»Pušti niz vodu, čekaj uz vodu«
Sofija Miloradovic
»Puščaj po vodi, čakaj ob vodi«
"What goes around comes around"
m
Cobiss: 1.19
Prvoslav Radic, Kopaonički govor: etnogeografski i kulturološki pristup, Beograd: SANU, Etnografski institut, 2010 (Posebna izdanja 70), 365 str. (cirilica)	SI
Predstavljena je knjiga Govor Kopaonika: etnogeografski in kulturološki pristop Prvoslava Radica, ki jo je leta 2010 izdal Etnografski inštitut Srbske aka-	^ demije znanosti in umetnosti v Beogradu. To je interdisciplinarna monogra-	O fija področja Kopaonika v Srbiji in o njegovem prebivalstvu, ki jo odlikujejo	j dialektološki, pa tudi etnoantropološki in folkloristični podatki in ki vsebuje tudi štirideset strani narečnih besedil.	q
Ključne besede: srbščina, narečje, področje Kopaonika, arhaizmi in inovacije,	^^
etnogeografija, kulturologija	„
N H
This article presents Prvoslav Radio's book Govor Kopaonika: etnogeografski	h^
in kulturološki pristop (The Local Dialect of Kopaonik: An Ethnogeographi-cal and Cultural Studies Approach), published in 2010 by the Institute of Ethnography at the Serbian Academy of Arts and Sciences in Belgrade. This is an interdisciplinary volume covering the Kopaonik area in Serbia and the people living there. The volume contains information on the dialect, as well as ethnic anthropology and folklore, and also contains forty pages of dialect texts.
Key words: Serbian language, dialect, Kopaonik area, archaisms and innovations, ethnogeography, cultural studies
Pre nego što napišem nekolike rečenice o monografiji Kopaonički govor, autora Prvoslava Radica, u obavezi sam da objasnim naslov ovoga prikaza. Reč je, naime, o jednoj izreci zabeleženoj u paracinskoj opštini, u selu Skorica, od strane profesora Tomislava Dokica. Ova izreka poručuje da dobro delo ne ostaje neuzvraceno, a ja sam njome želela da čitaocima poručim da je objavljivanje ove monografije samo prirodan rezultat višegodišnjeg predanog rada, velike erudicije, ali nadasve strasti sa kojom se na terenu slušala svaka izgovorena narodna reč.
Knjiga Kopaonički govor: etnogeografski i kulturološki pristup predstavlja istinsku interdisciplinarnu monografiju o kopaoničkoj oblasti i njenom stanovni-štvu, bogatu istoriografskim, dijalektološkim, etnoantropološkim, folklorističkim
Z
podacima. Izdavač knjige je značajna nacionalna institucija - Etnografski institut SANU, koja je knjigu objavila u okviru svoje edicije Posebna izdanja (može se N preuzeti na adresi http://www.etno-institut.co.rs/Monografije/70.asp), a njeno je 1 štampanje finansirano iz sredstava Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Re-^ publike Srbije. Važno je napomenuti i to da se autor ove monografije vec ranije potvrdio kao vrstan poznavalac prilika u govoru stanovnika gornjotopličkih nase-S lja.1 Takode, podsecanja radi i ukazivanja na jedan važan element naučnog profila L kolege Radica, pomenucu i njegovu monografiju Turski suuf^ksi u srpskom jeziku (sa
0	osvrtom na stanje u makedonskom i bugarskom), koju je 2001. godine u Beogradu v objavio Institut za srpski jezik SANU, u okviru Biblioteke Južnoslovenskogfilolo-
ga, nova serija, knjiga 17.
Monografija koju predstavljam, pored Predgovora, te Literature, izvora i skračenica, rezimea na engleskom jeziku i Indeksa citiranih autora, sadrži sledeča Z poglavlja: I. Uvod, II. Pogled na kopaoničku oblast, III. Osnovne odlike kopaoničk-A og govora, IV. Stanje na kopaoničkim obodima, V. Kopaonički govor i susedni dija-P lekti, VI. Kopaonički govor izmeäu arhaizama i inovacija, VII. O etno-lingvističkim
1	supstratima i kulturološkim slojevima, VIII. Kopaonik u kulturološkom ogledalu S srpskog naroda, IX. Dijalekatski tekstovi, X. Zaključak. Autor se opredelio za ne-^ dovoljno istraženu srpsku etničku i jezičku oblast - Kopaonik. Stoga, značaj ove 1 monografije je pre svega u samoj ideji da se pristupi deskripciji i analizi sistema 7 kopaoničkog govornog tipa, buduči da taj govor, koji pripada kosovsko-resavskom
•	dijalekatskom masivu, predstavlja važnu kockicu u veoma komplikovanom etnomi-
1	gracionom i dijalekatskom mozaiku Srbije.
