143 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 1 e lwira kaczyńska – k rzyszto F t o Masz w itCzak słOwianie na kRecie w świetle faktów językOwych Cobiss : 1.01 Slovani na Kreti v luči jezikovnih dejstev Pandelis Haralambakis v nedavno izdani monografiji (2016) analizira zgodovinska poro- čila in dokumente o Slovanih na Kreti ter posreduje leksikalne in onomastične podatke, ki dokumentirajo sledove davnih slovanskih naselbin na otoku. Avtorja preverjata nekatere raziskovalne hipoteze in podajata sedanje stanje vprašanja prisotnosti Slovanov na Kreti. Ključne besede: Kreta, leksika, onomastika, naselbine, Slovani, izposoje Slavs in Crete in the Light of Linguistic Facts In his recently published volume (2016), Pandelis Charalambakis analyzes historical ref- erences to and documents about the Slavs in Crete. He also presents lexical and onomastic data that document traces of old Slavic settlements on the island. This article verifies selected research hypotheses and presents the current state of research on the Slavs’ pres- ence in Crete. Keywords: Crete, vocabulary, onomastics, settlement, Slavs, borrowings W roku 2016 ukazała się monografia Pandelisa Charalambakisa pt. Σλάβοι στην Κρήτη κατά τον μεσαίωνα και τους πρώιμους νεότερους χρόνους: ιστορικά και γλωσσικά τεκμήρια, która stanowi podsumowanie wieloletnich badań nad zagad- nieniem pobytu Słowian na Krecie, a także nad słowiańskimi wpływami leksykal- nymi na dialekt kreteński języka nowogreckiego oraz na toponimię Krety (Χα- ραλαμπάκης 2016). Monografia dzieli się wyraźnie na dwie partie. W pierwszej części (s. 15–85) autor dyskutuje historyczne dane począwszy od VII wieku n.e. aż do podboju wyspy przez imperium osmańskie (w latach 1645–1667). Omawia też hipotezy badawcze dotyczące domniemanego pobytu Słowian na Krecie, zgła- szane zarówno przez badaczy greckich, jak i zagranicznych. W drugiej części (s. 87–238) Charalambakis przedstawia świadectwa językowe zarówno leksykalne (zapożyczenia słowiańskie), jak i onomastyczne (tj. toponimię kreteńską podej- rzaną o pochodzenie słowiańskie). Monografia zawiera (oprócz wstępu i wpro- wadzenia, s. 5–14) dość obszerne podsumowanie (s. 239–251), grecki przekład relacji czeskiego podróżnika Jana Hasišteinskýego dotyczącej wyspy Krety z roku 1493 (s. 253–266), bogatą literaturę przedmiotu (s. 267–290), ilustracje (s. 291– 297), streszczenie angielskie (s. 299–305), indeksy (s. 307–337) oraz spis treści (s. 339–340). Już sam przegląd zawartości dowodzi, że autor poświęca dokumentacji i argumentacji językowej dwukrotnie więcej uwagi niż danym historycznym. https ://doi .org /10.3986/Jz .25.2.9 144 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... 144 Czytelnikom polskim oraz slawistom wszystkich nacji chcielibyśmy przybli- żyć aktualny stan badań nad ogromnie trudnym i wielce dyskusyjnym zagadnieniem pobytu Słowian na wyspie Krecie. Czynimy tak z czterech powodów: po pierwsze, kontakty słowiańsko-greckie (zarówno średniowieczne, jak i nowożytne) budzą wciąż ogromne zainteresowanie badaczy (zob. Skach 2008; Μαλιγκούδης 2013); po drugie, język nowogrecki jest dla wielu slawistów polskich i obcych znaczną barierą; 1 po trzecie, dostęp do słowników dialektalnych (w danym przypadku do kreteńskich opracowań) jest z różnych powodów utrudniony; 2 po czwarte, argu- menty slawistów dotyczące słowiańskości niektórych kreteńskich apelatywów lub onimów warto skonfrontować z wypowiedziami specjalistów od języka i na- zewnictwa (nowo)greckiego. 3 Kolejnym czynnikiem, który wpłynął na krytyczne opracowanie wzmiankowanego w tytule tematu, był fakt prowadzenia przez nas badań w zakresie stosunków językowych grecko-słowiańskich (Kaczyńska – Wit- czak 2008: 129–146; Kaczyńska 2016: 31–50). Problem pobytu ludności słowiańskiej na Krecie był poruszany wielokrot- nie zarówno przez autorów greckich (zwłaszcza Nikolaosa Tomadhakisa 4 ), jak i przez zagranicznych badaczy (np. Vasmer 1941; Заимов 1967). Najwcześniejsze prace mówiące o słowiańskim osadnictwie na wyspie Krecie wyszły spod pióra bułgarskich historyków (Шишманов 1897: 90–126; Сакѧзов 1932: 1–62). Nie- stety, okres średniowiecza nie dostarcza wyczerpujących danych w tej kwestii. W zasadzie musimy uwzględniać każde zachowane źródło. Zwykle pierwsze poja- wienie się Słowian na Krecie wiąże się z relacją Tomasza Prezbitera, informującą o najeździe Słowian na wyspę Kretę w 623 roku. Oryginalny tekst zachował się w języku syryjskim. Poniżej cytujemy go w dosłownym łacińskim przekładzie, przygotowanym przez Jana Landa (1862: 115): Anno 934 Slavi Cretam caeterasque insulas invasere; atque illic pii viri Kenes’rînenses comprehensi sunt, quorum fere viginti interfecti. („W roku 934 [tj. 623 r. n. e.] Słowianie najechali Kretę i inne wyspy; i tam pochwycili pobożnych mężów z Qēnneshrē, z których prawie dwudziestu zabili.”) 5 1 W literaturze polskiej wpływy słowiańskie na język nowogrecki badała przede wszystkim Wanda Budziszewska (1990; 1991). 2 Liczba słowników dialektu kreteńskiego (lub niektórych jego gwar) jest wyjątkowo obfita i obejmuje kilkanaście publikacji różnej wartości, por. Πάγκαλος 1955–1975; Πιτυκάκης 1983; Κονδυλάκης 1990; Περιστεράκης 1991; Γερωνυμάκης 1999; Ξανθινάκης 2001; 2009; Τσιριγωτάκης 2001; Γαρεφαλάκης 2002; Ροδάκης 2005; Κοντοσόπουλος 2006. Wiele imponujących dokonań ukazało się w ostatnim dziesięcioleciu, por. Αποστολάκης 2008; Τσιριγωτάκης 2008; Δαριβιανάκης 2009; Κριτσωτάκης 2012; Ιδομενέως 2006–2013; Ορφανός 2014; Κοντοσόπουλος 2015. 3 Warto odnotować, że w ostatnim dziesięcioleciu ukazały się słowniki etymologiczne zarówno dotyczące leksyki, jak i ojkonimii nowogreckiej, por. Μπαμπινιώτης 2011; Συμεωνίδης 2010; 2015. 4 Zob. Τωμαδάκης 1938: 425–431; 1939: 7–19; 1953: 105–111; 1989: 363–365. 5 Ukazało się tłumaczenie angielskie syryjskiej relacji Tomasza Prezbitera. Brzmi ono: „The Slavs invaded Crete and the other islands. There some blessed men of Qēnneshrē were taken captive and some twenty of them were killed” (Palmer 1993: 18). 