UDK 811.161.1'366.52:81'27
Eopuc WcmuHoem HopMan (Boris Justinovic Norman | Boris Yustinovich Norman) BenopyccKMH rocygapcTBeHHbrä yHHBepcHTeT (Benapycb) ypa^bCKHH ^egepanbHbm yHHBepcHTeT (PoccuncKaa ®egep^na) boris.norman@gmail.com
POA B £3bIKE VS. TEHflEP B CO3HAHHH (KOrHHTHBHblE H CO^HO^CHXO.^O^mECKHE ACnEKTbl)1
B cTaTbe uccnegyeTca cooTHomeHue Mexgy jickchhcckhm 3HaHeHneM cnoBa u ero rpaM-MaTHHecKHM pogoM b pyccKOM a3biKe. npuBogaTca npHMepLi, noKa3biBaro^ne, KaK HenoBeK nbiTaeTca cncTeMaTronpoBaTb oKpyxaro^nft Mup b cootbctctbum co cbommm reHgepHbiMn cTepeoTunaMu; gna ^To^o oh ucnonb3yeT noKa3aTenu rpaMMaTnnecKoro poga.
KaroqeBwe caoBa: non, reHgep, rpaMMaTMHecKMH pog, pyccKnft a3biK
This article investigates the relationship between the lexical meaning of a word and its grammatical gender in Russian. Examples are furnished to show how a person tries to systematize the surrounding world in accordance with his/her gender stereotypes; to do this, he/ she uses markers of grammatical gender.
Keywords: sex, gender, grammatical gender, Russian language
Cpegu «npoöneMHbix» töhck nepeceneHna ÖHonorHHecKon KaTeropun nona, ncuxonoranecKoH KaTeropuu reHgepa u rpaMMarnHecKon KaTeropuu poga oTMeTuM npe^ge Bcero geBuaquu, Hapymaro^ue, Ka3anocb 6bi, acHoe npoTuBonocTaBneHue nonoB (3to aBneHue repMa^pogrnroMa). B hohhtuhhoh u KynbrypHon c$epe cno®-hoctu npoaBnarorca b TaKux Kareropnax nrogen, KaK TpaHcBecmTbi, TpaHcreHgepbi, roMoceKcyanucTbi... ®u3uonornHecKue acneKTbi nepeKpemuBarorrca c couuoncuxo-norunecKuMu u nopo^garorr npo6neMy reHgepHon ugeHTuHHocru.
reHgepHbe crepeoTnnbi 3aKnronaroT b ce6e KoMnneKc cooTBeTcrayro^nx Kyjibryp-Hbix u ncuxonorunecKux ueHHocren: gna My^cKoro o6pa3a - 3to cuna, ^ecTKocTb, pauuoHanbHocTb u t. g., gna ^eHcKoro - 3MouuoHanbHocrb, o6aaHue, KoKeTcTBo u t. g. TunuHHo «^eHcKue» c^epbi - 3to monnuHr, KynuHapua, BocnuTaHue geTen u t. n.; TunuHHo «My^cKne» - TexHuKa, opy^ne, oxoTa u pbi6anKa... Ohu HaxogaT cBoe Bbipa»:eHne b cneunanronpoBaHHbix rogahnax («My»:cKnx» u «»ehckex» ^ypHanax), b ToproBon peKnaMe, opuemupoBaHHoH Ha My^HuH unu Ha ^h^uh, b 6paHHbix o6i-aBneHuax u gpyrnx $opMax caMonpe3eHTaunn. C geTCTBa (^opMnpyrorrca u STunecKne opuemupbi, u uBeTOBbie npegnoHTeHua, u T.n. HeyguBuTenbHo, hto Ha cen 6a3e co BpeMeHeM BbipacTaror TaKue o6mecTBeHHbie ^eHoMeHbi, KaK ceKcu3M u reHgepHaa nonuTKoppeKTHo cTb.
1 HccnegoBaHue BtmonHeHo npu noggep^Ke rpaHTa PoccnncKoro HayHHoro c^oHga (npoeKT N° 16-18-02005).
362
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
,3,a®e TaKoe noHarae, KaK cnacrbe, OKa3biBaeTca reHgepu3OBaHHbiM. noucK b pyc-ckoh3mhhoh cucTeMe Yandex gaeT 63 MnH pe3ynbraroB Ha 3anpoc wencme cHacmbe (KpoMe ^eTKa c HayHHbiM Ha3ßaHueM cnaru^unnyM, ecTb KuHo^unbM «^eHcKoe cnacTbe», ogHouMeHHaa ^CTpagHaH necHa, ^H^umHHH KOMnneKc b .eHuHipagcKOH o6nacru, ^nbrä caHT, peanuTu-npoeKT u t. g.). Ta ®e noucKOßaa cucreMa Ha 3anpoc MywcKoe cHacmbe gaeT TonbKO 16 MnH pe3ynbraroB, b HeTbipe pa3a MeHbme (b noga-ß^HK^eM öo^bmuHCTBe ^To HapogHoe Ha3BaHue ^eraa aHTypuyM).
