propozojne tubimet e rrugeve kete qe po e propozon edhe shoku Kertesh Prandaj krejt kjo geshtje ketu ngele. Ketu eshte problemi .Prandaj po them majorizim ka majorizim me numerte votave por ka majorizim edhe kur me kembengulje nuk i permbahemi rregullores se punes. Une po propozoj shoku kryetaredhe juve delegateve mos ta zgjasim ma. Nuk keni te drejte ta hiqni kete amendament prej votimi. Nuk keni kurrfare te drejte. 157 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Duhet ta vejme se pari ne votim a pastaj ne diskutim. Fjala eshte vetem per iniciative te perpilimit te Kushtetutes se Kosoves. Kryetari “Pushim. 20 minuta pauze”! (pauza e pare e dites se pare) (00:24:25) Kryetari: “Vazhdojme me pune”. Ilaz Ramajli: “Kryesia i propozon Kuvendit qe Amendamentin ta konsideroj si iniciative qe ti hyhet perpilimit te propozimit per fillimin e prumjes se Kushtetutes se Re te KSA te Kosoves. Njeherit i propozon qe Kuvendi te merre me dije se kjo iniciative eshte dorezuar nga na e delegateve dhe iniciativa t’ i dergohet Kryesise se KSA te Kosoves, Keshillit Ekzekutiv te KSA te Kosoves si propozues te autorizuar te mundshem si dhe Komisionit Kushtetues si trup punues i Kuvendit e čila geshtje bjen ne fusheveprimin e tij. Ramadan Kelmendi: “Pse nuk qitet pika ne votim asgje ketu nuk ka te keqe propozojme qe te merret vendimi per fillimin e procedures as kurrfare materiali nuk na duhet. Per fillimin e procedures per hartimin e propozim-projektit te Kushtetutes se Re te KSA te Kosoves. Prap kekoj te vihet ne rend dite per ate te deklarohen delegatet te dlet jane te autorizuar ne baze te rregullores dhe te filloj procedura”. Kryetari: “Kjo iniciative nuk mund te vihet ne rend dite me procedure te ngutshme...”. Nje mrrolan: “Une mendoj dhe kete e them ne emer te delegateve Serb dhe Malazez dhe te tjereve dhe them se kete amendament e kane nenshkruar vetem koleget shqiptare e nuk e ka nenshkruar asnje serb apo malazez. Prandaj kjo iniciative sot nuk mund te shqyrtohet me nje procedure te shpejte, sig kerkoni ju”. CC : Une mendoi dhe kete e them ne emer te delegateve Serb dhe Malazez dhe te tjereve dhe e them se kete amendament e kane nenshkruar vetem koleget shqiptare e nuk e ka nenshkruar asnje serb apo malazez. Pra ky eshte amendament njenacional. CC1 B: Nese shoku Xhemajl foli ne emer te gjithe shqiptareve te Kosoves, atehere une do te flas ne emer te gjithe serbeve dhe malazezeve te Kosoves. (00:26:51) Ne se pari duhet ta perpilojme rendin e dites. Fjala eshte per 158 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture iniciative e čila as qe eshte arsyetuar as skjaruar,...prandaj si e tille nuk mund te vihet ne rend dite. Ethem Bekeri: “Edhe une i perkrahi propozimete shokut Ramadan Kelmendi, Xhemajli Bajres qe ne piken te ndryshme apo po te jete si pike e plotesimit te rendit te dites per te hy edhe te shqyrtohet kerkesat edhe te delegateve edhe ato qe po i ndegjojme gdo dite ti shqyrtojme. Kaq kisha”. Muharrem Shabani: “Decidiv eshte neni 375 i Statudit te KSA te Kosoves. Kisha me e lexuar ne serbisht: propozimin per fillimin e ndryshimeve kushtetuese mund te parashtroje sečila dhome e Kuvendit me me shume se 30 delegate, Keshilli Ekzekutiv dhe Kryesia e Kuvendit. Tani ketu na paraqiten si propozues 60 delegate e me teper!”. Do te thote se propozimin qe e dha shoku nenkryetar pjeserisht, natyrisht me nje pjese pajtohem qe me shkue ne organe, por jo tash ne s’ mund e qesim se Keshilli Ekzekutiv, Komisioni jane organe te ketij Kuvendi, ketij Kuvendi i japin llogari, e ato tash te behen ma te vjetra se ky Kuvend s' munden me qene, por jane te obliguara me i zbatua qendrimet, konkluzat dhe vendimet e ketij Kuvendi. Prandaj, zoti Kryetar ne s’ jemi jo madhor me na shtrydhe e ndrydhe plot qe dy a tri ore sa u bene kesisoji, por qiteni propozimin ne votim. Qdo propozim, qofte edhe ai qe e permendet, le te del, le te deklarohet Kuvendi, ka edhe propozime ndoshta tjera, te deklarohet se ?ka eshte e arsyeshme e gka s’ eshte e arsyeshme, te shqyrtohen edhe te deklarohemi per kete. Ju lutem, kesi soji neve me duket, me qellim vetem eshte duke u zhagitur mbledhja me u shkaktua me qellim nervoze dhe duke prejudikuar ju me pare disa geshtje qe se kinse s’ mundemi me punue”. Hakija Hadroviq: “Duhet te jemi koshient per pergjegjesine, obligimin dhe detyren qe kemi si Kuvend. Nje pune e ketille nuk na qon askund. Te gjithe po pajtohemi se situata eshte e rende qe duhet te bejme dig, ne asgje nuk po bejme! Te pakten asgje pozitive, por per me teper edhe me shume po e komplikojme situaten. Ju lutem, gfare logjike eshte kjo? E refuzuam piken kater te rendit te dites me raportin e Keshillit ekzekutiv me arsyetimin se nuk na eshte dhene materiali me kohe e tash po ne kete mbledhje propozohet pika tjeter per rend dite per te cilen nuk kemi kurrfare materiali dhe shpjegimi. Nje logjike e shendoshe kete nuk e pranon. Ti krahasojme kete te dyja, pse sillemi keshtu”. 159 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Nazmi Kelmendi: 00:30:06 “I lutem kryesise se Kuvendit qe t’ i permbahet rendit te dites dhe dispozitave te saj respektivisht nenit 86 te Rregullores se punes”. Kadrije Ismajli: “Nuk e pata ndermend te flas, nuk kam kurrfare materiali te shkruar, me shtini vetem Kryesia e punes se si po e udheheq kete mbledhje. Prandaj te lutem mos na e humbe kohen, te deklarohemi kush eshte per, kush kunder dhe ta mbarojme kete pike. Mos ta zgjas me shume”. Kryetari: “Propozoi qe te fillojme nga pika e pare e rendit te dites” (reagim nga te gjitha anet e salles). Ju lutem! Une ju thash nje here se kete iniciative nuk mund ta vejme ne rend dite me nje procedure urgjente, prandaj edhe nuk mund te diskutojme per te. Propozoj te punojme sipas rendit te dites...”. Urdheroni shoku Kurtesh Salihu! Reagime nga te gjithe delegatet dhe shume prej tyre kerkonin fjalen e disa udhetonin kah foltorja. Kryetari: “Mbasi nuk po bene ndryshe - po e mbylli punen e Kuvendit per sot. Urdheroi qe te gkygen gjitha instrumentet ne salle!”