145 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 145 Informacja ta nie posiada niezależnego potwierdzenia, ale taka sytuacja w przypadku wczesnego średniowiecza nikogo nie dziwi. Większość historyków uznaje świadectwo Tomasza Prezbitera za wiarygodne, ale Pandelis Charalamba- kis dowodzi, że zawiera ono wiele sprzeczności. Po pierwsze, na Krecie nie istnie- je miejscowość zwana Qēnneshrē. Taką nazwę nosiła osada na terenie Syrii poło- żona w pobliżu rzeki Eufrat, gdzie znajdował się dawniej monastyr wczesnochrze- ścijański. Po drugie, skoro mnisi mieszkali na obszarze Syrii, to wiadomość o ich tragicznej śmierci nie może odnosić się do Krety lub innych wysp egejskich. Po trzecie, informacja nie ma niezależnego potwierdzenia. W siódmym wieku sły- szymy głównie o napadach arabskich. Co więcej, Arabowie łupili klasztory i nie wahali się przed zabijaniem chrześcijańskich mnichów. Charalambakis zatem su- geruje, że Tomasz Prezbiter pomylił Słowian z Arabami (Χαραλαμπάκης 2016: 18–22). Słabą stroną tej argumentacji jest powszechnie znany fakt, że podboje arabskie rozpoczęły się dopiero po śmierci Mahometa (632 r. n.e.), a bizantyńska Syria została opanowana przez Arabów w latach 634–640. Tymczasem mnisi z Qēnneshrē ponieśli śmierć w roku 623 na wyspie Krecie, która w tym czasie była częścią Cesarstwa Bizantyńskiego. Oczywiście, możemy założyć, że Tomasz Pre- zbiter znacząco (tj. o kilkanaście lat) pomylił się w datowaniu wydarzenia i nawet założyć, że mnisi z Qēnneshrē uciekli na wyspę Kretę w obawie przed terrorem arabskim. Jednak kronikarz wyraźnie obsadził Słowian w roli agresorów i zabój- ców syryjskich mnichów, a trudno uwierzyć, że autor pochodzący z Syrii mógłby pomylić Arabów ze Słowianami. Z tego powodu ufamy w rzetelność relacji Toma- sza Prezbitera. Jego przekaz jest wiarygodny, gdyż nie skupia się na samym najeź- dzie, tylko na losie dwudziestu syryjskich mnichów, który zostali pojmani i zabici przez Słowian podczas najazdu na Kretę i pobliskie wyspy. Tomasz Prezbiter nie podaje, z jakiego powodu syryjscy mnisi przebywali na wyspie Krecie, ani też nie informuje, czy Słowianie opanowali wyspę Kretę, czy tylko ją złupili. Jedy- nie w przypadku pierwszej alternatywy możemy mówić o początkach osadnictwa słowiańskiego na Krecie już w VII wieku. Data najazdu Słowian na Kretę w 623 roku nie ma niezależnego potwierdzenia i teoretycznie może być kwestionowana, ale nie wolno poddawać w wątpliwość opisywanych zdarzeń, tj. ataku Słowian na Kretę i inne wyspy w VII wieku, a także okrutną śmierć syryjskich mnichów z rąk słowiańskich napastników. Większość badaczy uważa, że osadnictwo Słowian na Krecie rozpoczęło się dopiero w 961 roku. Jak wiadomo, wyspa została opanowana przez Arabów około roku 824. Cesarstwo Bizantyńskie kilkakrotnie podejmowało próby od- zyskania Krety, ale wiele akcji militarnych zakończyło się fiaskiem (Detorakis 1994: 126–128). Dopiero w roku 961 wybitny wódz bizantyński Nicefor Fokas i przyszły cesarz (panujący w latach 963–969) przeprowadził udaną rekonkwi- stę, przyłączając ponownie Kretę do Cesarstwa Bizantyńskiego. Następnie dla zabezpieczenia Krety przed kolejnym podbojem arabskim władze bizantyńskie osiedliły na wyspie weteranów wojennych. Ponieważ w armii bizantyńskiej, 146 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... dowodzonej przez Nicefora Fokasa, brały udział zaciężne oddziały ruskie, buł- garskie i inne słowiańskie, historycy greccy przypuszczają, że pierwsze osa- dy słowiańskie na wyspie Krecie zostały założone po roku 961 pod patronatem władz bizantyńskich na wzór obozów wojskowych. Słowiańska ludność tych osad po kilku wiekach funkcjonowania w środowisku greckim uległa całkowitej hellenizacji. Przypuszcza się, że nazwisko kreteńskie Sclavo (= ngr. Σκλάβος), odnotowane w źródłach weneckich, dowodzi słowiańskiego pochodzenia przod- ków. Charalambakis kwestionuje hipotezę o osadzeniu słowiańskich weteranów na Krecie, podkreślając, że słowiańskie nazwy miejscowe na Krecie są odnoto- wane dopiero w dokumentach weneckich powstałych w XIII–XVII wieku. Za- pomina przy tym, że źródła greckie z drugiego okresu bizantyńskiego (tj. z lat 961–1204) odnotowują jedynie bardzo niewielką liczbę ojkonimów kreteńskich. Są to głównie nazwy dawnych osad, w których mieściły się siedziby dostoj- ników kościelnych (biskupów), a nie nowe wsie zakładane przez kolonistów lub weteranów wojennych. Autor omawia ponadto późniejsze dane z czasów weneckich (lata 1204–1667) mówiące o słowiańskim pochodzeniu niektórych Kreteńczyków. Ponieważ te jednostkowe zagadnienia nie budzą kontrowersji, w naszym opracowaniu ich nie omawiamy. Po przedstawieniu danych historycznych Charalambakis omawia dialektalną leksykę kreteńską podejrzewaną o pochodzenie słowiańskie i dzieli cały materiał na cztery części: G r u p a A : apelatywy słowiańskiego pochodzenia w dialek- c i e k r e t e ń s k i m (Χαραλαμπάκης 2016: 89–127): βέρα f. ‘przymierze; rozejm, czasowe pogodzenie się, pojednanie’ (< psł. *věra f. ‘wiara, zaufanie’); βλάτος m. ‘bagno, błoto’ (< psł. *bolto n. ‘ts.’); (τ)ζούμπερο n. ‘zwierzę hodowlane, zwłaszcza owca, koza, krowa’ (< psł. *zǫbrъ m. ‘żubr’); καπίκι n. ‘kopiejka; na- zwa dawnej rosyjskiej monety’ (< ros. копейка); λέσκα f. ‘miejsce przebywania dzikich kóz; miejsce strome, gdzie zwykle łapie się zwierzęta’; σβαρνάς m. ‘lekko wykrzywiony nóż ogrodniczy z ząbkami’, także σβάρνα f. ‘narzędzie rolnicze w postaci deski z metalowymi zębami, używane do wyrównywania powierzchni ora- nej; brona’ (< psł. *borna f.); σκλέπα f. ‘jakaś choroba, zaraza atakująca konie’. Charalambakis wyróżnia zatem siedem pewnych zapożyczeń ze źródła słowiań- skiego. G r u p a B : kreteńskie apelatywy o prawdopodobnej genezie s ł o w i a ń s k i e j (Χαραλαμπάκης 2016: 127–132): κρουσέβα ‘towarzystwo, kompania, spółka’; λάσω ‘przywołanie kóz przez pasterzy’; σταλίζω ‘prowadzić zwierzęta do miejsca cienistego w skwarnej porze’. G r u p a C : wyrazy błędnie uznane za słowiańskie ( Χ α ρ α λ α μ π ά - κης 2016: 133–146): βιστιρά f. ‘cierpienie, choroba przypisywana wpływom de- monicznym’; ζάκα f. ‘długoletnie zmartwienia, które nie są ujawniane’, ζακώνω ‘zamykać zmartwienia w sobie, ukrywać cierpienia’; κάραβος m. ‘mały strumień wody; kanał, ściek; odpływ nieczystości’; κοσαριά f. ‘dochód z bacówki; zagroda 147 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 dla owiec’; κόκκορας lub κόκκοτας m. ‘kogut’; κούρβα f. ‘prostytutka’; κουρούπα f. ‘dzban na wodę; gliniane naczynie’; ρούσος adi. ‘bardzo jasny, płowy, jasno- włosy’; τσέργα f. ‘wełniany koc’; τσεργώνω ‘poprawić coś’. G r u p a D : wyrazy słowiańskie występujące w języku nowo- g r e c k i m (Χαραλαμπάκης 2016: 146–166): βάλτος n. ‘błoto, bagno’; βαρικός adi. ‘wilgotny, błotnisty’; βέδουρα f. ‘drewniane wiadro na mleko lub zsiadłe mleko’; βερβερίτσα f. ‘wiewiórka’; βίτσα f. ‘rózga’; βλάσατα n. pl. ‘owce lub inne zwierzęta, które mają długi włos’; βουρκόλακας m. ‘zmarły, którego ciało nie rozkłada się, wstaje z grobu i pije krew’; γκλάβα f. ‘głowa’; γουστερίτσα f. ‘jaszczurka zielona, Lacerta viridis Laurenti’; γρανίτσα f. ‘dąb omszony, Quercus pubescens Willd.’; δόμπρος lub ντόμπρος adi. ‘szczery, wiarygodny’; ζάμπα f. ‘żaba’; κανιάς m. ‘duży ptak drapieżny’; (γ)κλίτσα f. ‘kij pasterski’; κοιλιοβέδουρα n. pl. ‘wnętrzności zwierzęcia’; κόκκορέτσι n. ‘pistacja, Pista- cia terebinthus L.; szaszłyk z podróbek’; κοτέτσι n. ‘kurnik’; λαγκάδι n. ‘do- lina, wąwóz’; λομποδιά f. ‘lebioda, komosa’; μπέμπελη f. ‘odra’; μαρκάλα f. ‘okres parzenia się owiec’; μόρα f. ‘zmora; choroba epidemiczna’; μοχός m. ‘mech używany do rozpalania ognia’; μπίστρος adi. ‘o sokolim wzroku; mądry’; πέστροφα f. ‘pstrąg’; πίστρος adi. ‘pstry, jarzębiaty (o kurze)’; ραγάζι n. ‘gatu- nek trawy z kwiatostanem w kształcie pałki, Imperata cylindrica (L.) Beauv.’; ρούσος adi. ‘bardzo jasny, płowy, jasnowłosy’; ρούχο n. ‘ubranie’; σβάρνα f. ‘brona’; σήτα f. ‘sitko do mąki’; στουμπίζω ‘tłuc kamieniem’; τσαντίλα f. ‘rzadka tkanina używana do cedzenia