Ba^HHM cpegcTßoM «My^cKoro» u «^eHcKoro» ocßoeHua Mupa aBnaeTca h3mk. ^.aßHo 3aMeneHo u onucaHo cßoeo6pa3ue MacKynuHHoro u ^muhuhhoto ßapuaHToß («reHgepneKTOB») pyccKOH penu: oho KacaeTca ynoTpeG^eHua ^MO^HOHanbHO OKpa-meHHon neKcuKu cpaBHeHun, apxau3MOB, 3B$eMu3MOB, guMuHyTuBoB, uHBepcuu u gp. (cm.: 3eMcKaa, KuranropogcKaa, Po3aHoßa 1993; Be3poroß 2002; EpeMuH 2006 u gp.).
TeHgepHbie ^pecy^^O3H^HH npoc^e^uBaKTcH u b pacnpegeneHuu (JiopM rnaronbHoro nu^. bo3mo®ho, ohu orpa^aror ncuxonorunecKu pa3nuHHoe oTHomeHue My^^uH u ^eH^uH k TaKuM rayöuHHbiM cßoncTßaM cuTyanuu, KaK «a^uoHanbHocrb» unu «cTuXuHHocTb»:
Bygb My^^uHOH unu ^eHmuHOH. HuKorga ^eH^uHa He cKa^eT - cnoMa^a (KpoMe Horta) unu pa3ÖH^a (KpoMe TapenKu), Bcerga 6ygeT - c^oMa^ocb unu pa3ÖH^ocb - caMo. My^-HuHa, HanpoTuB, u^eT npunuHbi cboux HeygaH b ce6e. (A. 3a6aBHuK. ^to no-HacToameMy goporo)
-33mk, no-cßoeMy npenoMnaa 6Hono^HHecKHe, KynbrypHbie u ncuxonorunecKue npo6neMbi nona, go6aBnaeT k hum cbou cno^Hocru. KpoMe ucropuHecku motubu-poßaHHMx Ha3BaHuH My^cKoro u ^eHcKoro poga, o6o3HaHaromux ^ußbie cymecrßa, Kareropua poga oxßarbiBaeT u cnoßa c npegMeTHOH unu OTBneneHHOH ceMamuKOH. Hau6onee ®e OHeßugHa TaKaa BHyTpuH3HKOBaa c^e^H$HKa y cnoß cpegHero poga. ^TOT pog - ncuxonorunecKu caMbin «cnaöbin», noTOMy hto 3a hum HeT HuKaKoro 6uo-noranecKoro «$OHa», HuKaKOH geHOTaruBHOH noggep^Ku (HopMaH 2018: 236-237).
OHTonoruHecKyM c^e^H$HKy KaTeropuu poga nerKO noKa3aTb Ha MaTepuane pyccKoro a3biKa. 3gecb, b HacTHocTu, npegcTaßneHbi Tarne ucKnMHeHua, KaK cyme-cTBuTenbHHe, ßoo6me He uMeMmue poga ^to cnoßa, ynoTpe6naMmuecH TonbKO bo MHO^ecTBeHHOM Hucne: ohku, noMou), HecKnoHaeMbie cymecTBuTenbHbie (eucKu, xunöu), uMeHa, u3MeHuBmue cboh pog ($unbM, canamopuu), cnoßa, Kone6nMmueca b poge unu uMero^ue pogoßbie BapuaHTbi (mytyenb - my^nn, KOMnoueum - KOMnonen-ma). HaKOHe^ 6hctpo nporpeccupyMmuM nogKnaccoM b pyccKOM H3MKe HBnaMTca cymecTBuTenbHHe o6mero poga, o6o3HaHaramue KaK My^nuH, TaK u ^eH^uH (nepnxa, dupeKmop). YnoMHHeM 3gecb TaK^e pa3Ho6oH b o6o3HaneHuu ^ubothhx no nony: ogHu u3 hux o6pa3yMTca ot ogHoro KopHa, KaK Kosen u Kosa, gpyrue - ot pa3HHx, KaK xyp^a u nemyx. npu 3tom b oöbigeHHon penu Hocurenb a3bKa npegnonuraer MHoruM BugoBMM HauMeHOßaHuaM - pogoBHe (runepoHuMunecKue), Tuna Kowxa, coöam, u b to ®e BpeMa nerKO gonycKaeT o6pa3OßaHue nap Tuna m^p - mmpa, Knon - Knona, maKca - maKC, o6e3b%ua - oöe3bXH u t. n.
EopHC M. HopMaH: Pog b H3tiKe vs. reHgep b co3HaHHH (KoraHTHBHtie h co^Ho^CHXo]TO^HHecKHe acneKTti) 363
CaMbin uHTepecHHH b gaHHOM niaHe Bonpoc - ^T0 KaK cooTHOcaTca Me®gy co6oH leKCHHecKoe 3HaneHue ciOBa (3HaneHue ero ochobh) u rpaMMarunecKoe 3HaneHue poga: ecTb jiu Me®gy humu BHyTpeHHaa CBa3b? ^po^uTupyeM Ha ^T0T cneT By3OBCKun yne6HuK:
«rpaMMaTunecKoe 3HaneHue pogoBbix noKa3aTeieH b o6meH ceMaHTunecKon CTpyKType ciOB Tuna depeeHx uiu nec KaK 6h «3aHepKuBaeTca», aHHyiupyeTca nog BiuaHueM ceMaHTHKH ochobh. OgHaKO Heib3a CKa3aTb, hto y HeogymeBieHHbix cymecrBureib-hhx noKa3areiu poga b ^puH^u^e He3HanuMbi - mo®ho roBopuTb jiumb o BpeMeHHOM «3anepKuBaHuu» rpaMMaTunecKux 3HaneHun nog BiuaHueM ochobh» (KacaTKuH 2001: 524).