. Mbaroi dita e pare Situata e krijuar papritmas ne salle ishte vertet e tensionuar dhe me rreziqe te medha, pasi ne salle kishte persona per mua te panjohur dhe mund te ishin edhe te armatosur. Foltorja u rrethua me te shpejte nga serbet. Ne foltore doli delegati Xhemajli Bajra i čili tha: ”Ai qe do me ndejt ne salle le te rrije, ai qe s’ do le ta leshoje sallen e te mos na pengoi. Na dom me e vazhduar”. Duar-trokitje nga delegatet, sigurisht shqiptare. Rreth foltores ndodheshin figura serbe te njohura e te panjohura per mua. Se shpejti ne mesin e tyre u fut delegati Qazim Kelmendi duke iu drejtuar here njerit here tjetrin me fjale. Bisedimet beheshin me gestikulacione te duarve, kokave, rrotullimit neper hapesiren rreth foltore, nderime te rrudhave ne fytyra e deri te zerat e ngritur. Qazimi i vetem ia dilte qe ne gdo kend te kthimit te bente nga nje dialog me ke kishte perpara, keshtu po thuaj se u kembye me te gjithe dhe ate jo vetem nga nje here. Per fat nuk pati asnje here takime fizike gjate peshtjellimit te shume njerezve ne hapesire te ngushte. Tere kohen flitej se kush si e kush gka beri, si ka dashte te jete si ka mundur me u be e gjithe ajo qe nuk u be. Njeri i drejtohet Ramajlit, me kercenim se po 160 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shkakton konflikt ndernacional. Per fat te keq nuk morra vesh se gka tha Ramajli qe i terboj disa rreth mikrofonit! Ne nje gast paraqitet Mirko Perunoviq, duke kercenua dhe duke shpalle ca letra si te pavlera: “Perzejeni byrokracine! Kjo qe shkruan ne keto materiale te Komisionit nuk ka te beje fare me te verteten. Une jame profesor doktor Mirko Perunoviq, dekan i Fakultetit Juridik”. Xhemajli Bajra: nga foltorja “Nese kryetari i Kuvendit done ta udheheq Kuvendin, lete urdhero, nese nuk done une i therras delegatet e te gjitha kombesive qe jane ketu si serb, si malazez, si shqiptare, turq, rame, muslimane le te jene ketu, e atehere zevendes kryetari le te udheheq me mbledhje. Ne salle u paraqit edhe kryetari i Keshillit Ekzekutiv Jusuf Zejnullahu i čili nuk dinte se gka me be, te rrime, ketu, edhe une rri me ju ketu, po ju mos te rrini ketu ...etj. krejt pa kuptim sipas meje, por ishte nje deshire e tij qe me qetesi te leshohej salla. Ne ato paste te renda ne foltore shfaqet llaz Ramajli. Ilaz Ramajli: “Shoke dhe shoqe, pak para u mbledh Kryesia e Kuvendit dhe vendosi qe mbledhjen e sodit qe u nderpre ta vazhdoje neser ne ora 12:00. Kete delegatet e perjetojne si te pa pershtatshme, pasi nuk dihej se g’ plane behen deri neser. Megjithate, nga prapavija, me propozimin edhe te Kryetarit te Keshillit Ekzekutiv Jusuf Zejnullahut, nga prapavija e perkrahin propozimin e Jusufit qe “situata duhet qetesuar”. Seanca e Keshillit per arsim, shkence dhe kulture Pak para mesnate, duke pare se gjendja ne sallen pa drita shkaktoje nje heshtje te pa pare. Ne salle, ne pjesen veriore ishin grumbulluar delegatet serb. aty tere kohen qendroi edhe Adem Mikullofci duke kembyer me ta barcoleta dhe duke qesh me me te madhe se sa qe ishte situata. Me qene se kaloi mesnata, me shkoi mendja ta therras Fillimin e mbledhjes se Keshillit, pasi ate dite ishte parapare, per diku rreth ores 10. Isha ne deren e salles ku ndodheshin delegatet, gazetaret me ofruan drite nga prozhektoret e tyre aq sa ta lexoje listen e anetareve. Bera shpjegimin dhe kerkova lejen e anetareve qe te fillojme seancen. Ne menyre proklamative u pajtuam. Fillova ta lexoj listen, secili duhej te vinte tek une, ate e bene anetaret qe i thirra. Ishte ne 161 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture rend Adem Mikullovci, kundershtoj mbajtjen e mbledhjes, the se nuk eshte koha, pasi kishte edhe sa ore kur duhej vertet te mbahej. U nisem me shkua ne sallen per mbajtjen e Keshillit, por u befasuam kur parne se tere korridoret ishin nen mbrojtjen e personave qe une nuk i njihja. Ne ate past mu kujtua ta therras Muhamet Bicajn qe ishte Sekretar per arsim dhe Kulture, kerkova nga “mbrojtesit” e korridoreve te Kuvendit lejen per te shkua ne takim me Bicajn. Biseduan dhe me ne fund me lejuan te shkoj deri tek ai qe ndodhej ne kabinetin e Jusuf Zejnullahut ate past. U shpjeguam me te, ai tha po e mbajme ne zyren time. Erdhi me mua ne salle i thirrem delegatet dhe u nisem per ne kabinetin e Muhametit. Perpara i leshuan nje nga nje delegatet per te dlet u desh leja nga Muhameti, pas tyre u nisem edhe ne te dy. Shkalleve zbriste kryetari i Komitetit Krahinor te LK te Kosoves, ma shtriu doren, pa u pershendet, me tha: ”a po dini pka jeni duke bere”, ne shpejtesi ia ktheve “ne po e dime, po a po e dini ju se”, ma leshoi doren dhe shkoi. Ishte hera e pare qe u pershendetem me dore, dhe e fundit qe u parne. Bičaj me tha “mire ia bere”. I thash “te shohim”! Mbledhja u majte praktikisht pa debat, por vetem me konstatime per secilen pike te rendit te dites. Keshilli per arsim, shkence dhe kulture nuk humbi kohe “Rilindja” 23.06.1990 Pritja e delegateve, mbase te rraskapitur nga rrjedha e mbledhjes dyditeshe vazhdoi. Ne nderkohe, diku pas ores 22:30, Dr. Skender Skenderi, Kryetar i Keshillit per arsim, shkence dhe kulture i Dhomes se Punes se Bashkuar, ftoi anetaret e pranishem te ketij Keshilli e čila ishte parapare te mbahej para seances se dhomes. Mbledhja e ketij keshilli nuk u percoll nga perfaqesuesit e mjeteve te informimit (megjithese te interesuar kishte mjaft) sepse kjo nuk iu lejuar nga sherbimi i sigurimit te Kuvendit. Pikerisht ne mesnate dr. Skender Skenderi njoftoi disa gazetare ne lidhje me geshtjet qe u zhvilluan ne Keshill, me g’ rast kumtoi edhe lajmin e gezueshem se ne vitin e ardhshem shkollor asnje gjysmematurant ne Krahine nuk do te mbetet pa u regjistrua ne shkollat e mesme. Per te arritur kete qellim shtoi ai, do te rihapen 152 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture te gjitha paralelet e shuara, si dhe do te behet perpjekja per sigurimin e lokaleve te tjera shkollore. Lidhja telefonike ne emisionin e nates te Radio Prishtines Me te mbaruar kete kumtese, mu afrua nje gazetar emrin e te cilit nuk e mbaj mend dhe me tha ka lajme se brengosja e popullates perju eshte e madhe