mleka; woreczek na odcedzania twarogu’; τσίπα f. ‘kożuch na powierzchni wody lub mleka; pet’; τσιπαλιδιάζω ‘tworzyć kożuch na powierzchni mleka’. W zestawieniu Pandelisa Charalambakisa znajdziemy 16 nowych wyra- zów, których nie omówiliśmy w naszym artykule (Kaczyńska – Witczak 2008). Wprowadzony przezeń podział słownictwa na poszczególne grupy jest zasad- niczo przejrzysty, chociaż przypisanie wyrazów do grupy A i D nie zostało w pełni przemyślane, ponieważ nie zawsze wiadomo, które wyrazy ogólnogreckie są w powszechnym użyciu na Krecie, a które nie. Przykładowo, wyraz τσαντίλα f. ‘rzadka tkanina służąca do odcedzania twarogu’ został odnotowany na Krecie jedynie w eparchii Apokoronu (Ξανθινάκης 2001: 523; 2009: 667). Ostatecz- nym źródłem zapożyczenia są bez wątpienia języki południowosłowiańskie, por. csł. цѣдило n. ‘przyrząd do przecedzania’, bułg. dial. цедило ‘cedzidło; rzadka tkanina służąca do przecedzania’, także ‘płachta wełniana używana do noszenia dzieci lub ładunków’, maced. цедило ‘przyrząd do przecedzania mleka i innych płynów’, także ‘płachta do przykrywania bochenków chleba na desce’, słe. ce- dílo ‘sitko, naczynie do przecedzania’, sch. cjèdilo n. ‘przyrząd do przecedzenia wody, mleka, wina’, pol. cedzidło ‘przyrząd do cedzenia, filtr, sączek’ (< psł. *cědidlo n. ‘przyrząd do cedzenia płynów; kawał tkaniny używany do cedzenia mleka’; Sławski 1976: 66; Budziszewska 1991: 55; Παπακυριάκου-Απέργη – Παπακυριάκου 2000: 469). 148 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... Autor próbuje udowodnić słowiański charakter omawianego słownictwa kreteńskiego, ale nie zawsze mu się to udaje. Rozpatrzmy dwa nowe przykłady, uznane przez niego za ewidentne slawizmy (bądź ogólnogreckie, bądź wyłącznie kreteńskie). Kreteński wyraz τσίπα f. ‘kożuch na powierzchni wody lub mleka’, także ‘niespalona część papierosa, pet’ (Ξανθινάκης 2009: 675–676) ma odpowiednik w literackim języku nowogreckim w sensie ‘cienka skórka, membrana, kożuch na powierzchni czegoś; nakrycie głowy kobiet’, metaforycznie ‘wstyd’ (Хориков – Малев 1980: 761; Stavropoulos 1992: 902; Μπαμπινιώτης 2002: 1811; Χαρα- λαμπάκης 2014: 1636). Słowniki nowogreckie zgodnie wskazują, że wyraz nowo- grecki kontynuuje śrgr. τσίπα f. ‘welon, woalka, chusta na głowę’ (Φλώρος 1980: 663; Ανδριώτης 2001: 382) i z reguły opowiadają się za słowiańską genezą tego ostatniego apelatywu. 6 Bliskie odpowiedniki pojawiają się w kilku językach bał- kańskich, por. alb. cipë f. ‘cienka skórka jaj, cebuli; kożuch na stojącej wodzie lub mleku; łyko’, także cipal, cipallë adi. ‘bardzo cienki, delikatny, wychudły’, cipull m. ‘cienki welon panny młodej / thin bride veil’, demin. cipëz f. ‘błona, kobieca chusta na głowę / membrana; women’s headscarf’ (Newmark 1999: 122–123), rum. ţiplă f. ‘błona’, ţipă f. ‘siatkówka oka’, cyg. cipa ‘skóra’; bułg. ципа ‘skóra’ (Meyer 1891: 441; Orel 1998: 47). Trudno jednak odnaleźć podobne wyrazy w innych językach słowiańskich. Charalambakis odsyła do apelatywu ros. чѝпа f. ‘мелкий наносный лес на воде’, nie podając, że Max Vasmer uznaje ten wyraz za etymologicznie niejasny. 7 Wyraz prasłowiański *cipa f. (o zdecydowanie ono- matopeicznej genezie) oznacza zasadniczo ‘pisklę kury, kurczę, kurę’ i nawiązuje do dźwiękonaśladowczego okrzyku *cip!, używanego do wabienia kurcząt i kur (Sławski 1976: 90). W niektórych językach słowiańskich pojawiły się wtórne zna- czenia ‘dziewczę, młoda kobieta’, także ‘żeński narząd płciowy, vulva’ (Grochow- ski 2003: 61–62), ale trudno je utożsamić ze znaczeniami nowogreckimi (sens me- taforyczny ‘wstyd’ nie ma nic wspólnego z przenośnym znaczeniem ‘vulva’). O wiele łatwiej wywodzić wyraz nowogrecki ze źródła albańskiego, gdzie występuje wiele formacji ze znaczeniami identycznymi jak w języku greckim. Mało prawdopodobna jest też słowiańska geneza dialektyzmu kret. σκλέπα f. ‘jakaś choroba, zaraza atakująca zwierzęta hodowlane, zwłaszcza konie’, który został poświadczony wyłącznie na kreteńskich inskrypcjach z XIII–XV wieku. Charalambakis (Χαραλαμπάκης 2016: 123–127) odwołuje się do obfitego mate- riału epigraficznego odnoszącego się do kultu św. Romana (noszącego przydo- 6 Ξανθινάκης 2009: 675–676 („< σλαβ. tsipa”); Μπαμπινιώτης 2011: 1472 („< σλαβ. tsipa”). Za nimi podążył Charalambakis (Χαραλαμπάκης 2016: 166), mówiąc: „Πρόκειται για την με- σαιωνική ελληνική λέξη τσίπα (= πέπλος) < σλαβ. chipa”. Inaczej jednak postępuje Andriotis (Ανδριώτης 2001: 382), który preferuje genezę rodzimą, z odesłaniem do glosy Hesychiosa: σίφα· χόρια. Z kolei Paparizos (Παπαρίζος 2014: 314–315), wywodzi wyraz grecki ze śrłac. zipo ‘kobiece okrycie głowy’, chociaż przytacza także alternatywny wywód ze źródła słowiań- skiego i albańskiego. 7 Zob. Фасмер 1987: 364: „Темное слово”. 149 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 mek Σκλεποδιώκτης ‘odganiający chorobę’) i proponuje utożsamić grecki termin σκλέπα z wyrazami słowiańskimi oznaczającymi ‘grobowiec, kryptę’ (por. ros. склеп m. ‘grobowiec, krypta’, stpol. klep m. ‘sklepienie’). Autor tłumaczy zesta- wienie w ten sposób, że choroba kojarzy się ze śmiercią i grobowiec także z nią się łączy. Badacz nie przytacza żadnego apelatywu słowiańskiego, który odno- siłby się do choroby lub jej objawów (takie znaczenie pokazuje wyłącznie wyraz bałtycki, por. łot. klępus m. ‘kaszel’). Tymczasem w języku albańskim odnaj- dujemy dokładny odpowiednik kret. σκλέπα f. ‘jakaś choroba, zaraza (koni)’ = alb. sklepë f. ‘żółty śluz wypływający z oczu / yellow mucus discharged from the eyes’ (Newmark 1999: 775; Orel 1998: 398). Wyraz ten ma liczne warianty dialektalne: shklepë, sklubë, skërlepë f., demin. skërlepkë f. ‘żółty śluz wypły- wający z oczu’, glepë, gëlepë, dial. glebë (= sklepë) f. ‘wydzielina w oczach / rheum in the eyes’, a ponadto formacje o podobnej strukturze: alb. skërlutë f., skërloq m., gloq m. ‘ts.’ (Newmark 1999: 775, 275, 811; Meyer 1891: 125; Orel 1998: 118, 398). W niektórych przypadkach pojawiają się nawiązania do chorób zwierzęcych: skërc m. ‘kozie zapalenie stawów / caprine arthrisis’, skerc m. ‘cho- roba atakująca kolana kóz i powodująca kulawiznę; kulawka / laming disease that affects goats in the knees’ (Newmark 1999: 775). W tej sytuacji nie ulega wąt- pliwości, że apelatyw alb. sklepë f. ‘żółty śluz wypływający z oczu’ odnosił się pierwotnie do choroby koni. Nowogrecki leksem σκλέπα został poświadczony w XIII wieku na Krecie i Peloponezie w znaczeniu ‘jakaś choroba, zaraza atakująca konie’. Charalambakis nie informuje, że ten sam wyraz był także zarejestrowany w Trapezuncie jako σκλέπα f. ‘Kopfgrind / grzybica woszczynowa’ i w Arkadii jako ‘Aussatz / trąd’ (Meyer 1891: 125). W dialekcie pontyjskim języka nowo- greckiego funkcjonuje apelatyw σκλέπα f. ‘liszaj, grzybica woszczynowa głowy, ropiejąca rana / κασίδα του κεφαλιού, πληγή πυορροούσα’, a także jego dwa derywaty: σκλεπάζω ‘chorować na liszaj, grzybicę woszczynową / κασιδιάζω’ oraz σκλεπάρης adi. ‘parszywy, pokryty liszajem; chory, który jest cały w ra- nach / κασιδιάρης, αυτός που είναι πλήρης με πληγές’. 