nociegHaa oroBopKa O3HanaeT, hto rpaMMaTuHecKuH pog Bce ®e npegcraßiaeT co6on noBog gia ucKyccTBeHHon «reHgeproanuu» OKpy®aromen cpegb. He ciynan-HO gia pyccKoro neiOBeKa ynaBmaa Ha noi BuiKa 3HaMeHyeT npuxog ®eHmuHH, a ynaBmun ho® - bu3ut My®quHbi ^to pacnpocTpaHeHHaa npuMeTa). reHgepHaa MeTa-$opu3anua rpaMMaTunecKoro poga, no cyTu, 6e3ipaHuHHa. OHa pacnpocrpaHaeTca u Ha reorpa^unecKue Ha3BaHua, cp.: Boma-Mamymxa u ÄMyp-6ammwKa, MocKea (KaK «6a6a») u ^emep6yp^ (KaK «g®eHTibMeH»), Poccux u Kumau...
B xygo®ecTBeHHon jiuTepaType mo®ho HaËTu Maccy npuMepoB aHuMroaquu aBieHun npupogH, apTe^aKTOB uiu nyBCTB, npu KOTopoH «noi» ^Tux aBieHun ocMHCiuBaeTca Ha ocHOBaHuu rpaMMarunecKoro poga ciOBa-Ha3BaHua. npuBegeM gBe nurarH.
MHorue My3HKaHTH BocnpuHuMaroT CKpunKy KaK IK>6oBHu^y... MHe Ka®eTca, CKpunKa - ®eHmuHa, u oTHomeHua c Hen eciu He apoTu^ecKue, to qyBCTBeHHbie. (C. CnuBaKOBa. He Bcë)
ABTop gHeBHuKa no onpegeieHuro My®^uHa, TaK ®e KaK caM gHeBHuK - My®CKoro poga. ^pyroe geio - 3anucKu. Ohu KOKeTiuBo npa^yT cboh ®eHCKun pog bo MH0®ecTBeHH0M qucie. ^HeBHuK - cepbe3eH u 6iaropogeH. 3anucKu - 6ojtjubh u Heo6a3aTeibHH. 3anu-cku - ju^Hoe geio, a c gHeBHuKOM BO3HuKaroT onpegeieHHbie «oTHomeHua». (n. EacuH-ckuh. nocMOTpuTe Ha MeHa: TaHHaa ucTopua Hu3H ^baKOHOBOH)
^oöaBuM k ^TUM ^HTaTaM Ha6iK>geHue Hag CTaBmuM y®e KpbiiarbiM Bbipa®eHueM «y eoüHbi - He weHCKoe nu^o». !3to 3ar0i0B0K KHuru 6eiopyccKon nucareibHunbi CBeTiaHH AieKcueBun (ogHon u3 KHur, 3a KOTopHe OHa noiynuia Ho6eieBCKyro npeMuro), u oh nogpa3yMeBaeT, hto b MaccoBOM npegcTaBieHuu BOHHa - 3to ®eH-muHa (06 3TOM roBopuT rpaMMaTune ckuh pog ciOBa). Ha aHTuTe3e «®eH^uHa - He ®eHmuHa» u ocHOBaHa Bca ugea 3araaBHa.
B Mu^oioruu xopomo u3BecTHH u gaBHO onucaHH apxeTu^uHecKHe npoTuBono-CTaBieHua Tuna «geHb - HOHb», «oroHb - Boga», «rpoM - MOiHua», nogTBep®gaeMbie onno3uuuen rpaMMaranecKoro poga (cm., HanpuMep: EyciaeB 1959: 299-305; .3ko6coh 1987: 37; Tuh 1996: 55-61). Mu$o^o^TUHecKoe C03HaHue jierKO «reHgepu3yeT» noHa-Tua, o6iagaromue TaKuMu npu3HaKaMu, KaK «6oibmoe», «cuibHoe», «rpy6oe» - 3to yKiagHBaeTca b KOMnieKC «My®CKOCTu»; «MaieHbKoe», «cia6oe», «He®Hoe» - 3to
364
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
pa6oTaeT Ha ^eHCKHH o6pa3. Ho cTHMynoM, «3aTpaBKon» gna TaKoro ocMbicneHua Hacro aBnaeTca rpaMMamHecKUH pog cymecTBHTenbHoro.
PyccKun penuruo3Hbffl $unoco$ Hanana XX BeKa C. .H. OpaHK nucan o cnynaax MeTa^opn3auHH (aHHMH3auun) rpaMMaranecKoro poga He 6e3 capKa3Ma: «... yMygpeHHMH $unoco$ oKa3biBaeTca - c o6paTHbiM 3HaKoM - Ha ypoBHe Mbicnu gu-Kapa, gna KoToporo BcaKHn npegMeT, o6o3HanaeMbiH cymecTBHTenbHbiM My^cKoro poga, TeM caMbiM y^e omymaeTca KaK ogymeBneHHoe cymecrao My^cKoro poga, KaK HeKHH "gyx"» («Henocru^uMoe»).