•	Autor svoje zaključke zasniva na rezultatima sopstvenih terenskih istraži-
2	vanja, kao i na materijalu predstavljenom u relevantnim bibliografskim jedini-cama i koriščenim dijalektološkim izvorima. Tako se kao posebno značajno za jezičku nauku pokazuje ustanovljenje činjenica koje pomažu boljem razumevanju medudijalekatskih procesa na istraživanom terenu, iduči tragom precizno utvrdenih odnosa izmedu arhaičnih i inovativnih crta. Autor beleži niz arhaizama na jezičkom, ali i na etnografskom i folklorističkom planu.2
Izdvajajuči neke relevantne pojedinosti, najpre ču pomenuti doprinos kolege Radiča otvaranju novih vidika istorijskoj dijalektologiji,^ tačnije - istorijskoj ak-centologiji, ukazujuči na jednu od izuzetno značajnih i naročito zanimljivih osobina kopaoničkog govora, »najavljenu« još 1990. godine u pomenutom opisu govora sela Mrče, a to je čuvanje tragova metatonijskog akuta, tj. praslovenskog neoakuta
Videti, na primer, Radičevu studiju Crtice o govoru sela Mrče u kuršumlijskom kraju, objavljenu u knjizi XXXVI Srpskog dijalektološkog zbornika, u Beogradu 1990. godine. »Da je središnja kopaonička oblast u osnovi sačuvala svoj stariji dijalekatski profil, svedoči danas njena prilično izražena jezička kompaktnost, kao i zastupljenost niza tipičnih, neretko arhaičnih jezičkih crta koje su ovde, u odnosu na druge kosovsko-resavske dijalekatske zone, naijrazitije« (str. 39).
Karakteristike metatonijskog akuta u srbijanskim govorima, pozicije u kojima se on beleži i sveden pregled istorijata ovoga problema dao je Pavle Ivič u radu Neoakut na padinama Kopaonika, objavljenom 1994. godine u Zborniku Matice srpske za filologiju i lingvistiku XXXVII, Novi Sad, 239-246.
koji je nastao metatonijskim procesima. »Ovaj akcenat se obično javlja u višeslo-žnim rečima, retko na poslednjem slogu i još rede na otvorenoj ultimi« (str. 45), ^ uklapajuci se u inače stabilan troakcenatski sistem, koji čine dva kratka i jedan dugi ® akcenat uzlazne prirode.	,!.,
Treba reci da su od naročitog značaja Radiceva istraživanja sintaksičkog pla- ^ na, buduci da je sintaksa narodnih govora, kao što je poznato, nedovoljno istraže- ^ na i opisana; sintaksički podaci uglavnom se daju uzgredno, samo kao dodatak u ^ studijama koje obraduju morfološke sisteme odredenih govora. Na ovome planu autor beleži, na primer, znatniju upotrebu dativskog oblika u posesivnoj funkciji, ^ neutralizaciju gramatičkog odnosa izmedu akuzativa kao padeža pravca i lokativa (i instrumentala) kao padeža lokacije, pojačanu upotrebu povratnih glagola u razli-čitim ulogama, posebno u pasivnim konstrukcijama, i drugo.	^
Pored konstatovane i potvrdama potkrepljene razvedenosti na kopaoničkim ^ obodima, tj. u perifernim kopaoničkim predelima, koja biva rezultat različitih mi-gracionih nanosa - u osnovi, onih sa zapada i onih sa jugoistoka, a koja predstavlja prelaz prema susednim govorima, tragovi procesa jezičkog ujednačavanja očigledni su u središnjoj kopaoničkoj oblasti, a oni su rezultat nekoliko činilaca, medu kojima su ključni - geografski faktor i jednovrsna privredna delatnost življa na visinskim terenima. I dok su rezultat dijalekatskih migracionih nanosa sa zapada, na primer, ijekavizmi i jekavsko jotovanje, jezičke inovacije u kopaoničkom govoru posledi- ® ca su interdijalekatskih procesa »u delu južne, i posebno jugoistočne kopaoničke oblasti, u blizini prizrensko-južnomoravskog dijalekatskog koridora«, a te inovacije ^ su zapravo »analitički strukturni modeli koji se u najvecem broju mogu podvesti pod tzv. balkanizme« (str. 333), ali i brojne druge analoške pojave. »Širok raspon W balkanističkih jezičkih crta ukazuje i na nekadašnje prisustvo drugih balkanskih ^ naroda i njihovih jezika u ovoj oblasti, odnosno na elemente svojevrsne lingvističke i kulturološke simbioze« (str. 334).