gjithandej Kosoves. Ne kemi siguruar nje lidhje telefonike me emisionin e nates i čili eshte ne vazhdim ne radio. Nese keni kohe mund ju sigurojme qe kygeni ne kete emision. Pranova me gjithe deshire. Telefoni ishte ne dhomen e delegateve federativ. I lajmerova per gjendjen aktuale ne Kuvend duke ju kumtuar se delegatet jane sherbim te detyres se vete, vazhdojme te jemi aktiv qe ti arrijme me gdo kusht synimet tona, jemi kompakt me te gjitha organet tjera qe jane po ashtu prezente, Keshilli Ekzekutiv, administrata e Kuvendit, te gjitha mjetet e informimit jane prezente dhe shume aktive ne percjelljen e veprimeve ne Kuvend qe shihet edhe nga paraqitja e ime ne radio, qe eshte merite dhe arritje e tyre, nuk ka nevoje per kurrfare panike, nuk ka nevoje per kurrfare levizjesh . Falenderojme paraqitjen e studenteve ne kete ore te vona dhe te tjere qe paraqiten. Xehetaret e Trepges i therrasim qe te jene te qete, na do ta kryejme detyren tone ashtu sig edhe ju na keni dhene shembull. Ne paraqitje do te keni edhe delegate te tjere. Pas meje lidhjen e morri delegatja Feride Hyseni qe ishte ne mbledhjen e Keshillit, pastaj telefonin e morri delegati Ramadan Kelmendi, e disa delegate te tjere. Pjesetare te njesise speciale te policise ne garazhet e Kuvendit Hyrja e rreth 80 policeve te njesise speciale ne garazhet e Kuvendit, shkaktoi shqetesim te te gjithe delegatet. Ne sallen pa drita iu drejtova femrave delegate qe te terhiqen ne dhomen e delegateve federativ e čila kishte drita, ku do te qendronin me lehte Seivija Gjinaj, si gdo here, ashper dhe prerazi kundershtoi, ate ne te njejten kohe e bene te gjitha nje zerit, por zeri i cekur ishte me i larti. Ardhja e njesise speciale ne ato ore ne Kuvend ishte gasti qe te alarmohet Federata, pasi kanosej gjakderdhje ne nje Kuvend te njesise federale. Mendova duhet ta kerkojme nje takim me Kryetarin e Kryesise se RFSJ Ante Markoviq, ku njeheresh do te plotesonim kushtet e dhena nga z. Eva Bredli (qe duhet lajmeruar Kreun e shtetit per seancen, 163 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture kohen e mbajtjes, rendin e dites edhe te behet nje ftese formale per pjesemarrje ne ate seance, qe ajo te jete legjitime). Dr. Skender Skenderi te lljaz Kurteshi Ne takimin e rreth 45 delegateve jo serb per konsultime urgjente (e premte 21.06.1990 rreth ores 23:00) delegati Skender Skenderi kerkoi nga z. lljaz Kurteshi, deputet federativ qe: 1. Me qene se njesia speciale e policise serbe nga Hajvalia filloj te zbarkohet ne podrume dhe katin perdhesk te Kuvendi, urgjentisht edhe ne bashkepunim me Kryetarin e Keshillit Ekzekutiv te Kosoves te lajmeron ne moment se eshte sulmua Federata jugosllave, pasi Kosova eshte element konstituiv i SFRJ-es, i sulmohet Kuvendi i nje njesie Federale; 2. Te kerkohet urgjentisht nga Kryetari i Oeverise jugosllave Ante Markoviq qe ta pranoj nje delegacion te delegateve te Kuvendit te KSA te Kosoves sa me pare qe eshte e mundur. 3. Tash ketu te zgjidhet nje delegacion nga 12 deri 15 delegate per shkuarje ne Beograd. U bane kete shpjegime nga SS. Zbritja e forcave te njesise speciale te policise ne garazhet e Kuvendit, nuk ka qellim tjeter vetem se nderhyrja ne delegatet e Kuvendit te KSA te Kosoves ne lokalet e Kuvendit. Meqenese Kosova eshte element konstituiv e Federates Jugosllave, me kete akt i kanoset cenimi me te rende i mundshem Federates Jugosllave, prandaj nga ky gast e tutje problemi i yne kalon ne problem te Federates. Do te jete cenim i rende i detyres se deputeteve federativ ne qofte se per kete nuk lajmerohet kreu i Shtetit me urgjence. Prandaj ne emer te delegateve te pranishem ne Kuvend, ju beje thirrje qe kete ta realizoni sa me pare. Propozimi u pranua nga z. lljaz Kurteshi dhe nga te gjithe delegatet prezent. Menje here propozove delegateve prezent qe ta zgjedhim nje delegacion prej 12-13 delegatesh per bisedime, nese ato pranohen nga Oeveria Federale. Saktesisht theksova se une nuk do te doja te isha ne ate perberja. Praktikisht, me insistimin e kolegeve emri im u shkrua i pari. Pranove, pasi perjashtimin tim e bera thjeshte nga modestia dhe fakti se ne Kuvend pa perjashtim te gjithe delegatet, te Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture them, jo serb, bene kontribute madheshtore per te arritur nxjerrjen e Kushtetutes se re te KSA te Kosoves, sa qe po te formohej lista ne gfaredo kombinimi do te ishte me e mira. Kjo kerkese u realizua edhe permes Kryetarit te KE te Kosoves, z. Jusuf Zejnullahu. Bashke me z. Ilaz shkuan edhe disa delegat te Kryetari i KE te KSA te Kosoves. Me sa me kujtohet kane qene Enver Pula, Muharrem Shabani, Selvije Gjinaj, Ramadan Kelmendi, ndoshta edhe dikush tjeter. Bisedat e Jusuf Zejnullahut - lljaz Kurteshit me Ante Markoviqin u zhvilluan me 22. 06. 1990, rreth ores 02 te mengjesit. Kerkesa per ta pranuar nje delegacion ishte aprovuar nga ana e z. Markoviq dhe bisedimet u realizuan po ate dite, me 22. 06.1990 ne ora 18:00 ne Beograd. Pas te gjitha ketyre ngjarjeve, u propozua delegacioni per bisedime me Oeverine federale, sig shihet ne kete liste. Zgjedhja e delegacionit 12 anetaresh per bisedime me Ante Markoviqin: Dr. Skender Skenderi, kryetar i delegacionit, Dr. Enver Bakalli, Dr. Xhevat Pllana, Mr. Ramadan Kelmendi, Muharrem Shabani, Selvije Gjinaj, Xhemajli Bajraj, Maliqe Bajoku, Sabri Hashani, Bujar Gjurgjeala, Gafurr Kiseri, Kadrije Gashi dhe Adem Mikullofci. Gjate tere kesaj kohe, ca delegat lexonin shtypin, disa te tjere edhe flinin, kurse nje numen i tyre e kalonin kohen duke biseduar ndermjet vete dhe me gazetare. Keshtu zgjati deri ne oren 03 te mengjesit. Me 22.06.2013, ora 03:00 e mengjesit delegati Enver Pula u paraqit para delegateve dhe ju kumtoi marreveshjen e Kryesive se mbledhja do te mbahet me 2 korrik. Delegatet pranojne kete marreveshje, dhe ne qetesi, te lodhur e te rraskapitur, por te gezuar e kryelarte e leshojne sallen e Kuvendit, per ta ardhur aty me 2 Korrik ne oren 10:00. Nisja per Beograd (22. 