H, TeM He MeHee, cmyanuu, b kotopoh rpaMMarane ckhh pog nopo^gaeT non (a TOHHee, reHgep b co3HaHnn) - ^TO peanbHocTb, c kotopoh HMeeT geno o6mhhhh neno-BeK. npegcTaBHM ce6e MynbT^unbMbi unu geTcKue cneKTaKnu, b kotopmx gencTByroT npegMeTM Bpoge yMbiBanbHHKa unu MonanKK - BHemHun Bug u TeM6p ronoca 3thx nepcoHa^en 6ygyT Bceneno onpegenaTbca rpaMMaruHecKHM pogoM Ha3BaHua. no cBugeTenbcTBy P. ^Ko6coHa, «HocuTenu pyccKoro a3biKa, kotophx npocunu npoBecTu nepcoHH^HKaquM gHen Hegenu, npegcraBnanu noHegenbHHK, btophhk, HeTBepr KaK nun My^cKoro nona, a cpegy, narauny, cy66oTy - KaK nun ^eHcKoro nona, He oTgaBaa ce6e oTneTa b tom, hto TaKon Bbi6op 6bin o6ycnoBneH npuHagne^HocTbro nepBbix Tpex Ha3BaHun k rpaMMaTHHecKoMy My^cKoMy pogy, a Tpex btopmx - k ^eHcKoMy» (£ko6coh 1985: 366).
B cbohx nonHTKax «reHgeprooBarb» oKpy^aromun Mup HenoBeK nogco3HarenbHo onupaeTca Ha H3BecTHbie eMy ^aKTbi. Oh 3HaeT, hto Ha3BaHua gepeBbeB oTHocaTca unu k My^cKoMy (dy6, Knen...), unu k ^eHcKoMy (6epe3a, pxóma...) pogy (noHTu He BcTpenaeTca Ha3BaHun gepeBbeB cpegHero poga). Oh TaK^e HHTyHTHBHo omymaeT, hto Ha3BaHua nnacTHHHarbix rpu6oB b 6onbmuHcTBe cBoeM - «eHcKoro poga (cbipoewKa, nncuHKa...), a Ha3BaHua ry6naTHx - b ochobhom My^cKoro (6opoeuK, nodocuHoeuK...). B pyccKux aHTponoMop^HMx nocnoBunax npegMeTM oTpa^aroT HepTbi My^cKoro u ^eHcKoro xapaKTepa, a TaK^e oco6eHHocTu ceKcyanbHon u ceMenHon ®h3hh, cp.: Cmo monopoe - BMecme, a dee npnnKu - epo3b; noMymunacb eoda c necKoM (o ccope cynpyroB - npuMenaHue B. ^ana); O moM u KyKymxa KyKyem, umo ceoe^o ^He3^a Hem; Tonop 3anmKcw, ycnumae o cMepmu nuxu u t. n.
HeKoTopbie nogTBep^geHua 3thm HeaBHbiM npegcTaBneHuaM mo^ho HanTu u b c$epe TOBapHbix 3HaKoB. Bctomhhm, hto Korga HocuTenb pyccKoro a3biKa eme He 6bin H36anoBaH o6unueM uHocTpaHHon 6mtoboh TexHHKH, gna Hero 6binu ecTecTBeHHbi cnoBoconeTaHua Bpoge xoMoómbHux Capamos, nunecoc Buxpb, cmupa^bHaH MamuHa BnmKa, b kotopmx rpaMMarunecRun pog Ha3BaHua cooTBeTcTBoBan pogy onopHoro cnoBa (xonoóunbHuK, nunecoc, MamuHa). BnponeM, cooTBeTcTBue poga ToBapHo-ro 3HaKa pogy onopHoro cnoBa hocht He^ecTKun, cTaTHcTHHecKHH xapaKTep, h a3biKoBbie npu3HaKH Ha3BaHua, KoHeHHo, He mnu u He ugyT hh b KaKoe cpaBHeHue c noTpe6uTenbcKHMH gocrouHcTBaMH ToBapa - c ero HeHon, gonroBeHHocTbro h
BHemHHM BugoM.
EopHC M. HopMaH: Pog b H3tiKe vs. reHgep b co3HaHHH (KoraHTHBHtie h co^Ho^CHXo]TO^HHecKHe acneKTti) 365
HHxepecHO xaK®e, Biuaex jim CMeHa poga Ha ueKcmecKoe 3HaneHue cymecxBuxeib-Horo. B CBoe BpeMa A. A. noTe6Ha, pa36upaa conuHeHue K. BpyrnaHHa, 3aMenai no noBogy CMeHbi poga b ucTopuu pyccKoro ciOBa neóedb: «BMecxe c rpaMMaTUHecKUM pogoM n3MeHaroxca u BO33peHua Ha o6o3HanaeMoe» (noxe6Ha 1968: 483). TaK jim ^xo? MO®HO jim ^xo CHnxaxb o6^mm npaBuiOM? HcxopunecKaa CMeHa H0MHHa^HH (uibMa (®. p.) Ha (uibM (m. p.) uiu canamopux (®. p.) Ha canamopuu (m. p.) He noBieKia 3a co6oh u3MeHeHun b geHOTaTUBHOH CTpyKType 3HaHeHua, a lumb C0np0B0®gaiacb CTuiucTunecKUMu nepeoneHKaMu. Korga Ha CMeHy Ha3BaHUM ^]eKmpoHHo-eu^uc-mmeibnax Mamma (3BM) npumio b pyccKOM a3biKe Ha3BaHue KOMnbwmep, to 3to oxpa3uio xog TexHunecKoro nporpecca u y3yaiu3anura gaHHoro noHaxua, ho nepe-xoga OT «®eHCKoro» k «My®CKOMy» xapaKTepy ycTponcTBa n0ib30BaTeiu, Ka®eTca, He omyTuiu.