Kada je reč o kopaoničkoj leksici, u dijahronom preseku se očituje leksič-ka troslojnost koja se vezuje za odredene civilizacijske slojeve: slovenska leksika, stara neslovenska leksika (grcizmi, romanizmi, relikti starobalkanskog supstrata), turcizmi.
Veoma je važno istaci i još jedan aspekt koji je Prvoslav Radic imao u vidu prilikom pisanja ove monografije, a u pitanju je kulturološki aspekt, dosad najče-šce prenebregavan u dijalektološkim monografijama. Analizirajuci kulturološku di-menziju govora kopaoničke oblasti, u poglavlju pod naslovom Kopaonik u kulturo-loškom ogledalu srpskog naroda, autor prati jezička svedočanstva o životu srpskog naroda na ovim prostorima. Na etnopsihološkom planu Prvoslav Radic ističe i danas visok stepen patrijarhalnosti ovog stanovništva koje čuva uspomenu na nekadašnje mnogoljudne srpske zadruge. Osnovni materijal za ovakve analize ponovo mu daje govor ovdašnjeg stanovništva - na primer, oslovljavanja i oca i strica sa čika ili čiča, a pre svega veliki broj imena koje mlada, dovedena žena daje ukucanima: deverzava, dikozava, dikocvece, lepodika, lepozava, milozava, ranodika, ranomilje; brale, golubak, sokolak, šecerak, itd.
I jeziku ovdašnje narodne poezije autor je posvetio posebnu pažnju. Konsta-tujuci da je i svojom poetskom strukturom i svojim jezikom ova poezija deo srpskog
(vukovskog) folklorističkog korpusa, on se posebno zadržava na pojavama koje u našoj folkloristici nisu šire poznate, kao što je, na primer, tzv. prošireni deseterac. N Prateci moguce balkanske folklorističke paralele (npr. motiv uzidivanja neveste u 1 gradevinu, motiv odmazde nad taocem, i slično), autor ukazuje i na pojedine bal-^ kanske podudarnosti na folklorističko-stilističkom planu. »Reč je o objedinjujucim, O naddijalekatskim jezičkim elementima koji učestvuju u formiranju svojevrsnog pos etskog jezika (gr. koine), poznatog Balkanu od antičkih vremena« (str. 337). L	Kao naročite vrednosti ovde prikazane monografije, želim da istaknem uspe-
0	šno izlučivanje najbitnijih elemenata u okviru svih jezičkih nivoa kada je reč o v kopaoničkom govoru, te definitivno utvrdivanje dijalekatskog profila toga govora, kao i očrtane važne momente u okviru etnomigracione strukture, kulturoloških slojeva i folklorističkih zapisa. U prikazanoj knjizi dosledno su uvažene činjenice dobijene prilikom - posve očigledno - opsežnih i odlično usmerenih terenskih is-
Z traživanja, te ona stoga pruža vanredno solidnu osnovu za neka buduca razmatranja A jezičkih, no i ne samo jezičkih problema, kao i za izvlačenje zaključaka različite P vrste u mnogim naučnim oblastima i disciplinama.
1	I na kraju, nakon prelistavanja po više osnova znalački izabranih, te prilože-s nih dijalekatskih tekstova u predstavljenoj monografiji Prvoslava Radica, zaklju-^ čujem da je ono što se otvara kao privlačna mogucnost ili, ispravnije rečeno, ono 1 što predstoji kao obaveza koju ne treba predugo odlagati, objavljivanje integralne 7 dijalekatske grade sakupljene na kopaoničkom terenu. To bi, verujem, podjednako • obradovalo i stručnjake i ljubitelje narodne reči - i zbog nje same i zbog mudrosti u
ls>
z
1 njoj pohranjene.