06.1990, ora 11:00) Eshte interesant se nisja e autobusit me delegacionin e Kosoves nuk u be nga lokalet e jashtme te nderteses se Kuvendit, por nga hapesira para _ 165 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Bankes se Lubjanes. Per nisjen dhe vendnisjen e autobusit e dinim pak para se te niseshim, por sa mberrime nga Kuvendi aty u mblodhen mase e madhe njerezish te cilet na kishin verejtur se te organizuar leviznim per diku. Ishte frymezim i kendshem, kur sheh perreth njerez qe nuk i njeh e te respektojne aq kendshem. Para se te mbyllej dera e autobusit u fut Adem Mikullovci, pas tij ne autobus hyri Ramadan Keqa me ofroi 50 DM duke me tha: “Jepja Muharrem Shabanit, lete ju qet nga nje kafe diku rruges”, gje qe e bera, por z. Muharrem nuk iu dha rasti ta kryej kete porosi. N dalje te autostrades per te hy ne Beograd, na ndaloi policia e sherbimit te Oeverise federale, na deshiroj mireseardhje dhe u luten qe autobusi ta percjell veturen zyrtare. Kaluam “Gazelen”, pran “Savski Centar”, ne rrugen per Zemun dhe prane nderteses se Oeverise ku ia kishim mesy. Pasi mberrime ne ndertesen e Oeverise Federale, na ofruan te uleshim ne hollin e gjere. Pas pak erdhi nje person i autorizuar, pershendeti si heshtur dhe filloi te na legjitimoj si te ishim ne ndonje vendkalim kufitar. Shkurte tha: “ligne karte molim - lejet e njoftimit ju lutem” duke ju drejtuar delegatit ne krye te uleses. Erdhi rendi tek une, kreva detyren une dhe ai. Rendi i erdhi Mikullovcit - sa ja shtriu leternjoftimin, “kontrollori” iu drejtua Mikullovci me keto fjale: ”ja vas poznajem”, u shikuan ne sy me kontrollorin si habitshem qe te dy, ai ia ktheu leternjoftim, nuk e vazhdoi me kontrollin por iu versul shkalleve perpjete. Pas pak na luten percjellesit tane qe te shkojme duke thene “idemo - shkojme”. Ne heshtje u niša une i pari, Muharremi, Ramadani e te tjeret me ndoqen prapa. Ne korridorin e gjere na u luten qe te hyjme ne nje salle te madhe, nuk na ishte per askend e pa njohur, pasi ajo shihej aso kohe po thuaj se gdo mbremja ne ditarin TV te Bgd-it. Na treguan vendim tim, ne cilesi te kryetarit, te tjeret zune vendet djathtas dhe majtas meje, por doli nje problem: ishim me shume se sa qe kishte vende ne anen tone. Nje nga ne duhej te ulej ne anen e delegacionit te Kryesise federale. Thane se nuk ka problem pasi delegacioni i Oeverise Federale do te jete shume me me pak anetare, prandaj do te kete vend per te gjithe. Ashtu edhe u be, delegatja, me sa me kujtohet, Kadrie Gashi u ule perball nesh. Dyert e salles ishin te gjera dhe te hapura. Sa pritnim, pash se vjen delegacioni: kryetari i Keshillit ekzekutiv te Jugosllavise z. Ante Markoviq, pak ne te djathte ishte sekretari i Puneve te Brendshme Petar Graganin, sekretari 166 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture federativ i Jurisprudences Vlado Kambovski dhe sekretari i pergjithshem i KEF-it Zoran Mishkoviq. U ulen, duke na bere nje pershendetje nga larg vetem Markoviqi e te tjeret me nga nje sjellje te kokes, ashtu ua beme edhe ne atyre. Takimi i delegacionit te Kuvendit te Kosoves ne krye me Dr. Skender Skenderi, me delegacionin e KEF te Jugosllavise ne krye me kryetarin z. Ante Markoviq (23. 07.1990 ne ora 18:00) Kane fole keta delegate: Dr. Skender Skenderi, fjala hyrese, Muharrem Shabani, Ramadan Kelmendi, Enver Bakalli, Xhemajli Bajra - Kadrije Gashi (sipas filmit ne fjalen e R. K.) Adem Mikullofci Nga delegacioni i Oeverise SFRJ foli vetem Kryetari Ante Markoviq. “Qaste te veshtira per popullin shqiptar” tha kryetari i delegacionit Dr. S. H. Skenderi Pasi pershendeta z. Ante Markoviq dhe sekretaret e tij, ne emer te 12 delegateve te pranishem dhe te 45 delegateve te tjere te Kuvendit te KSAK, te dlet na kishin zgjedhur per kete bisedim, une ne pika te pergjithshme ia shpjegova delegacionit te KEF-it, situaten dhe gastin aktual politik dhe ekonomik qe mbreteronin ne Kosove, si dhe situaten ne vete Kuvendin e Kosoves ku me gdo kusht tentohet te bllokohet puna normale e tij, pa arsye nga ana e Kryetarit te Kuvendit te KSA te Kosoves duke iu bere edhe shpjegime te hollesishme per dukurite e pa shembullta ne kete Kuvend te cilat i nxisin, i ushqejne dhe i realizojne Kryesia e Kuvendit dhe shumica e delegateve serb. Me tutje theksova bindjen time se autonomia dhe KSA e Kosoves sot eshte e sulmuar nga shume nivele politike jashte dhe brenda Kosoves. Ne nje gjendje mjafte emocionuese ju drejtova z. Markoviq dhe te tjereve, perafersisht me keto fjale: "Shkollimin e fillova ne okupimin gjerman ne vitin 1945, ku kreva dy klase te shkolles fillore ne vendlindjen time Zaselle, ne vitin 1947 ne Tunelin e Pare, afer Trepges, e vazhdova nen okupacionin 167 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture jugosllav, edhe dy klase tjera. Shkollen e mesme e mbarova ne Mitroviče. Mbaj mend shume tragjedi qe i ndodhen familjes sime, fqinjeve te mije, miqve te mi dhe popullit tim ne te tri okupimet, njesoj ishin barbare e te egra. Qdo here nga serbet, serbet (me kokarde) dhe serbet (me yll ne balle) ne te tri okupimet. Ishin edhe tragjedite qe na i shkaktuan okupatoret e jashtem qe ishin shume: getniket bullgar (erdhen deri ne Mitroviče duke i ndjekur gjermanet), italianet, gjermanet e kush dreqi qe kalonte andej aso kohe. Por, me pergjegjesi te madhe ju garantoi, se populli i im sot perjeton tragjedi shume me te renda, te papara e te padegjuara deri me sot, se paku nga une”. Pastaj, z. Markoviq dhe ministrave te tij prezent, ate qe e thash e ilustrove ne imtesi me rastet qe deri atehere kishin ndodhur e ndodhnin tragjedi te reja gdo dite pa perjashtim. I permenda rastet me te renda aktuale mbytjen e ushtareve shqiptare ne njesite ku sherbenin (diku ishte ushtari i 10 apo i dymbedhjete), vrasja e nxenesve ne rruge, mjeshtrin duke punua nen automjetin e vet ne oborr te shtepise, zbrazja e rafalit ne veturen e emergjences ne Shtimlje, me 27 janar te ketij viti ne fshatin Brestofc u vrane pese persona dhe u plagosen disa qytetare te tjere, u be tredhja e bariut qe ruante delet, detyrimi i perpirjes se vegles per prerjen e thonjve, e čila eshte nxjerr nga pacienti ne spitalin e Prishtines (te cilin, me vone, e ka