B neiOM ®e cooTHomeHue leKcunecKoro 3HaneHua ciOBa c ero rpaMMaTUHecKUM pogoM gocxaxoHHO cio®ho. nepeBognuna M. A. KoinaKHu geiuxca cboumu Bnenaxie-HuaMu OT aHriuHCKoro a3biKa (b KOTopoM poga b npuBbraHOM HaM CMbicie ciOBa HeT):
BiU3Kue cepg^ mim ®U3HeHH0 Heo6xoguMbie npegMeTbi, KaK, HanpuMep, CKpunKa gia CKpuna^a TpocTb gia xpoMoro u T.g., b ycTax Biageib^B CTaiu o^eioBe^UBaTbca, npuHUMaa im6oh pog. ^ypHaiHCT, gia KOToporo numy^aa MamuHKa - He npegMeT, a «He3aMeHUMoe a», CKa®eT o Hen he mim she b 3aBHCMM0CTM ot co6cTBeHHoro noia (Koinamu 1978: 53).
Bo3mo®ho, ®eiaHue roBopa^ero «noMeTUTb» npegMeTbi, cocTaBiaromue ero iHHHyro C$epy, npu3HaKOM co6cTBeHHoro noia, - He TaKaa y® pegKaa Be^b. TaK, AHHa AxMaTOBa, no BOcnoMUHaHHaM coBpeMeHHUKOB, npegnonnxaia ycxapeBmun BapuaHT óomuhkü (®. p.) C0BpeMeHH0My óomuhok (m. p.); OHa ®e HacTauBaia Ha BapuaHTe my(m npoTUB my(eib - u 3to npu tom, hto He ira6uia no OTHomeHUM k ce6e ciOBa no^mecca. «.3 - no3T!» - roBopuia OHa. HaBa3biBaHue roBopa^uM CBoen reHgepHOH tohku 3peHua OKpy®awmuM npegMeTaM MO®eT npuHUMaTb u 0KKa3U0-HaibHHe a3MKOBMe $opMbi, cp.:
Ä Te6a He 6ygy go6uBaxtca u, CKioHaacb, 6ygy yKioHaTbca, KaK Ha MOKpoM io6obom CTeKie gBOpHHHHXa
(B. naBioBa. nucbMa b cocegHroro KOMHaTy).
Bnepa 6biiu Ha KaTKe, a KopoBa, to ecTb KopoB. KopoB Ha ibgy, MeHa ynuT CKOib-3UTb Moa 3Be3gyieHKa, Moa CKa3OHHaa ^urypucTOHKa (H. AHgpeeBa. npaBaa pyKa CMepTu; paccKa3 BegeTca ot juna My®quHbi).
E^e npuMep - U3 nonyjapHoro $uibMa-CKa3Ku «BapBapa-Kpaca, giuHHaa Koča» (cneHapun M. ^ynpuHa npu ynacTuu A. Poy). Penb ugeT 06 uHBeHTapu3anuu Me6eiu bo gBopne:
-	nepecHHTaju? flamme numuTe. HauMeHOBaHue npegMeTa?
-	TpoHbi.
366
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
-	KoiUHecxBO mxyK?
-	^,Be TpOHbl.
-	OxcxaBUxb. !3x xh, rpaMOxen! «^Be xpoHH»... TpoH MyxcKoro poga.
-	Â a xaK noHHMaro, ^pb-6axromKa. ^pcKun xpoH My®CKoro poga, a ^a-p^a - ^eH^HHa.
-	^eH^uHa...
-	Cxaio 6bixb, ^pu^iH xpoH ®eHCKoro poga.
-	Uh^ Xoxa h noieMHHHO, ho loruHHO. y6egui. TaK h numuxe: xpoH oguH h TpoHa ogHa.
OKKa3H0HaiH3MH deopnmuxa BMecTO deopnuK 'cTeKiooHucTureib', Kopoe BMecTO Kopoea, mpona BMecTO mpon CBngeTeibCTByroT o «®hbocth» reHgepHbix npoTUBono-cxaBieHHH B co3HaHHH Hocuxeia a3HKa. rpaMMaxHHecKHH pog OKa3HBaexca ogHUM H3 cpegcxB aHxp0n0M0p$H0H opraHH3auHH OKpy^aro^ero Mupa (gpyrue npuMepbi cm.: HopMaH 2006: 168-169).
Mh He BuguM HUHero yguBUTeibHoro b tom, hto nucareib hie xygo®HUK, B®uBaacb b nioxb CBoero nepcoHa®a, HaHUHaex ce6a c hem oxo^gecxBiaxb. «MagaM BoBapu - ^xo a», - roBopui, coriacHO u3BecxHOH lereHge, r. ®io6ep. H3BecxHbi u ciyHau (^op® CaHg), Korga nucaxeib 0$H^HaIbH0 npuMepai k ce6e Hy®yw reHgepHyw «lUHUHy». BnponeM, onHTHoro HUTareia oÔMaHyTb Bpag jih ygacTca. TaK, BiaguMup Ha60K0B yKopai nucaxeibHu^, nbixaBmyroca CKpHXbca 3a My®CKUM uMeHeM: «O MuiocxuBaa rocygapHHa, o rocno®a Cepren Coih^b, KaK lerKO yragaxb, hto uMa aBxopa - nceBgoHUM, hto aBxop - He My®HUHa!» («ÂgMupaixeHCKaa urjia»).