8 Za etymologią albańską opowiada się grecki językoznawca Athanasios Floros, który nie ma wątpliwości, że nazwisko Σκλεπάρης zawiera słowo pochodzenia albańskiego. 9 W tej sytuacji geneza słowiańska ngr. σκλέπα, postulowana przez P. Charalambakisa, nie ma żadnego uzasadnienia. W trzeciej partii monografii Charalambakis podejmuje dyskusję nad kreteń- skimi nazwami miejscowymi, 10 dzieląc materiał onomastyczny na trzy części: G r u p a A : kreteńskie ojkonimy o słowiańskiej genezie : Βλάτος; Βοράδω; Βορί (dwie miejscowości); Βόροι; Βορού (dwie miejscowo- 8 Zob. http://www.pontos-news.gr/lexicon/words/σκλέπα (14. 8. 2018). 9 Floros stwierdza: „Η λέξη είναι αλβανική: shklepë (= λήμη, τσίμπλα)” (Φλώρος 1980: 595). 10 Wcześniej ten sam autor dokonał obszernego omówienia zagadnienia słowiańskiej toponimii na wyspie Krecie, por. Χαραλαμπάκης 2010: 179–204. Do tego artykułu nie mieliśmy dostępu w trakcie pisania naszego opracowania. 150 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... ści); Ζίντα; Ντουλιανά; Ζάχουντο; Λέσκα; Ροδοβάνι; Σεμπρώνας; Σκλαβολάσι; Τοπόλια; Τσεπέλι (oraz Τσεπελάκι); Χαρβάτα. G r u p a B : kreteńskie toponimy o prawdopodobnej genezie s ł o w i a ń s k i e j: Ακαράνου; Βολιάρες; Βουργάρα; Γαράζο; Γλαμπέ oraz Γλα- μπές; Γλαμπιανών; Γράντος; Κάνεβα; Κράπη; Μιχαλινσκι; Μούντρος; Νιβγορί- της; Πρέβελη; Πρεβελιανά; Σκλαβούνου Σώχωρο; Σκλαβούνου (dwa razy); Στά- λος; Τοπλού; Τσούτσουρος; Χουδέτσι. G r u p a C : kreteńskie toponimy błędnie uznane za słowiań- skie lub greckie nazwy miejscowe zawierające elementy s ł o w i a ń s k i e: Αλητζανή; Βάβελοι; Βάλτος; Βαρβάροι; Βαρβάρος; Βαρβάρω; Βόιλα; Βουλγάρω (dwa ojkonimy); Γαβρανού; Δραγασανά; Ζαγουριάνοι; Λαγκά; Λαγκές; Μαλεβίζι; Μοχός; Πλεμένης Λαγκός; Πλεμενιανά; Πλεμένο; Πλεμένου; Ρούσα Εκκλησά; Ρουσακιανά; Ρουσαναυλή; Ρουσαπίδια; Ρουσολιμενάρι; Ρουσο- σπίτι; Ρουσσές; Ρουσσοχώρια; Σέρβο; Σκλαβεδιάκο; Σκλαβεροχώρι; Σκλαβιανά (dwie nazwy); Σκλαβοβάθεια; Σκλάβοι; Σκλαβόκαμπος; Σκλαβοπούλα; Σκλάβου το Μουρί; Σκλαβοχώρι; Σκλαβοχωριό; Σφηνάρι; Χαρασό. Należy jednak uwydatnić, że Pandelis Charalambakis nigdzie nie odwołu- je się do dwutomowego opracowania ojkonimii nowogreckiej autorstwa Chara- lambosa Simeonidhisa (Συμεωνίδης 2010), świetnego językoznawcy i onomasty, emerytowanego profesora Uniwersytetu Arystotelesa w Salonikach. Autor opra- cowania nie odnotowuje nawet tego cennego słownika w zamieszczonej przezeń bibliografii. Warto zatem zweryfikować decyzje kreteńskiego badacza z opiniami niezależnego badacza greckiego. 11 Nazwa miejscowa Βλάτος (Kisamos, Chania), pojawiająca się w źródłach we- neckich jako Vlatos (1583; 1630), jest – zdaniem Simeonidhisa (Συμεωνίδης 2010: 363, nr 3218) – motywowana dialektalnym apelatywem kreteńskim βλάτος n. ‘błot- niste miejsce’ (identycznym co do genezy z ngr. βάλτο n. lub βάλτος n. ‘ts.’), por. też ap. kret. βλατότοπος ‘ts.’ (= ngr. βαλτότοπος). Jego zdaniem, ojkonim ma czysto grecką genezę. Fakt, że apelatyw kreteński βλάτος, fundujący nazwę miejscową, jest zapożyczeniem słowiańskim, nie dowodzi słowiańskiego osadnictwa w tej wiosce. Dwa ojkonimy na Krecie noszą nazwę Βορί ([1] Kisamos, Chania; [2] Sitia, Lasithi). Pierwszy z nich ma dokumentację źródłową z czasów weneckich (1583), drugi z XIX wieku (Vuriá 1834; Βορί 1881). Simeonidhis uważa, że nazwa miej- scowa powstała w wyniku onimizacji greckiego apelatywu *βορί, będącego for- mą zdrobniałą wyrazu ngr. βορός ‘pomieszczenie dla zwierząt’ (< słow. oborъ) (Συμεωνίδης 2010: 371, nr 3297). Przytacza także opinię N.G. Katapotisa, zgod- nie z którą podstawa nazwotwórcza pochodzi od nazwiska *Βορής. W obu przy- padkach geneza wsi jest czysto grecka, choć apelatyw stanowiący bazę został za- pożyczony ze źródła południowosłowiańskiego. 11 Należy zauważyć, że Simeonidhis nie uwzględnia niektórych toponimów kreteńskich, np. Βοράδω, Βορού; Ζάχουντο. 151 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 Nazwa miejscowa Βόροι (Pirjotisa, Iraklio), którą Simeonidhis zapisuje jako Βώροι, ma jakoby oznaczać ‘cmentarz’ i wywodzić się ze źródła albańskiego, por. alb. (gegijskie) vorri ‘grób, nagrobek’, (toskijskie) varri ‘ts.’ (Συμεωνίδης 2010: 396–397, nr 3583). Motywacją dla postulowania albańskiej genezy kreteńskiego ojkonimu są zapewne zapisy z okresu weneckiego: Vari (1394) oraz Vorus (1583), pokazujące dialektalne warianty typu albańskiego. Ojkonim Ζίντα (Monofatsi, Iraklio) pojawia się w źródłach weneckich jako Sinda (1380), Sida (1583), Sinda (1630), a w dokumentach tureckich jako Zide (1671), Zidá (1834). Simeonidhis przypuszcza, powołując się na pracę K. Aman- dosa, że kreteńska nazwa miejscowa kontynuuje doryckie miano *Σίδᾱ, por. ape- latyw stgr. σίδη f. ‘drzewo lub owoc granatu, Punica granatum L.’ (Συμεωνίδης 2010: 549, nr 5550). Cytuje także odmienne stanowisko S. Ksanthudhidhisa (Ξανθουδίδης 1903: 114), że ojkonim pochodzi od weneckiego nazwiska Zinta, które jest źródłowo poświadczone na Krecie w 1475 roku (Alexandro Zinta). 12 Słownik etymologiczny greckich ojkonimów nie zawiera hasła Λέσκα. Sime- onidhis omawia jednak epirocki ojkonim Λεσκάτσι (Konitsa, Janina), poświad- czony jako Leskac (1551) w dokumencie tureckim, który kojarzy z serbochorwac- ką nazwą *Leskac ‘miejsce porośnięte leszczyną’ (< psł. *lěska f. ‘leszczyna’) (Συμεωνίδης 2010: 814–815, nr 9408). Odwołuje się przy tej okazji do apelatywu kreteńskiego λέσκα f. ‘miejsce głębokie i strome’ (Πάγκαλος 1960: 35), które wy- wodzi ze stgr. dor. λέσκα (= joń. λέσχη f. ‘otwór w skale’). Toponim Λέσκες, po- świadczony na wyspach Dodekanezu, np. na Rodos i Chalki (Παπαχριστοδούλου 1960: 37; 1996: 121), istotnie świadczy o doryckim charakterze tamtejszej ludno- ści greckiej. W innym haśle Simeonidhis sygnalizuje historyczny toponim Λεσκά (1311) z północnej Grecji, który kojarzy z apelatywem bułg. лескà ‘leszczyna po- spolita, Corylus avellana L.’ (Συμεωνίδης 2010: 815, s.v. Λεσκοβίτσι, nr 9409). 13 Nazwa ta posiada jednak akcent oksytoniczny (zgodny z apelatywem bułgarskim), podczas gdy apelatyw kreteński λέσκα oraz związany z nim toponim Λέσκα po- kazują opozycyjny akcent barytoniczny. Innymi słowy, kreteński toponim Λέσκα został uznany przez Simeonidhisa za czysto grecką fundację, opartą na rodzimym apelatywie doryckiego pochodzenia. Kreteński ojkonim Ντουλιανά (Apokoronu, Chania) pojawia się w źródłach historycznych dopiero w XIX wieku (Dulianá 1834, Δουλιανά 1881; Ντουλιανά 1920). Zdaniem Simeonidhisa, nazwa ma niejasną genezę („άγνωστης αρχής”, zob. Συμεωνίδης 2010: 488, nr 4761). Autor przytacza także (ale bez śladu ak- ceptacji) wywód Zaimowa (Заимов 1967: 129), zgodnie z którym kreteńska osa- 12 Wywód nazwy miejscowej od antroponimu Zinta preferują także inni badacze: Αλεξίου 1972– 1973: 454; Τσικριτσή-Κατσιανάκη 1975: 51. 13 Należy zwrócić uwagę, że w języku bułgarskim spotykamy także dialektalny apelatyw лескà 2 ‘płaska skała; skała w rzece lub w pobliżu rzeki; popękana skała / плочеста скала Schistus; скала в река или край река; цеплива скала’, zob. БЕР 3, 1986: 371. Por. też cytowany tam apelatyw alb. leskërë ‘popękana skała’. 