prezantuar Muharrem Shabani ne 13 qeveri ne te ciiat kemi qene te pranuar si delegacion e Kuvendit te Dy korrikut gjate gjysmes se dyte te vitit 1990), demtimi i rende fytyres se udhetarit te rastit ne Degan, te cilin per ironi e sjell vet polici ne ambulante dhe ia qep garjen ne fytyre me duarashtu si kishin qelluar!? Rastin e Malisheves kur ne qendren e qytezes u vrane tre veta dhe u plagosen 12 deri 13 persona te tjere, nga kolona e ushtrise e čila ate dite kalonte nga Qafa e Duhles drejte Malisheves. Ate dite Kosoven e ka vizituar sekretari federativ i puneve te Brendshme Petar Graqanin (e shikova ate per nje gast, duke i thene: e di se keni shetitur tere Kosoven, por nuk di se a keni qene ne ate kolone! (Markoviq te treten here gjate bisedes sime e pyet Graqaninin, qe e kishte ne krahun e djathte “jeli ste bili upoznati stim”, pergjigja ne te tri rastet ishte “ne”). Ne sot i nderuari kryetar kemi ardhur per te marre perkrahjen tuaj per inicimi e perpilimit te Kushtetutes se Kosoves ne rrethana aktuale. Kjo nuk na lejohet nga vete Kryetari i Kuvendit te Kosoves, i čili nderpriti seancen e 168 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture djeshme, na ndaloi hyrjen ne objektin e Kuvendit, na i fiku dritat. Ne kerkojme ate qe na takon sipas ligjeve e rregullave ne fuqi. Kerni te drejte te perpilojme Kushtetuten e KSA te Kosoves. Per kete e te tjera ju ape fjalen kolegeve te mi. “Nuk kerkojme asgje me shume se kombet e kombesite e tjera ne Jugosllavi” tha Muharrem Shabani Edhe une informove shkurtimisht kryetarin Ante Markoviq per rrjedhjen e seances se fundit te nderprere ne Kuvendin e Kosoves dhe pastaj per kerkesat e arsyeshme te popullates shqiptare ne Kosove, me te cilat nuk kerkohet asgje me shume por as kurrgje me pak se sa kane kombet e kombesite tjera ne Jugosllavi, me nje fjale se kerkojme barazi te plote kombetare, respektim te dispozitave kushtetuese ne fuqi, shtet juridik e jo policor etj. Duke vleresuar gjendjen e pergjithshme ne Krahine, kam cekur se nje prej faktoreve kryesor qe po ndikon ne nje gjendje te tille eshte ngushtimi i autonomise se KSA te Kosoves, qe u be me miratimin e ndryshimeve ne Kushtetuten e RS te Serbise ne marš te vitit te kaluar me prezencen e tanksave e ne gjendjen e jashtezakonshme, me presione dhe pa vullnetin e popullit, i čili haptas qe deklaruar kunder atyre ndryshimeve qe prekin dhe cenojne barazine e popullates shqiptare dhe te kombesive te tjera ne Krahine. Bile, shtova se tendenca per ngushtimin e metejshem te autonomise dhe suprimimit e saj po vazhdon edhe me tutje ne permjet te programit per kushtetuten e re republikane dhe disa ligjeve qe po miratohen e pritet te miratohen ne Kuvendin e RS te Serbise. Mirepo, theksova se e gjithe kjo do te behet pa vullnetin e popullit shqiptar. Ante Markoviqin e informova se gjendja ne Kosove tash eshte edhe me e rende, se sa gjate masave te jashtezakonshme dhe se ajo ne fakt, tash eshte shnderruar ne nje “gjendje te zakonshme” me shkelje edhe me te renda te ligjeve e te dispozitave kushtetuese. Kam theksuar se sipas mendimit tim te gjitha keto provokime te renda behen me qellim qe popullata shqiptare te nxirret ne rruge dhe te shkaktohen gjakderdhje te reja. Kryetari Markoviq u habit me faktin se si eshte e mundur te mos pranohet te shqyrtohet Amendamenti i nje grupi kaq te madh delegatesh, pastaj me fikjen e dritave ne Kuvend, me pranine e forcave te shtuara te . 169 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture policise ne Kuvend dhe perreth tij. Markoviqit dhe bashkepunetoreve, pos te tjerash ua drejtove edhe keto fjale: “per asnje milimeter nuk do te leshojme pe para tendencave per cungimin dhe zhdukjen e autonomise se Kosoves. Ne ate moment kur ne delegatet nuk do te jemi ne gjendje te perfaqesojme denjesisht interesat e popullit, ne do te japim doreheqje. Populli shqiptar nuk do te jap pelqimin per shuarjen e autonomise” tha Ramadan Kelmendi Populli shqiptar ne Kosove perkrah reformat tuaja ekonomike - politike dhe ka besim ne KEF-in e ne KE te Kuvenditte Kosoves, i tha delegati mr. Ramadan Kelmendi, i čili pastaj ne pika te shkurtra informoi se popullata shqiptare e Kosoves nuk eshte duke bere bliokada kushtetuese, sig po informojne mjetet e informimit te RS te Serbise, dhe se e verteta eshte e kunderta. Komisioni Kushtetues i Kosoves dha pelqimin per projekt- Amendamentet e KEF-it ne Kushtetuten e RSFJ me disa verejtje parimore dhe keto Amendamente po te vazhdohej mbledhja nga ana e Gjorgje Bozhoviqit, me siguri do ta merrnin nje zeri pelqimin nga ana e delegateve shqiptar. Por, eshte e vertete se duke veshtruar propozimin e Kryesise se RSFJ per Kushtetuten e re te vendit verehet tendenca e heqjes se elementit konstituiv te KSAK ne kuader te RSFJ, per gka populli shqiptar nuk do ta jape pelqimin. Nderkaq, lidhur me propozimin e Kryesise se RSS per nxjerrjen e kushtetutes se re republikane e te Komisionit Kushtetues paraqita mendimin e shumices se anetareve te Komisionit Kushtetues te Kosoves se nje propozim i tille eshte i pa pranueshem, nga se me te praktikisht shuhet autonomia, ndryshohet statusi e pozita e saj ne Federate dhe se tere kjo eshte ne kundershtim me nenet 1 e 2 te Kushtetutes se RSFJ e te Amendamentit 47 te Kushtetutes se RSS. Ky propozim thirret ne demokraci, te bazuar ne respektim te personalitetit te njeriut, te lirive e te te drejtave te tij, mirepo, aty dominon opsioni i kombit serb, duke mos i percaktuar popujt e tjere ne kuader te RSS e te KSA-ve. Verehet se perkunder deklarimeve se sovraniteti u takon qytetareve, popullit, nga teksti dalin shume perkufizime te papranueshme e te paqendrueshme per popullin shqiptar. Per shembull, pa i pyetur shqiptaret 170 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture dhe vullnetin e tyre propozohet qe Kosoves ti nderrohet emri ne “Kosove e Metohi”, pastaj propozimi qe ne kuaderte RS ne perdorim zyrtartejete gjuha serbo-kroate me alfabetin cirilik, gje qe eshte ne kundershtim direkt me nenin 246 te Kushtetutes se RSFJ, pastaj injorohen faktoret qe ndikuan ne krijimin e