Ba®HO, ogHaKO, hto h o6^ihhhh HeiOBeK CKiOHeH nepeHOCuxb Ha gexaiu ihhhoh c$epH CBoe reHgepHoe «a», cboh «My®CKon» hie «®eHCKUH» B3riag Ha Mup. KaK ®e roBopa^uH Begex ce6a b yciOBuax, Korga oh o6iagaex oxHOCuxeibHOH CBo6ogon Bbi6opa rpaMMaxuHecKoro poga? HMeexca b Bugy CHxya^Ha BxopuHHon HOMUHaquu, BCTpenaro^aaca, b HacTHOCTu, npu aHa^opunecKon OTCHiKe. Eciu b TeKCTe ynoMUHa-lacb, CKa®eM, pa3pyxa, xo gaiee o Hen MO®ex 6bixb CKa3aHo: cnymn^a eounu. Eciu ®e paHee peHb mia o roioge, xo oh MO®ex noiyHuxb onucaxeibHoe HauMeHOBaHue cnymnuK eoñnu. TaKHM 06pa30M npegMexaM u aBieHuaM npunucbiBaroxca oxHome-Hua, CBOHCTBeHHHe jiK>gaM. 3to MO®eT ôbiTb CTaTyc 6para, Marepu, goHKu, cnyTHUKa, ciy®aHKu, goi®HUKa, HaciegHu^i u x. g.
^,Ba npuMepa u3 ^y6IH^HCXHHecKHx xeKCxoB.
OguH u3 logoHHUKOB nonpocui MeHa c6eraxb b Mara3UH 3a nanupocaMu. Korga a BepHyica, xo he logKu, he rapMOHu Ha Mecxe He 6hio. <...> To 6hi cepbe3HHH ygap, Begb a lumuica He npocxo HHCxpyMeHxa, a CBoen KopMuiu^i. Kynuxb HOByw rapMOHb u He MeHxai (ra3exa «Tpyg», 20.09.2007).
EopHC M. HopMaH: Pog b H3tiKe vs. reHgep b co3HaHHH (KoraHTHBHtie h co^Ho^CHXo]TO^HHecKHe acneKTti) 367
OTCbinKa k cnoBy ^apMOHb p.) 3acraBnaeT roBopa^ero Bbi6parb onucarenbHoe HanMeHOBaHne KopMun^c. B npoTHBHOM cnynae, npu oTcbinKe k cnoBy uncmpyMenm, 6bino 6bi, OHeBHgHO, Bbi6paHo Ha3BaHHe KopMuneif.
.. .HaM CHOBa nbrraKrrca BHymHTb, hto rpa6aT u rHo6aT Hac Bpanu u ynuTena..., a He rAH, gonycTuM, rge coBceM y® 3a6binu o T0pM03ax, u He nponue cunoBbie uh-CTaH^HH, gaBHo npeBparuBmueca U3 3amuTHuKoB Manoro craga b ero 6e33acreHHuBbix goapoB («Tpyg», 24.07.2008).
noneMy b KoHne nnrarbi ynoMuHarorca doxpu, a He 6onee nacrbie b pyccKoM a3MKe doxprn? EcTecTBeHHo, TonbKo noToMy, hto paHee mna penb o «3a^uTHuKax (m. p.) Manoro craga».
3HanKT, ecTb cmyauHH, b KoTopbix Bbi6op HoMHHaunn - KopMuneij unu KopMun^a, Kpacaee^ unu Kpccceu^c, conepnuK unu conepn^c u t. n. - o6ycnoBneH He cBoncraaMu gererrara, a ucKnronuTenbHo ipaMMarHHecKHM pogoM Toro cnoBa, k KoTopoMy oTcbinaeT ^TO Ha3BaHue. HeKoTopbie yneHbie b cbh3h c stum ga®e roBopaT o rpaMMamHecKoM poge KaK cnoBou3MeHuTenbHon Kareropuu (MuproB 1946; BparuHa 1981: 74).
Ecnu peneBoe noBegeHue nenoBeKa xapaKTepu3yeTca 3HanuTenbHoH cTeneHbro pacKoBaHHocTu, to u bo3mo®hoctu cooTHeceHHa cnoB no pogy pacmuparorca, cp.:
rocygapcTBo, oho He gypa (t. e. He gypaK. To®e HeBepHo, ho KaK cKa3aTb - He gypo, hto nu?), oho y Hac npuBbiKno, hto c nacrarna Hago gpaTb, uHane o6HarneeT (A. CnanoBcKHH. CuHgpoM ®eHuKca).