152 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... da otrzymała miano słow. *Duljane lub *Duljana (por. toponim bułg. Дулна), utworzone od jakiegoś apelatywu południowosłowiańskiego, por. sch. dial. dȕlo, dúlo n. ‘rurka w miechu, przez którą powietrze dmucha w ogień; jama w ziemi, z której wypływa źródło; duże zagłębienie, jama w ziemi; dno drewnianego naczy- nia’, bułg. дуло ‘rurka, z której wypływa woda do podlewania ogrodu; duży otwór dzbana’, także ‘lufa broni palnej’ (< psł. *dudlo n. ‘otwór, wylot czegoś, rurka’; Sławski 1984: 77). W ślad za Zaimowem Simeonidhis porównuje kreteński oj- konim z nazwą albańskiej wsi pochodzenia słowiańskiego Dulyani. Wątpliwości Simeonidhisa w stosunku do hipotezy Zaimowa wydają się słuszne. Na Krecie spotykamy bardzo wiele ojkonimów zakończonych na -ιανά (n. pl.). Wszystkie jednostki onimiczne tego typu mają w podstawie nazwę własną i prezentują sens dzierżawczy, wskazujący na czyjąś własność. Teoretycznie, nazwa mogłaby być urobiona od imienia słowiańskiego, por. staroruską nazwę osobową Дуло (XV– XVI w.), ale należy pamiętać, że w języku greckim poświadczone są liczne na- zwiska Ντούλης, Ντούλας, Ντούλιας, Ντούλος, wywodzące się od apelatywu tu- reckiego dul ‘wdowa, wdowiec’ (Βογιατζόγλου 1992: 77; Τζέμος 2003: 171). 14 Co więcej, na Krecie funkcjonuje też rodzime nazwisko Δούλης (od apelatywu ngr. δούλος m. ‘sługa, niewolnik’ < stgr. δοῦλος m. ‘ts.’), poświadczone w epoce weneckiej (1390) w miejscowości Pefko (Wianos, Iraklio). 15 W tej sytuacji trudno opowiadać się za słowiańską genezą kreteńskiej nazwy miejscowej Ντουλιανά (vel Δουλιανά), którą łatwiej objaśnić na bazie czysto greckiej jako posesywną, wskazującą na własność jakiegoś człowieka noszącego nazwisko D(h)ulis (ngr. Ντούλης lub Δούλης). Simeonidhis daje przegląd rozmaitych etymologii nazwy miejscowej Ροδοβάνι (Selino, Chania), przychylając się zasadniczo do hipotezy badawczej, że podstawą derywacyjną jest słowiańskie imię Radovan lub Rodovan, a toponim został utworzony (przez Słowian) za pomocą przyrostka psł. *-jь, por. sch. NM Radovan, Radovanci, Radovanje (Συμεωνίδης 2010: 1223, nr 13335). 16 Omawiając nazwę miejscową Σεμπρώνας (Kydonia, Chania), poświadczoną już w XVI w. (Sembrona 1577, Sembronas 1834) Simeonidhis odsyła do apelaty- wu ngr. σέμπρος ‘chłop, który w ramach pomocy sąsiedzkiej uprawia cudze pola’ (< psł. *sębrъ), por. sch. sember XIV w. ‘rolnik, chłop, osoba niskiego stanu’, słoweń. seber ‘ts.’, brus. sjabr ‘sąsiad’ (Συμεωνίδης 2010: 1257, nr 13335). Grec- ki onomasta nie precyzuje, czy jego zdaniem morfem -ώνας jest czysto greckim przyrostkiem słowotwórczym, czy też sufiksem zapożyczonym ze słowiańskiego. Za drugą opcją opowiada się P. Charalambakis, który uważa onim za słowiański 14 Należy odnotować, że Wojadzoghlu zalicza tu także nazwiska Δούλης, Δουλίδης, Δούλογλου, Δουλόπουλος (Βογιατζόγλου 1992: 77), co jest wysoce dyskusyjne, skoro dla nich możemy wskazać rodzimą motywację (od stgr. δοῦλος m. ‘niewolnik’). 15 Por. Τσικριτσή-Κατσιανάκη 1975: 50; Σπανάκης 1991: 253, s.v. Δούλι. 16 Podobnie postępował Vasmer 1941: 175 (z restytucją *Radovanjь). Odantroponimiczną genezę kreteńskiego ojkonimu zakłada też Tsikritsi-Katsianaki (Τσικριτσή-Κατσιανάκη 1975: 73–74). 153 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 (Χαραλαμπάκης 2016: 177–179). Inaczej sądzi Chrisula Tsikritsi-Katsianaki, któ- ra uważa, że ojkonim Σεμπρώνας został urobiony od greckiego nazwiska Σέμπρος (Τσικριτσή-Κατσιανάκη 1975: 77). Simeonidhis nie dyskutuje toponimu Σκλαβολάσι, ale omawia kreteńskie oj- konimy zawierające człon Σκλαβο-, dając obszerny przegląd rozmaitych poglą- dów badawczych. 17 Większość uczonych uważa, że toponimy sygnalizują obec- ność Słowian na wyspie, względnie greckich mieszkańców noszących nazwisko rodowe Σκλάβος (dosłownie ‘Słowianin’). 18 Onim powstał w środowisku helleń- skim, gdyż zawiera typowo grecką nazwę Słowian. Autor wskazuje też na daw- ny sens wyrazu śrgr. σκλάβος ‘niewolnik’ (pierwotnie ‘niewolnik słowiańskiego pochodzenia’ < ‘Słowianin’). Notuje też odosobniony pogląd K. Amandosa, który dostrzega podstawę nazwotwórczą w apelatywie ngr. σκλάβος ‘gatunek winorośli lub winogron (o jasnej, żółtawej barwie)’. Kreteński ojkonim Τοπόλια (Kisamos, Chania), poświadczony w źródłach weneckich jako Topolia (1577), Topogla (1583, 1630), jest zwykle wywodzony od apelatywu ngr. τοπόλι n. ‘topola biała, Populus alba L.’ (< psł. *topolь f. ‘ts.’). 19 Podstawowa różnica tkwi jednak w ujęciu problemu. Sziszmanow, Tomadha- kis i Vasmer opowiadają się za czysto słowiańską genezą kreteńskiego ojkoni- mu (ostatni z nich preferuje wywód od słowiańskiej nazwy zbiorowej *Topolьje ‘zbiorowisko topól; lasek topolowy / Pappelort’; Vasmer 1941: 175), podczas gdy Simeonidhis zakłada fundację czysto grecką opartą na apelatywie nowogreckim zapożyczonym ze źródła słowiańskiego. Należy jednak dodać, że współczesne słowniki dialektu kreteńskiego nie odnotowują ludowego apelatywu τοπόλι. Simeonidhis nie omawia kreteńskich toponimów Τσεπέλι (oraz Τσεπελάκι), ale dyskutuje dwa inne ojkonimy greckie o podobnym brzmieniu. 20 W pierwszym przypadku (s.v. Τσεπέλ, Nea Kisani, Ksanthi) odwołuje się do apelatywu turec- kiego çepel ‘brudny, powalany, zbrukany, zabłocony’, w drugim zaś przypadku (s.v. Τσεπέλοβον, Dhodhoni, Janina) odsyła do nazwiska Τσεπέλης lub Τσεπελής o tureckich korzeniach, por. także kreteński ojkonim Τσεπελή Μετόχι(ον). Badacz przytacza alternatywną opcję słowiańską (nazwa miejscowa zawiera słowiański przyrostek nazwotwórczy *-ovo i być może pochodzi od antroponimu *Čepelь 21 ), a ponadto sygnalizuje możliwość wywodu albańskiego (alb. *Çepelovë ‘miejsce wielu dzwonków, tj. miejsce z wieloma zwierzętami’, por. alb. çepele ‘trzonek noża’, dial. ‘dzwonek zawieszony na szyi zwierząt hodowlanych’. Warto w tym miejscu uwydatnić, że kreteńskie toponimy Τσεπέλι oraz Τσεπελάκι określają dwa 17 Por. Συμεωνίδης 2010: 1278–1279, s.v. Σκλαβεροχώριον, Σκλάβοι, Σκλαβοπούλα (nr 16014, 16027, 16028). 18 Τσικριτσή-Κατσιανάκη 1975: 78–81. 19 Zob. Шишманов 1897: 90; Τωμαδάκης 1939: 10; Vasmer 1941: 175; Συμεωνίδης 2010: 1351– 1352, s.v. Τοπόλια (nr 16987). 20 Συμεωνίδης 2010: 1337–1338, s.v. Τσεπέλ, Τσεπέλοβον (nr 17327, 17328). 21 Por. słowiańskie imiona osobowe – stpol. Czepiel (1413), stcz. Čepel, a także apelatyw bułg. dial. (Rodopy) чепéл ‘człowiek kłótliwy’, zob. Sławski 1976: 141; Bańkowski 2000: 224. 154 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... mitata, czyli letnie chaty pasterskie, położone na wysokości ok. 1150 m n.p.m. na południe od Ghurnes (Apokoronu) (Χαραλαμπάκης 2016: 181). W tej sytuacji etymologia albańska, nawiązująca do letniego wypasu owiec w górach, zyskuje znacznie na wiarygodności. Kreteński ojkonim Χαρβάτα (od roku 1957 przemianowany na Περιστέριον, w demotyku Περιστέρι, Kisamos, Chania) został odnotowany przez Simeonidhi- sa pod hasłem Χαρβάτι (Argos, Argolida). 