autonomise se Kosoves, shkaqet e lindjes se autonomise, qendrimet gjate LNQ, parimet e KAQKJ etj. Qdo fjale e jone nga te pranishmit u degjua me vemendje, posagerisht nga ana e Ante Markoviqit, per gka i falenderohemi. Ne, me te vertet, kerkuam drejtesi, ligjshmeri dhe barazi te plote. “Nuk perfillen vendimet e gjykatave” tha Kadrije Gashi Koha e shkurter nuk lejoj as delegaten Kadrije Gashin qe ta thote ate qe mendonte, por ajo megjithekete arriti qe Ante Markoviqit t’ ia shpjegoje geshtjen e bliokadave neper ndermarrje ekonomike ne aspektin e aplikimit te masave te perkohshme, duke theksuar si shembuil me drastik fabriken e tubave ne Ferizaj, e čila ka qene ne hovin me te madh te punes e me perspektive dhe kontrata te shumta per pune te suksesshme, por te cilen e varrosen dy pensionist. Kjo delegate informoi kryetarin e KEF-it edhe lidhur me problemin bukur te pranishem te mos zbatimit te mendimeve te gjykatave per kthimin e punetoreve ne pune, te dlet pengohen edhe nga ana e milicise. Pra, tha ajo, “shteti juridik” pengon funksionimin e shtetit juridik. “Milicet qe bene krime nuk u denuan” tha Xhemajli Bajraj - Kadrije Gashi Kryetarin e KEF-it e njoftova me disa qe sot me se shumti po e mundojne Krahinen tone, perkatesisht popullaten shqiptare. Si shembuil morra komunen e Malisheves. Thash se perkunder jetes se veshtire te popullates shqiptare, krahas varferise se madhe, ata kane perjetuar izolime, arrestime, arrestime, vrasje, plagosje, rrahje dhe maltretime e masakra te ndryshme pothuaj ne te gjitha mjediset. Keshtu permenda rastin qe ndodhi me 27 janar te ketij viti ne fshatin Brestofc, ku u vrane pese persona dhe u plagosen disa qytetare te tjere, si dhe rastin e Malisheves kur ne qendren e qytezes u vrane tre veta dhe u plagosen 12 deri 13 persona te tjere, me qe rast theksova se te gjithe ata kane qene te pafajshem, per arsye se nuk ka Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture pasur tubime a demonstrata, por si zakonisht njerezit kishin ardhur per t'i kryer punet dhe obligimet e tyre te rendomta ne Malisheve dhe se ata ne kete menyre perjetuan ate qe nuk ju ka takuar kurrsesi - humbjen e jetes - duke mos qene fajtore per asgje dhe pa i pasur borxh askujt. Po ashtu, thash se situate e tille dhe e ngjashme eshte ne tere Kosoven, kurse, ne anen tjeter, thash se nuk kam pasur rast te degjoje se eshte suspenduar ndonje milic ose se eshte ngritur flete paraqitje per veper penale kunder atyre miliceve qe kane vrare qytetaret e pafajshem ne Malisheve dhe ne mjedise te tjera , gje qe eshte per gdo denim. Kryetari i KEF-it dhe bashkepunetoret e tij, i njoftova edhe pershume raste, kur milicet me rastin e kryerjes se detyrave te rendomta ne trafikun rrugor, perveg qe kane maltretua qytetaret e pa fajshem, atyre ua kane marre edhe te holiat, kryesisht deviza. “Anekdote” tregoi Adem Mikullofci Shoku kryetar, me lejoni t’i them edhe une disa fjale. Mendoj se kryesorja eshte se jemi te bllokuar si Kuvend. Serbet e Malazezet po i braktisin mbledhjet kur duhet shqyrtuar e debatuar per geshtjet me interes per Kosoven dhe autonomine e saj, pastaj ne po marrim vendime, sepse po kemi kuorum, por Kryetari i Kuvendit nuk po i nenshkruan vendimet tona, sepse konsideron se ato jane mendime nje-nacionale. Keshtu, pra me qellim dhe ne menyre tendencioze po bllokohet puna e Kuvendit te Krahines. Si njeri qe merrem me a rt e letersi dhe si aktor, me lejoni shoku Markovig qe me kete rast te ju tregoj nje anekdote. Kryetari amerikan Xheferson me nje rast para 200 e sa vjetesh kishte thene: “Ne se ia dalim qe secilin indian ta pajisim me nje sapun dhe abetare ne dore ne do ta shpetojme nje populi me prejardhje te lashte, me civilizim te lashte dhe ne amerikaneve do te na mbajne ne mend si populi humanitar dhe te drejte”. Sot, shoku Kryetar, 200 vjet me vone, Kryesia e Serbise harton kushtetuta me te cilat femijeve shqiptare deshiron t’ ua marre nga duart abetaren. Jam i bindur se per kete bota do te tmerrohet dhe do te perqesh tere Jugosllavine. 172 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Fjala e kryetarit te KEF-it z. Ante Markoviq Sa e morri fjalen z. Markoviq, ne mbeshtetje te fjaleve diskutuesit te fundit, z. Markoviq filloi te na bind se do te kete buke ne Kosove, do te kete edhe shkollim etj... Dr. Skender Skenderi, nderhyn. Mu dashte te nderhyj, pasi ai u inspirua nga anekdota, e čila nuk e kishte ate qellim, prandaj i thash: “Izvinite druže Predsednice”, iu drejtova edhe nje here, perafersisht, duke i thene: “Na talni shoku Kryetar, Ju neve nuk na keni kuptuar mire, nuk kemi ardhur per te kerkuar buke, ate e sigurojme vet, nuk kemi ardhur te na siguroni shkollen, e kemi dhe do ta mbajme vet, ne ketu sot jemi ne emer te popullit qe na ka zgjedhur, qe te diskutojme dhe te merremi vesh per geshtjen e Kosoves, per fatin e Kosoves. Ju nuk penguat gjithe ate qe beni Serbia dhe pa deshiren e popullit morri autonomine, shkaterroi mbrojtjen territoriale ne Kosove, shkaterroj policine, largoi njerezit nga puna, shkaterroi dhe po shkaterron ekonomine e Kosoves, sig shpjeguan koleget e mi. Lejuat nderrimin e Kushtetutes se Serbise, Kushtetuten e Kosoves nuk na leni ta diskutojme dhe as ta perpilojme, per kete kemi ardhur ketu, per te biseduar per Kushtetuten dhe fatin e Kosoves. E dini se eshte nderprere seanca e Kuvendit te KSA te Kosoves pa asnje shpjegim. Na jane fikur dritat ne Kuvend. Na eshte ndaluar hyrja ne ndertesen e Kuvendit. Une ju them se geshtja e Kosoves eshte aq e madhe sa nuk mund te mbetet pa u zgjidh, ta zgjedhim se bashku permes Kushtetutes federale, Kushtetutes se Serbise dhe Kushtetutes se Kosoves. Do te jete zgjidhje me e mire, se sa te vije i treti dhe ta zgjedhe ate. E dini edhe Ju se askush i jashtem nuk do ta zgjedh kete geshtje as ne interesin tone e as ne interesin e juaj, por ne ndonje interes te trete apo te katert. Zgjidhja eshte shume e thjeshte duam barazi kushtetuese ne SFRJ. Ketu ju bejme me dije se Kuvendi i yne, ne seancen e thirrur nga kryetari i Kuvendit Gjorgje Bozhoviq per me dy korrik te vitit 1990, do ta merr mbi supet e veta zgjidhjen e geshtjes se Kosoves dhe ftojme qe te jete prezent dikush nga KEF-i ne ate seance shume te rendesishme. Per kete ne do te kemi edhe nje takim ne Kryesine e SFRJ”. Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture Sig do te shihet, pas ketij intervenimi, z. Markoviq e ngrite biseden shume larte, qe e keni me tutje. Fjala e Kryetarit te Keshillit Ekzekutiv Federativ Ante Markoviq, para delegacionit te Kosoves (sipas shenimeve tona dhe te Rilindjes se 26. 06. 1990, f. 10). Sig u pa per disa gjera qe kishin ndodhur ishte i informuar, por per shume te tjera jo. Kjo del nga detaji se gjate fjales se kryetarit te delegacionit te Kosoves Skender Skenderi, kryetari Markoviq tri here, per tri rrefime, e pyeti publikisht ministrin e puneve te brendshme Petar Graganin “A keni qene te njohur me kete rast”, te cilin e kishte ne krahun e djathte. Graqanini ne te tri pyetjet u pergjigj shkurte me tri “ne - jo”. Ante Markoviq, i čili e kishte leshua mbledhjen e KEF-it per ta pritur delegacionin e Kosoves, sakte ne ora 18:00, foli shkurte. Tha se ishte i deri diku i informuar per ngjarjet ne Prishtine, dhe premtoi se KEF-i ne kuader te kompetencave te veta dhe ne kuader te institucioneve te sistemit do te ndermarre masat e nevojshme qe te informohet per saktesine dhe vertetimin e ketyre informatave, si dhe do te ndermarre masat e nevojshme ligjore per perballimin dhe tejkalimin e problemeve te renda te pranishme tash sa kohe ne Kosove. Pasi nga delegatet u informua edhe per kerkesat e shumta te popullit qe ai ta vizitoje KSA te Kosoves, kryetari Markoviq u premtoi delegateve se ne kuader te vizitave qe do t’ ua beje republikave dhe krahinave, shpejte do te vije edhe ne Kosove. Interesant, me kete u mbyll mbledhja pa e marre fjalen askush tjeter nga delegacioni i KEF-it, edhe pse ministri i puneve te brendshme, Petar Graganin ishte etiketuar disa here nga kryetari i delegacionit te KSA te Kosoves dr. Skender Skenderi gjate fjales se vet. Pas ofrimit te nje shujte, te cilen e refuzuam pa mendua fare, se pari doli delegacioni e KEF-it qe ishin ne anen e daljes, pastaj delegacioni i KKA te Kosoves. Na u tha se deri ne Prishtine do te kemi percjelljen e policise federale, gje qe u pa se qendronte. Kthimi u be pa kurrfare problemi deri ne Prishtine. Meqenese nuk kishte gazetar me ne, as ata nuk kishin siguruar, delegatet anetar te ketij delegacioni kishin te pergatitur sedli fjalen e vet, i kishim te gatshme per gdo rast, ashtu qe ato iu dorezuan Rilindjes, te cilat u botuan ne Rilindjen e dates 27. 06.1990 ne faqen 10). Po i japim po thuaj ashtu si i ka pergatitur secili delegat per vete. 174 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture “Amendamenti 47 u fut ne menyre joligjore” - Selvije Gjinaj Pas ngjarjeve te vitit 1981 udheheqja e Kosoves i ka plotesuar kerkesat e udheheqjes serbe perdiferencim ne te gjitha nivelet, prej shkollave fillore e deri ne fakultete. Nga puna jane larguar me qindra arsimtare, profesore dhe doktore shkencash. Jane nderruar po ashtu edhe shume udheheqes te organizatave ekonomike e te tjera, por prapeseprape per disa qarqe serbe kjo nuk ka qene e mjaftueshme. Oellimi i tyre doli ne shesh vitin e kaluar, kur u propozuan ndryshimet ne Kushtetuten e RS te Serbise me te cilat u kerkua ngushtim total i autonomise se Kosoves. Gjate diskutimit publik populli shqiptar nuk i pranoi ato Amendamente qe cungonin autonomine dhe votoi kunder. Mirepo, deshira e popullit nuk u perfill dhe Amendamentet ne Kushtetuten e Serbise u aprovuan ne rrethana te dyshimta, me masa te jashtezakonshme e me tanke dhe me vota te mysafireve. Amendamenti 47 u fut ne menyre joligjore, pas diskutimit publik. Gjate miratimit te Amendamenteve kryetari i atehershem i Kuvendit te KSA te Kosoves Vukashin Jokanoviq dhe te tjeret premtuan se me miratimin e tyre populli shqiptar nuk do te humb asgje, por ne humbem te gjitha. Menje here filloi nderrimi i emrave te rrugeve, te shkollave, ngushtimi i te drejtave ne arsim, marrja e puneve dhe kompetencave te organeve te puneve te brendshme te Kosoves nga ana e organeve te puneve te brendshme te Serbise etj. etj. Kryetarit Markoviq pastaj i fola edhe per helmimet e nxenesve dhe qytetareve te tjere. Thash se a eshte fjala per helmim apo jo le te vertetohet nga ana e shkencetareve, porshtova se une si qytetare dhe si nene kerkoj qe femijet e helmuar te trajtohen si paciente te semure dhe te mos debohen para dyerve te spitaleve dhe ambulancave nga ana e miliceve sig ndodhi. Čeka edhe helmimin e shtate femijeve parashkollore ne Gjakove, ne mesin e te cileve ishte edhe nje i nacionalitetit serb dhe shtova se nga psikologjia e dime se femijet nuk dine te simulojne dhe te shtiren. Ne fund edhe nje here theksova se populli shqiptar vjet nuk e ka dhene pelqimin per Amendamentet me te cilat cenohet autonomia e Kosoves dhe as sivjet nuk do ta jep pelqimin per nje Kushtetute te RSFJ dhe te RS te Serbise, me te cilat Kosova faktikisht zhveshet teresisht nga autonomia. Ne Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture delegatet do ta perfillim deshiren e popullit dhe se ajo eshte edhe deshira e jone. Autonomia mund te na merret me dhune dhe jo me deshire, porse droje se nese behet keshtu ne Kosove nuk do te kete qetesi. Manipulimet me 900 punetore ne Ferizaj” ■ Maliqe Bajoku Me kryetarin e KEF-it biseduam ne menyre te qete e shume te hapet. Kerni shkuar pa kurrfare pergatitje paraprake, por per pergatitje nuk patem kohe dhe ato as qe ishin te nevojshme, duke ditur gjithe ate qe po na ndodhe sot ne Kosove. Gjate bisedesjane nderlidhurdisa here kur ishte fjala rreth informatesse KEF- it per tejkalimet e autorizimeve zyrtare te njesise se bashkuar te milicise, me g’ rast Xhemajli Bajri permendi rastin e Malisheves, e une bera perpjekje qe ta sqaroj rastin e Podujeves ku humben jeten dy te rinjve e as sot e kesaj dite nuk dihen rrethanat. Po ashtu dikush nga shoket permendi edhe largimin e mbi 900 punetoreve te fabrikes se tubave ne rruge, kurse Ante Markoviqi e kuptoi ate largim te punetoreve nga puna