HM6onMTHMH Marepuan garor TaK®e pyccKue 3aragKH, MeTa^opnnecKaa npupo-ga kotopmx oTcbinaeT HocuTena a3bma k rpaMMamHecKoMy pogy KnKweBoro cnoBa. CpaBHuM gBe 3aragKH: Cudum óee^c e meMn^e, a Koca - na yn^e u Cudum ded, e cmo my6 odem, Kmo esopcoóeecem, mom cnesbi nponuecem. noneMy 3gecb MopKoBb «mu^pyeTca» KaK geBuna, a nyK - KaK geg (a He Hao6opoT)? OTBeT aceH: rpaMMaru-necKun pog cymecTBuTenbHoro-geHoTara npegonpegenaeT Bbi6op MeTa^oprnecKon HoMuHanuu.
mo®ho npegnono^HTb, hto b MaccoBoM a3bmoBoM co3HaHuu rpaMMaruHecKoe 3HaneHue poga BocnpuHuMaeTca KaK cocTaBHaa nacTb neKcunecKoro 3HaneHna cnoBa unu, bo BcaKoM cnynae, KaK Henro TecHo c hum cBa3aHHoe. npoBepuTb ^Ty runoTe3y mo®ho uMeHHo b toh cmyanHH, Korga roBopa^nn o6nagaeT onpegeneHHon cBo6ogon b Bbi6ope HoMuHaquu - b cuTya^uu BTopunHoro HauMeHoBaHua. 3gecb MeTa$opu3a^ua rpaMMaTHHecKoro poga npuo6peTaeT cucreMHbra xapaKTep.
MarepuanoM gna Ha6nK>geHun nocny^ar HaM b gaHHoM cnynae $aKTbi pyccKoa-3braHoro yronoBHoro ®aproHa. B «CnoBape TropeMHo-narepHo-6naTHoro ®aproHa» (CTHB® 1992) ecTb ugeorpa^HnecKaa nacTb, b kotopok Ka®goMy noHaTuro «6naT-hok» c$epM npuBogHTca b cooTBeTcTBue pag ®aproHHMx HoMHHaunn. OgHa u3 caMMx Ba^HMx TeM 3gecb - ^TO HanMeHoBaHua, cBa3aHHMe c ceKcyanbHon ®H3Hbro.
368
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
HanpuMep, gja o6o3HaHeHua noHHTua penis b pyccK0M ®aproHe cymecTByroT bto-puHHbie Ha3BaHua annapam, 6aida, 6aiyH, 6anan, 6oim, ea$m, eeKceib, eenmuib, ^eHepamop, eida, uncmpyMenm, kjuk u t. g. o6o3HaHeHuH vulva - HauMeHoBaHua sumapa, dpa3HuiKa, uMnepun, Kacca, KopoieK, KocmmKa, Komiema, KyHKa, joxaHKa, MoxHamKa, MonaiKa u t. g. .HK>6onbiTH0 cooTHomeHue ^THx o6pa3Hbix HauMeHoBaHun (no cyTu CBoen 3B$eMu3M0B) no rpaMMaruHe CK0My pogy. EcTecTBeHHo, 6uofloraHe-CKKH npu3HaK My^HuHbi o6o3HanaeTCH, KaK npaBujo, cymecTBuTejbHbiM My^CKoro poga. TaKux cjob TyT 0Ka3aj0Cb 56 b npoTuBonocTaBjeHuu Ha3BaHuaM ®eHCKoro poga (K0T0pMx Bcero 22). Cpegu ®aproHHbix o6o3HaHeHun ®eHCKoro n0J0B0r0 op-raHa, Hao6opoT, nogaBjaromee 60JbmuHCTB0 - cymecTBuTejbHbie ®eHCKoro poga: 42 npoTuB 14 cj0B My^CKoro poga. (npu 3tom nogcHeTbi He yHuTbiBaju eguHuHHbix cymecTBuTejbHMx cpegHero poga uju rpaMMaTunecKu HeacHbix Ha3BaHun Tuna xaMu uju mMy) ^T0 c0BepmeHH0 3aK0H0MepH0: cumboj 6u0fl0^HHecK0^0 noja, npucyT-CTByromun b Hej0BenecK0M co3HaHuu, ecTecTBeHHo KoppejupyeT c rpaMMaruHecKuM pogoM BTopnHHMx HauMeHoBaHuH.
npaBga, c yHeT0M npuBegeHHbix Bbime KojuHecTBeHHbix cooTHomeHun mo^ho CKa3aTb, hto crporon, 0gH03HaHH0n cbh3u TyT HeT. BcnoMHuB npuBegeHHyro Bbime ^uTaTy, corjiacuMCH c TeM, hto jieKcunecKoe 3HaneHue nogaBjaeT, «3aHepKuBaeT» 3gecb rpaMMaTunecKoe. OgHaKo 3aMeTuM, hto cymecTByroT ncuxojoruHecKue npegnoHTeHua uju, Hao6opoT, CMymeHua, K0T0pbie Heo^ugaHHo npoaBjaroTca b KaKux-To oco6bix curyanuax. TaK, no CBugeTejbCTBy geBoHKu 12-13 jeT, npoxogamen b mK0je Kypc 6oTaHuKK, en Memajo 3anoMHuTb Ha3BaHua Hacren nBeTKa - munuHKa u necmuK - to 06cT0HTejbCTB0, hto ux rpaMMarunecKan pog npoTuBopenuj 6u0fl0^HHecK0H cnen-u^uKanuu (munuHKa - My^CKon opraH, necmuK - ^eHCKun).