22 Nazwa miejscowa Χαρβάτι pocho- dzi albo od nazwy etnicznej Chorwatów (psł. *Chъrvati, ch. Hrvati), 23 albo od greckiego nazwiska Χαρβάτης (dosłownie ‘Chorwat’). W pierwszym przypadku nazwa miejscowa sygnalizuje osadnictwo słowiańskie na Krecie, w drugim już niekoniecznie. W niniejszej pracy dokonaliśmy krótkiego przeglądu kreteńskich toponimów uznanych za czysto słowiańskie przez Pandelisa Charalambakisa. Okazało się, że Charalambos Simeonidhis, autor etymologicznego słownika greckich ojkonimów, w wielu przypadkach opowiada się za odmiennymi objaśnieniami kreteńskich nazw miejscowych. Widzimy zatem, że badania kreteńskiej leksyki i toponimii trzeba w dalszym ciągu kontynuować. p odsumow anie W niniejszej pracy przedstawiono aktualny stan badań nad zagadnieniem osad- nictwa Słowian na Krecie, Wskazano szereg kwestii dwuznacznych lub nie- rozstrzygniętych. Chronologia pojawienia się pierwszych osadników słowiań- skich na wyspie budzi poważne wątpliwości, a zdania badaczy w tej kwestii są podzielone (proponuje się datowanie początków słowiańskiego osadnictwa na VII w., X w. lub na pierwsze stulecia panowania weneckiego na wyspie, czyli XIII–XIV w.). Także liczba kreteńskich slawizmów nie została do tej pory usta- lona. Charalambakis dyskutuje ogółem 57 jednostek leksykalnych, stanowczo odrzucając 12 z nich. W artykule podważono słowiańskość dwóch kreteńskich apelatywów (ngr. σκλέπα f. ‘jakaś choroba, zaraza koni’ ← alb. sklepë f. ‘żół- ty śluz wypływający z oczu’; ngr. τσίπα f. ‘kożuch na powierzchni wody lub mleka’ ← alb. cipë f. ‘cienka skórka jaj, cebuli; kożuch na stojącej wodzie lub mleku; łyko’), a także wskazano na ograniczoną dystrybucję wyrazu gwarowe- go τσαντίλα f. ‘rzadka tkanina służąca do odcedzania twarogu’ (na Krecie jest on używany tylko w eparchii Apokoronu) ← pd.słow. cědilo (< psł. *cědidlo n. ‘przyrząd do cedzenia płynów; kawał tkaniny używany do cedzenia mleka’). Badacze wskazują także na słowiańskość niektórych toponimów Krety. Do- tychczasowe propozycje nie zyskały jednak powszechnej akceptacji. W arty- kule omówiono 13 wybranych toponimów, uznanych przez P. Charalambakisa 22 Por. Συμεωνίδης 2010: 1433, s.v. Χαρβάτι (nr 18037). 23 Zob. M. Vasmer 1941: 123, 175. 2 155 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 za słowiańskie (Βλάτος; Βορί; Βόροι; Ζίντα; Ντουλιανά; Λέσκα; Ροδοβάνι; Σεμπρώνας; Σκλαβολάσι; Τοπόλια; Τσεπέλι; Τσεπελάκι; Χαρβάτα). Przegląd kreteńskich nazw miejscowych dokonany pod kątem onomastycznym pokazał wszakże znaczące kontrowersje wśród badaczy co do genezy i etymologii kre- teńskich nazw miejscowych. l iteRatuRa Bańkowski 2000 = A. Bańkowski, Słownik etymologiczny języka polskiego 1, Warszawa: Wydaw- nictwo Naukowe PWN, 2000. Budziszewska 1990 = W. Budziszewska, Die Widerspiegelung der Kultur der Slawen in den sla- wischen Lehnwörtern in neugriechischen Dialekten, Linguistique Balkanique 33.3–4 (1990), 119–126. Budziszewska 1991 = W. Budziszewska, Zapożyczenia słowiańskie w dialektach nowogreckich, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1991. Detorakis 1994 = T. E. Detorakis, History of Crete, translated by J. C. Davis, Iraklion: [nakładem autora], 1994. Grochowski 2003 = M. Grochowski, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa: Wy- dawnictwo Naukowe PWN, 2003. Kaczyńska 2016 = E. Kaczyńska, Rozważania o domniemanym slawizmie w dialekcie kreteńskim języka nowogreckiego, Roczniki Humanistyczne 64.6 (2016), 31–50. Kaczyńska – Witczak 2008 = E. Kaczyńska – K. T. Witczak, Elementy słowiańskie w leksyce kreteńskiej, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 53 (2008), 129–146. Land 1862 = J. P. N. Land (ed.), Anecdota Syriaca 1, Lugduni Batavorum: E. J. Brill, 1862. Meyer 1891 = G. Meyer, Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strassburg: Trüb- ner, 1891. [Przedruk: Leipzig: Zentralantiquariat der DDR, 1982.] Newmark 1999 = L. Newmark, Albanian-English Dictionary, Oxford: Oxford University Press, 1999. Orel 1998 = V. E. Orel, Albanian Etymological Dictionary, Leiden: Brill, 1998. Palmer 1993 = A. Palmer, The Seventh Century in the West-Syrian Chronicles, Liverpool: Liverpool University Press, 1993. Skach 2008 = E. Skach, Die Lautgeschichte des frühen Slavischen in Griechenland im Lichte der Lehnbeziehungen, Wien: Universität, 2008. Sławski 1976, 1984 = F. Sławski (red.), Słownik prasłowiański 2, 5, Wrocław et al.: Zakład Naro- dowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1976, 1984. Stavropoulos 1992 = D. N. Stavropoulos, Oxford Greek-English Learner’s Dictionary, Oxford: Oxford University Press, 4 1992. Vasmer 1941 = M. Vasmer, Die Slaven in Griechenland, Berlin: Verlag der Akademie der Wissen- schaften, 1941. [Przedruk: Leipzig: Zentralantiquariat der DDR, 1970.] Αλεξίου 1972–1973 = Σ. Αλεξίου, Χριστιανικαί επιγραφαί και τοπωνύμια εκ Κρήτης [Chrześcijańskie inskrypcje i toponimy z Krety], Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 39–40 (1972–1973), 451–456. [S. Alexíou, Christianikaí epigraphaí kai topōnýmia ek Krḗtēs, Epetērís Etaireías Byzantinṓn Spoudṓn 39–40 (1972–1973), 451–456.] Ανδριώτης 2001 = Ν. Π. Ανδριώτης, Ετυμολογικό λεξικό της κοινής νεοελληνικής [Etymologiczny słownik języka nowogreckiego], Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 3 2001. [N. P. Andriṓtēs, Etymologikó lexikó tēs koinḗs neoellēnikḗs, Thessaloníkē: Aristotéleio Panepistḗmio Thessaloníkēs – Institoúto Neoellēnikṓn Spoudṓn, 3 2001.] 156 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... Αποστολάκης 2008 = Γ. Ε. Αποστολάκης, Παλαιϊνές κρητικές αθιβολές: λεξικό: λέξεις, φράσεις και μαντινάδες του κρητικού γλωσσικού ιδιώματος [Dawne dialogi kreteńskie: słownik: wyrazy, frazy i ludowe przyśpiewki kreteńskiej gwary], Ηράκλειο: Τυποκρέτα, 2008. [G. A. Apostolákēs, Palaiïnés krētikés athibolés: lexikó: léxeis, phráseis kai mantinádes tou krētikoú glōssikoú idiṓmatos, Ērákleio: Typokréta, 2008.] Βογιατζόγλου 1992 = Β. Η. Βογιατζόγλου, Επώνυμα της Μικρασίας: τουρκικά και τουρκογενή επώνυμα στην Ελλάδα [Nazwiska Azji Mniejszej: tureckie i tureckojęzyczne nazwiska Grecji], Αθήνα: Εκδόσεις-Βιβλιοπωλείο Στράτης Γ. Φιλιπποπότης, 1992. [B. Ē. Bogiatzóglou, Epṓnyma tēs Mikrasías: tourkiká kai tourkogenḗ epṓnyma stēn Elláda, Athḗna: Ekdóseis-Bibliopōleío Strátēs G. Philippopótēs, 1992.] Γαρεφαλάκης 2002 = Ν. Γαρεφαλάκης, Λεξικό ιδιωματισμών κρητικής διαλέκτου (Περιοχή Σητεί- ας) [Słownik idiomów dialektu kreteńskiego (Okolice miasta Sitia)], Σητεία: Δήμος Σητείας, 2002. [N. Garephalákēs, Lexikó idiōmatismṓn krētikḗs dialéktou (Periochḗ Sēteías), Sēteía: Dḗmos Sēteías, 2002.] Γερωνυμάκης 1999 = Κ. Ι. Γερωνυμάκης, Λαογραφικό σφακιανό λεξιλόγιο [Etnograficzne słownictwo Sfakii], Χανιά: [nakładem autora], 1999. [K. I. Gerōnymákēs, Laographikó sphakianó lexilógio, Chaniá: [nakładem autora], 1999.] Δαριβιανάκης 2009 = A. Δαριβιανάκης, Η ζωντανή κρητική διάλεκτος 1: λεξικό [Żywy dialekt kreteński 1: słownik], Ηράκλειο: Δετοράκης ΑΕΒΕ, 2009. [A. Daribianákēs, Ē zōntanḗ krētikḗ diálektos 1: lexikó, Ērákleio: Detorákēs AEBE, 2009.] Ιδομενέως 2006–2013 = Μ. Ι. Ιδομενέως, Κρητικό γλωσσάριο [Kreteński glosariusz] 1–2, Ηρά- κλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2006–2013. [M. I. Idomenéōs, Krētikó glōssário 1–2, Ērákleio: Bikelaía Dēmotikḗ Bibliothḗkē, 2006– 2013.] Κονδυλάκης 1990 = Ι. Δ. Κονδυλάκης, Κρητικόν λεξιλόγιον [Słownictwo kreteńskie], Ηράκλειον Κρήτης: Δήμος Ηρακλείου – Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1990. [I. D. Kondylákēs, Krētikón lexilógion, Ērákleion Krḗtēs: Dḗmos Ēraklíou – Bikelaía Bibliothḗkē, 1990.] Κοντοσόπουλος 2006 = Ν. Γ. Κοντοσόπουλος, Αντίστροφο λεξικό της κρητικής διαλέκτου [Słownik odwrotny dialektu kreteńskiego], Αθήνα: Βιβλιοεκδοτική Α.