si pasoje e teprices teknologjike. Une ia shpjegova se nuk eshte fjala per kurrfare teprice teknologjike, por punetoret e larguar nga puna per arsye te bindjeve te tyre politike dhe kundershtimit qe kolektivin te mos e udheheqin dy pensioniste. “Per kolaps ekonomik nuk jane fajtore punetoret” - Sabri Hashani Ekonomia e Kosoves qe nje kohe te gjate po perjeton nje kolaps e per kete nuk jane fajtore punetoret te cilet pas gjithe asaj qe perjetuan e po e perjetojne ende ne lekuren e vet dhe me gjithe faktin se ne nje mase u ka rene morali per pune, vegmas prej vitit te kaluar, prape se prape, jane te gatshem per pune dhe zbatimin e reformave ekonomike. Fajtoret per gjendjen e tashme duhet kerkuar ne mesin e udheheqesve, te cilet i kane uzurpuar te gjitha kompetencat e organeve veteqeverisese qe tash ne shume ndermarrje nuk jane duke funksionuar e prandaj punetoret nuk mund te t’ i realizojne te drejtat e tyre. Natyrisht, krejt kjo po ndikon edhe ne mosrealizimin e planeve te prodhimit, gje qe vegmas u ndie pas integrimeve te paligjshme te sistemeve te medha. Pasi une punoi ne Elektro-ekonomi te Kosoves, mund te them se 176 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ne kete gjigant ekonomik, i čili merre pjese me rreth 35% ne prodhimin industrial te Krahines, kemi nje gjendje te pakenaqshme. Shoku kryetar, ju e dini, sepse edhe vete keni punuar ne ekonomi, si qendrojne gjerat kur nje gjiganti te tille sig eshte elektro-ekonomia, i merren pjeset me vitale te saj, prandaj deshiroi edhe nje here te theksoj se e gjithe kjo ka ndikuar qe ekonomia kosovare dita me dite te shkaterrohet dhe kete dikush po e bene me qellim te caktuar. Ndihem si qytetar i rendit te dyte” - Bujar Gjurgjeala Duke respektuar kohen tuaj te gmueshme deshiroi t' i them vetem disa fjale. Une kam jetuar nje kohe si študent ne Zagreb, kurse tani jetoi ne Kosove, ku ndihem si qytetar i rendit te dyte. Kur them keshtu, mendoi edhe per te gjithe bashkekombesit e mi. Per kete nuk duhen shume fakte, nese dihen keto gjera: u suprimua SPB e Kosoves nga ana e SPB te Serbise, po punohet ne drejtim te suprimimit te organeve gjyqesore, tentohet te rrenohet ekonomia kosovare ne lemen e arsimit shume nxenes shqiptare ngeiin pa mundesi te shkollimit, ne shendetesi kemi arbitrimin e policeve, se kush do te gezoj sherbim shendetesor ne spitale per tu mjekuar e kush jo ne rastet e helmimit te 7 000 femijeve. Nuk deshiroi te hyje ne kualifikimet se a eshte fjala per helmim a jo, sepse per kete nuk jam i kualifikuar. Kete le ta bejne ekspertet qe e kane per detyre dhe koha do ta tregoi se gka eshte ne pyetje rreth helmimeve, por nuk mund te pajtohem me arbitrimin e policeve. Perveg kesaj kemi pabarazi ne punesim, ne ndarjet e banesave etj. Kujtoj se pas ketyre gjerave qe i permenda nuk nevojitet ndonje koment me i gjere per tu konstatuar se gdo kush qe eshte ne nje pozite te tille do ta ndiej veten qytetar te rendit te dyte. Shkurte, ne Kosove situata eshte shume e veshtire. Durimi ka kufirin e vete, prandaj, nese nuk ndermerretdigka urgjente ne menyre qe te eliminohen keto padrejtesi mund te ballafaqohemi me probleme edhe me te renda dhe me pasoja shume te medha. Me ka marre malli te jem i lumtur” - Gafurr Kiseri Shoku kryetar, kam pershtypjen se ju nuk jeni te informuar ne menyre adekuate dhe reale per gjendjen ne Kosove. Edhe nese jeni te _ _ 177 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture informuar ne permjet sherbimeve dhe organeve tuaja, mendoi se ato informata kane qene te perpunuara dhe te zbukuruara e ndoshta edhe jo objektive. Si shembull po e marre informaten qe e kemi marre nga Sekretari Federativ i Puneve te Brendshme per Kosoven, te cilen une e kam lexuar dhe me shume segmente te parashtruara ne ate informate nuk pajtohem, per arsye se te dhenat dhe vleresimet ne te nuk jane reale dhe objektive. Ne qe gjendemi ketu nuk perfaqesojme vetem popullaten shqiptare, por jemi delegat dhe perfaqesues te mbare popullates kosovare dhe jemi jetesisht te interesuar qe gjendja ne Krahinen tone njehere e pergjithmone te qetesohet dhe te filloj nje jete e qete e lumtur, bashkejetese e sinqerte dhe e barabarte. Sinqerisht ju them se qe dhjete vjet mua me merre malli te kendoj, te qesh, te vallezoje, pra te jem i lumtur. Por, kete nuk e kam. Andaj, shoku Kryetar, duke u bazuar ne faktin se ju gezoni nje autoritet dhe perkrahje te plote e te sinqerte ne mbare popullaten kosovare, ju lusim qe maksimalisht te angazhoheni ne kete drejtim e te vini ne Kosove dhe aty t’i vertetoni te gjitha keto qe ne sot i parashtruam. “Intervenime brutale te miliceve ne entet shendetesore” - Dr. Xhevat Pllana Shendetesia kosovare gjendet ne nje situate shume te rende, sidomos ne aspektin material dhe ate organizativ, ndersa sa i perket kuadrit profesional dhe aftesise se tij, mendoj se ai gjendet ne nivel te mesatares jugosllave. Gjendjen edhe me e ka keqesuar paraqitja e disa dukurive ne kohe te fundit. Kur e them kete mendoj ne helmimeve masive. Duke ditur se ne ne Kosove nuk kemi pasur mundesi qe te bejme analiza perkatese per zbulimin e shkakut te helmimeve, ne baze te tablose klinike jemi te bindur se kemi te bejme me helmime nga ndikimi ndonje reagensi kimik. Na befason fakti pse organet shteterore nuk angazhohen per zbulimin e aktoreve dhe organizatoreve te helmimit, pa marre parasysh kush jane ata. Nderkaq, ne anen tjeter, organet e milicise pengojne dhenien e ndihmes mjekesore, duke bere roje para institucioneve shendetesore dhe duke bere seleksionimin e pacienteve. Pse nuk ka angazhime kunder nderhyrjes brutale te policise ne institucionet shendetesore, kur dihet se kemi 1 78 Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture raste madje kur jane suspenduar edhe ekipet kujdestare mjekesore nga ana e milicise dhe eshte bere intervenimi kirurgjik nga ana e tyre ?! Ne keqesimin e metejshem te gjendjes ne shendetesi ka ndikuar edhe segregacioni neper shtepi te shendetit dhe klinika, duke krijuar keshtu institucione shendetesore paralele nje nacionale, gje q per shendetesi eshte e papranueshme. 179