Ε., 2006. [N. G. Kontosópoulos, Antístropho lexikó tēs krētikḗs dialéktou, Athḗna: Biblioekdotikḗ A. E., 2006.] Κοντοσόπουλος 2015 = Ν. Γ. Κοντοσόπουλος, Η κρητική διάλεκτος [Dialekt kreteński], Αθήνα: „Βιβλιοεπιλογή”, 2015. [N. G. Kontosópoulos, Ē krētikḗ diálektos, Athḗna: „Biblioepilogḗ”, 2015.] Κριτσωτάκης 2012 = Γ. Κριτσωτάκης, Στειακό λεξικολόγιο [Słownictwo Sitii], Μαρωνιά Σητείας: Τυποκρέτα, 2012. [G. Kritsōtákēs, Steiakó lexikológio, Marōniá Sēteías: Typokréta, 2012.] Μαλιγκούδης 2013 = Φ. Μαλιγκούδης, Σλάβοι στη μεσαιωνική Ελλάδα [Słowianie w średniowiecznej Grecji], Θεσσαλονίκη: Δέσποινα Κυριακίδη, 2013. [Ph. Maligkoúdēs, Sláboi stē mesaiōnikḗ Elláda, Thessaloníkē: Déspoina Kyriakídē, 2013.] Μπαμπινιώτης 2002 = Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας [Słownik języka no- wogreckiego], Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας, 2 2002. [G. Mpampiniṓtēs, Lexikó tēs néas ellēnikḗs glṓssas, Athḗna: Kéntro Lexikologías, 2 2002.] Μπαμπινιώτης 2011 = Γ. Μπαμπινιώτης, Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας: ιστορία των λέξεων [Słownik etymologiczny języka nowogreckiego: historia słów], Αθήνα: Κέντρο Λε- ξικολογίας, 2 2011. [G. Mpampiniṓtēs, Etymologikó lexikó tēs néas ellēnikḗs glṓssas: istoría tōn léxeōn, Athḗna: Kéntro Lexikologías, 2 2011.] Ξανθινάκης 2001, 2009 = Α. Β. Ξανθινάκης, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος [Słownik objaśniający i etymologiczny zachodniokreteńskiego dialektu], Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001 2 , 2009 4 . 157 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 [A. B. Xanthinákēs, Lexikó ermēneutikó kai etymologikó tou dytikokrētikoú glōssikoú idiṓmatos, Ērákleio: Panepistēmiakés Ekdóseis Krḗtēs, 2 2001, 4 2009.] Ξανθουδίδης 1903 = Σ. Ξανθουδίδης, Χριστιανικαί επιγραφαί εκ Κρήτης [Chrześcijańskie inskryp- cje z Krety], Αθηνά 15.1 (1903), 49–164. [S. Xanthoudídēs, Christianikaí epigraphaí ek Krḗtēs, Athēná 15.1 (1903), 49–164.] Ορφανός 2014 = Β. Ορφανός, Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα [Wyrazy tureckie- go pochodzenia w gwarze kreteńskiej], Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, 2014. [B. Orphanós, Léxeis tourkikḗs proéleusēs sto krētikó idíōma, Ērákleio: Bikelaía Dēmotikḗ Bi- bliothḗkē Ērakleíou, 2014.] Πάγκαλος 1955–1975 = Γ. Ε. Πάγκαλος, Περί του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης [O dialekcie Krety] 1–6, Αθήνα: Τυπογραφείο Μ. & Κ. Τσεβδού, 1955–1975; druga edycja pod red. E. Jakumaki, 2–5, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, 2 1994–2002. [G. E. Págkalos, Perí tou glōssikoú idiṓmatos tēs Krḗtēs 1–6, Athḗna: Tipographeío M. & K. Tsebdoú, 1955–1975; 2nd edition prepared by E. Giakoumákē, 2–5, Athḗna: Akadēmía Athēnṓn – Kéntron Ereýnēs tōn Neoellēnikṓn Dialéktōn kai Idiōmátōn, 2 1994–2002.] Παπαχριστοδούλου 1960 = Χ. Ι. Παπαχριστοδούλου, Τοπωνυμικά και ονοματικά Χάλκης Δωδεκα- νήσου [Toponimia i imiennictwo wyspy Chalki Dodekanezu], Πλάτων 12 (1960), 30–48. [Ch. I. Papachristodoúlou, Topōnymiká kai onomatiká Chálkēs Dōdekanḗsou, Plátōn 12 (1960), 30–48.] Παπαχριστοδούλου 1996 = Χ. Ι. Παπαχριστοδούλου, Τοπωνυμικό της Ρόδου [Toponimia wyspy Rodos], Ρόδος: Έκδοση Γραφείου Μεσαιωνικής Πόλης Ρόδου – Προγραμματικές Σύμβασης, 2 1996. [Ch. I. Papachristodoúlou, Topōnymikó tēs Ródou, Ródos: Ékdosē Grapheíou Mesaiōnikḗs Pólēs Ródou – Programmatikés Sýmbasēs, 2 1996.] Παπαγρηγοράκης 1952 = Ι. Παπαγρηγοράκης, Συλλογή ξενογλώσσων λέξεων της ομιλουμένης εν Κρήτη [Zbiór wyrazów obcych używanych w gwarze na Krecie], Χανιά: Τυπογραφείο Κανάκη Φραγκιαδάκη, 1952. [I. Papagrēgorákēs, Syllogḗ xenoglṓssōn léxeōn tēs omilouménēs en Krḗtē, Chaniá: Typographeío Kanákē Phragkiadákē, 1952.] Παπακυριάκου-Απέργη – Παπακυριάκου 2000 = Ε. Παπακυριάκου-Απέργη – Χ. Παπακυριά- κου, Βασικό λεξικό ξένων λέξεων της νέας ελληνικής [Podstawowy słownik wyrazów obcych języka nowogreckiego], Αθήνα: Gutenberg, 2000. [E. Papakyriákou-Apérgē – Ch. Papakyriákou, Basikó lexikó xénōn léxeōn tēs néas ellēnikḗs, Athḗna: Gutenberg, 2000.] Παπαρίζος 2014 = Χ. Α. Παπαρίζος, Οι νεολατινικές γλώσσες στις ελληνικές διαλέκτους: Το ιδίωμα του Γράμμου – λεξιλόγιο [Nowołacińskie słowa w greckich dialektach. Gwara Grammos – słow- nictwo], Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη, 2014. [Ch. A. Paparízos, Oi neolatinikés glṓsses stis ellēnikés dialéktous: To idíōma tou Grámmou – lexilógio, Athḗna: Ekdóseis Grēgórē, 2014.] Περιστεράκης 1991 = Α. Περιστεράκης, Σφακιανά: τοπωνύμια – γλωσσάρι – μαντινάδες – παροιμίες – αινίγματα κ. ά. [Zagadnienia sfakiańskie: toponimia – słownik – pieśni ludowe – przysłowia – zagadki itp.], Αθήνα: Εκδόσεις Στέφανος Α. Βασιλόπουλος, 1991. [A. Peristerákēs, Sphakianá: topōnýmia – glōssári – mantinádes – paroimíes – ainígmata k. á., Athḗna: Ekdóseis Stéphanos A. Basilópoulos, 1991.] Πιτυκάκης 1983, 2001 = Μ. Ι. Πιτυκάκης, Το γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης [Gwa- ra wschodniej Krety] 1–2, Αθήνα: Έκδοση Πολιτιστικής και Λαογραφικής Εταιρείας Απάνω Μεραμπέλου – Νεάπολις Κρήτης, 1983; druga edycja: Νεάπολη Κρήτης: Έκδοση Κοινωφελούς Ιδρύματος E. και Μ. Πιτυκάκη, 2 2001. [M. I. Pitykákēs, To glōssikó idíōma tēs Anatolikḗs Krḗtēs 1–2, Athḗna: Ékdosē Politistikḗs kai Laographikḗs Etaireías Apánō Merampélou – Neápolis Krḗtēs, 1983; druga edycja: Neápolē Krḗtēs: Ékdosē Koinōpheloús Idrýmatos E. kai M. Pitykákē, 2 2001.] 158 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... Ροδάκης 2005 = Θ. Ι. Ροδάκης, Το κρητικό λαλολόγιο [Kreteńskie słownictwo gwarowe], Ηράκλειο Κρήτης 2005. [Th. I. Rodákēs, To krētikó lalológio, Ērákleio Krḗtēs, 2005.] Σπανάκης 1991–1993 = Σ. Γ. Σπανάκης, Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων [Miasta i wsie Krety na przestrzeni wieków] 1–2, Ηράκλειο: Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης, 1991–1993. [S. G. Spanákēs, Póleis kai chōriá tēs Krḗtēs sto pérasma tōn aiṓnōn 1–2, Ērákleio: Graphikés Téchnes G. Detorákis, 1991–1993.] Συμεωνίδης 2010 = Χ. Π. Συμεωνίδης, Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων 1–2 [Słownik etymologiczny nowogreckich ojkonimów], Λευκωσία – Θεσσαλονίκη: Κέντρο Μελετών Ιεράς Μόνης Κύκκου, 2010. [Ch. P. Symeōnídēs, Etymologikó lexikó tōn neoellēnikṓn oikōnymíōn 1–2, Leukōsía – Thessaloníkē: Kéntro Meletṓn Ierás Mónēs Kýkkou, 2010.] Συμεωνίδης 2015 = Χ. Π. Συμεωνίδης, Εισαγωγή στην ελληνική ονοματολογία [Wprowadzenie do greckiego nazewnictwa], Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, 2015. [Ch. P. Symeōnídēs, Eisagōgḗ stēn ellēnikḗ onomatología, Thessaloníkē: Ekdotikós Oíkos Adelphṓn Kyriakídē, 2015.] Τζέμος 2003 = Γ. Τζέμος, Τα τουρκικής προέλευσης ελληνικά επώνυμα [Greckie nazwiska pocho- dzenia tureckiego], Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κεσόπουλος, 2003. [G. Tzémos, Ta tourkikḗs proéleysēs ellēniká epṓnyma, Thessaloníkē: Ekdóseis Kesópoulos, 2003.] Τσικριτσή-Κατσιανάκη 1975 = Χ. Ζ. Τσικριτσή-Κατσιανάκη, Συμβολή στη μελέτη των τοπωνυμί- ων της Κρήτης: τοπωνύμια από οικογενειακά ονόματα [Przyczynek do studiów nad toponima- mi Krety: toponimy urobione od nazwisk], Αμάλθεια 6.22–23 (1975), 25–98. [Ch. Z. Tsikritsḗ-Katsianákē, Symbolḗ stē melétē tōn topōnymíōn tēs Krḗtēs: topōnýmia apó oikogeneiaká onómata, Amáltheia 6.22–23 (1975), 25–98.] Τσιριγωτάκης 2001 = Α. Ε. Τσιριγωτάκης, Κρητών διάλεκτος: κρητόφωνο λεξικό [Dialekt Kreteńczyków: słownik mowy kreteńskiej], Πύργος Μονοφατσίου: Γραφικές Τέχνες Iraklion Offset, 2001. [A. E. Tsirigōtákēs, Krētṓn diálektos: krētóphōno lexikó, Pýrgos Monophatsíou: Graphikés Téchnes Iraklion Offset, 2001.] Τσιριγωτάκης 2008 = Α. Ε. Τσιριγωτάκης, Θησαυρός της κρητικής διαλέκτου [Skarbiec dialektu kreteńskiego], Ηράκλειο: Γραφικές Τέχνες Iraklion Offset, 2008. [A. E. Tsirigōtákēs, Thēsaurós tēs krētikḗs dialéktou, Ēráklio: Graphikés Téchnes Iraklion Off- set, 2008.] Τωμαδάκης 1938 = Ν. Β. Τωμαδάκης, Σλάβοι στην Κρήτη. Τα Καράνου. Το Ροδοβάνι [Słowianie na Krecie. Nazwy miejscowe Karanu. Rodhowani], Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών 1 (1938), 425–431. [N. B. Tōmadákēs, Sláboi stēn Krḗtē. Ta Karánou. To Rodobáni, Epetērís Etaireías Krētikṓn Spoudṓn 1 (1938), 425–431.] Τωμαδάκης 1939 = Ν. Β. Τωμαδάκης, Συμβολή εις την μελέτην των σλαβικών, αρμενικών και τουρκικών εποικίσεων εν Κρήτη [Przyczynek do studiów nad słowiańskim, ormiańskim i tu- reckim osadnictwem na Krecie], Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών 2 (1939), 7–19. [N. B. Tōmadákēs, Symbolḗ eis tēn melétēn tōn slabikṓn, armenikṓn kai tourkikṓn epoikíseōn en Krḗtē, Epetērís Etaireías Krētikṓn Spoudṓn 2 (1939), 7–19.] Τωμαδάκης 1953 = Ν. Β. Τωμαδάκης, Αι περί Μακεδόνων σκλάβων εν Κρήτη ειδήσεις Ιωσήφ Βρυεννίου (1401) [Wiadomości Józefa Bryenniosa o Słowianach macedońskich na Krecie (1401)], w: Γέρας Αντωνίου Κεραμόπουλου, Αθήνα: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1953, 105–111. [N. B. Tōmadákēs, Ai perí Makedónōn sklábōn en Krḗtē eidḗseis Iosḗph Bryenníou (1401), w: Géras Antōníou Keramópoulou, Athḗna: Etaireía Makedonikṓn Spoudṓn, 1953, 105–111.] Τωμαδάκης 1989 = Ν. Β. Τωμαδάκης, Το τοπωνύμιον Ροδοβάνι της Κρήτης [Kreteński toponim Rodhowani], Αριάδνη 5 (1989), 363–365. [N. B. Tōmadákēs, To topōnýmion Rodobáni tēs Krḗtēs, Ariádnē 5 (1989), 363–365.] 159 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 Φλώρος 1980 = Α. Θ. Φλώρος, Νεοελληνικό ετυμολογικό και ερμηνευτικό λεξικό [Nowogrecki słownik etymologiczny i objaśniający], Αθήνα: „Νέα Σύνορα”, 1980. [A. Th. Phlṓros, Neoellēnikó etymologikó kai ermēneutikó lexikó, Athḗna: „Néa Sýnora”, 1980.] Χαραλαμπάκης 2010 = Π. Χαραλαμπάκης, Το ζήτημα των σλαβικών εποικίσεων και τοπωνυμί- ων στην Κρήτη [Kwestia słowiańskich osad i toponimów na Krecie], Εν Χανίοις 4 (2010), 179–204. [P. Charalampákēs, To zḗtēma tōn slabikṓn epoikíseōn kai topōnymíōn stēn Krḗtē, En Chaníois 4 (2010), 179–204.] Χαραλαμπάκης 2014 = Χ. Χαραλαμπάκης (red.), Χρηστικό λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας, Αθή- να: Ακαδημία Αθηνών, 2014. [Ch. Charalampákēs (red.), Chrēstikó lexikó tēs neoellēnikḗs glṓssas, Athḗna: Akadēmía Athēnṓn, 2014.] Χαραλαμπάκης 2016 = Π. Χαραλαμπάκης, Σλάβοι στην Κρήτη κατά τον μεσαίωνα και τους πρώιμους νεότερους χρόνους (Ιστορικά και γλωσσικά τεκμήρια) [Słowianie na Krecie w średniowieczu i we wczesnych czasach nowożytnych (historyczne i językowe świadectwa)], Αθήνα: Andy’s Publishers, 2016. [P. Charalampákēs, Sláboi stēn Krḗtē katá ton mesaíōna kai tous prṓimous neóterous chrónous (Istoriká kai glōssiká tekmḗria), Athḗna: Andy’s Publishers, 2016.] БЕР 1986 = Български етимологичен речник 3, red. В. И. Георгиев et al., София: Българската Академия на Науките, 1986. [B”lgarski etimologičen rečnik 3, red. V. I. Georgiev et al., Sofija: B”lgarskata Akademija na Naukite, 1986.] Заимов 1967 = Й. Заимов, Заселване на българската Славяни на Балканския полуостров: проучване на жителските имена в българската топонимия, София: Издателство на Българската Академия на Науките, 1967. [J. Zaimov, Zaselvane na b”lgarskata Slavjani na Balkanskija poluostrov: proučvane na žitelskite imena v b”lgarskata toponimija, Sofija: Izdatelstvo na B”lgarskata Akademija na Naukite, 1967.] Сакѧзов 1932 = И. Сакѧзовъ, Новоодкрити документы отъ края на XIV. вѣкъ за булгари отъ Македония продавани като роби, Revue Macédonienne 7.2–3 (1932), 1–62. [I. Sakęzov”, Novoodkriti dokumenty ot” kraja na XIV. věk” za bulgari ot” Makedonija proda- vani kato robi, Revue Macédonienne 7.2–3 (1932), 1–62.] Фасмер 1986 = М. Фасмер, Этимологический словарь русского языка 4, Москва: „Прогрес”, 1986. [M. Fasmer, Ètimologičeskij slovar’ russkogo jazyka 4, Moskva: „Progres”, 1986.] Хориков – Малев 1980 = И. П. Хориков – М. Г. Малев, Новогреческо-русский словарь, Москва: Издательство „Русский Язык”, 1980. [I. P. Horikov – M. G. Malev, Novogrečesko-russkij slovar’, Moskva: Izdatel’stvo „Russkij Jazyk”, 1980.] Шишманов 1897 = И. Шишмановъ, Славянски селища въ Крите и на другите острови, Български Преглед 4.3 (1897), 90–126 (osobna nadbitka, 2–38). [I. Šišmanov”, Slavjanski selišča v” Krite i na drugite ostrovi, B”lgarski Pregled 4.3 (1897), 90–126 (osobna nadbitka, 2–38).] Pontosnews, http://www.pontos-news.gr/lexicon/words/σκλέπα (14. 1. 2019). 160 Elwira Kaczyńska – Krzysztof Tomasz Witczak  Słowianie na Krecie w świetle ... p ovzetek Slovani na Kreti v luči jezikovnih dejstev Članek obravnava vprašanje slovanskih naselbin na otoku Kreti. Pobudila ga je nedavno izdana monografija Pandelisa Haralambakisa z naslovom Σλάβοι στην Κρήτη κατά τον μεσαίωνα και τους πρώιμους νεότερους χρόνους: ιστορικά και γλωσσικά τεκμήρια [= Slo- vani na Kreti v srednjem in zgodnjem novem veku: zgodovinska in jezikovna pričevanja] (2016). Monografija analizira zgodovinska poročila in dokumente o Slovanih na Kreti ter posreduje obsežen seznam gotovih, verjetnih ali domnevnih slovanskih izposoj, navzočih v kretskih narečjih in občasno v sedanjem novogrškem kojne. Veliko pozornosti je posve- čene tudi kretski toponimiji, ki naj bi po prepričanju dosedanjih raziskovalcev dokumen- tirala sledove davnih slovanskih naselbin na otoku. Avtorja prispevka preverjata nekatere raziskovalne hipoteze in podajata sedanje stanje vprašanja prisotnosti Slovanov na Kreti.