HeK0T0pMM 06pa30M cxogHaa curyanua npegcTaßjeHa b cjegyromen juTeparyp-hoh nurare:
OTeu Ha3biBaj ^aMujuu, HanaB nepeHucjHTb c XpymeBa. K Bugy Bo^gH-My^HuHbi MajeHbKaa geB0HKa, 0HeBugH0, y^e npuBbiKja 3a CBoro KpoxoTHyro k T0My BpeMeHu ®K3Hb. BcTpeTuBmunca b rajepee Ha pacage ^eHCKun o6pa3 geB0HKy n0HeMy-T0 CMyTuj. H 0Ha cnpocuja:
- nana, a ©yp^Ba TO^e BO^gb? (A. Py6uH0B. HmuMHaa ®u3Hb Mockbm).
Mm BuguM, hto Me^gy 6uofloraHecKuM n0j0M u rpaMMamHecKuM pogoM cyme-CTByeT He T0jbK0 npHMaa CBH3b (3aKjroHaromaacH b tom, hto noj u3HaHajbH0 «motu-BupyeT» pog), ho u o6paTHaa, npoaBjaromaaca b crpeMjeHuu HejoBeKa pacmupuTb o6ieM gaHHoro cooTBeTCTBua. A nocpegHuK0M b nepepacnpegejeHuu 0TH0meHun Me^gy n0j0M u pogoM 0Ka3MBaeTca ncuxojoruHecKaa Kareropua reHgepa.
BHyTpeHHHH np0TuB0peHuB0CTb poga, He0gH0p0gH0CTb ero 0CH0BaHun cjy^KT npegnocbiAKon gja MH0r006pa3H0H h3hkoboh urpM c gaHHon rpaMMaTuHecKon Kareropuen. reHgepHaa 0^^03u^HH, npejoMjaacb b h3hkobhx ^opMax, CTaH0BuTca ycj0BH0H, 0TH0cuTejbH0H. roBopamuH u cjymaromuH MoryT gojro 6ajaHcupoBarb Ha gaHHon rpaHu. npegnocHjKaMu k TaKuM peHeBMM gencTBuaM MoryT 6MTb u
EopHC M. HopMaH: Pog b H3tiKe vs. reHgep b co3HaHHH (KoraHTHBHtie h co^Ho^CHXo]TO^HHecKHe acneKTti) 369
^eMHHHCTCKaa ugeonorua, u ^enaHue cKpbiTb (unu, Hao6opoT, TOHHee o6o3HaHHTb) non cymecrBa, o kotopom ugeT peHb, u ^CTeTHHecKaa cBepx3agana, u npocro-Hanpo-cto crpeMneHue k peneTBopnecTBy. BHyTpua3biKOBbiMH npegnocbinKaMH b pyccKoM a3bme MoryT cnnraTbca TaK^e He3aKpbrrocTb u Hecrporaa onepneHHocTb nogKnacca cymecTBHTe^bHHx o6mero poga u pa3nuHHbie bo3mo®hocth ero cornacoBaHua c npunaraTenbHbiMu u rnaronaMH.
B paMKax onncaHHMx aBneHun, 6anaHCHpyM^Hx Ha rpaHH a3biKOBOH HopMbi, peanroyrorca cnegyro^ue TeHgeH^HH:
a)	k pe^ynapH3a^HH Bbipa^eHua onno3^HH 6uonorHHecKHx nonoB - KaK Heno-BeKa, TaK u npegcTaBHTenen ^HBOTHoro Mupa;
6) k ncuxonoranecKOMy «paH^upoBaHuro» Tpex rpaMMaruHeckhx pogoB: oho CKnagbiBaeTCfl H3 a3biKOBOH MapKHpoBaHHocTH ^eHCKoro poga, ncuxonorane-ckoh 3HaHHMocTH My^cKoro poga, yHHHH^HTenbHon xapaKTepucTHKH cpeg-Hero poga;
b)	k ycuneHHM «cn0B0H3MeHHTenbH0n» cocraBnaromeH poga b cnynaax btophh-hoh, MeTa^opHHecKon HOMHHanuu;
r) k npoaBneHHM a3biK0B0ro «KpearuBa», t. e. OTHocuTenbHon cBo6ogbi hoch-Tena a3biKa b ncnonb3oBaHHH $opM poga. nocnegHee, b HacTHocru, KacaeTca pacmupeHua b pyccKoM a3bme Kpyra cymecTBHTenbHbix o6mero poga u oco-6eHHocTen ux cornacoBaHua c npunaraTenbHbiMu, MecTOHMeHuaMu u rnaro-naMH.
Bce ^TO no3BonaeT roBopameMy u cnymaro^eMy BecTH MHoroo6pa3Hyro KOMMy-HHKaTHBHyM urpy, b kotopoh Kareropua poga, KpoMe BbmonHeHua co6cTBeHHo rpaM-MaTHHecKux o6a3aHHocTen, peanu3yeT cboh 6oraTbra nparMaTHHecKun ^OTeH^Han.
^HTEPATYPA
B. EE3PoroB, 2002: reHgep, a3biK, naMaTb: pa3Mbimnaa Hag pocchhckhmh aBToÖHorpa^HaMH XX BeKa. Gender-Forschung in der Slawistik. Ed. J. van Leeuwen-Turnovcova et al. Wiener Slawistischer Almanach. Sonderband 55. Wien. 311-19. [V Bezrogov, 2002: Gender, jazyk, pamjat': razmysljaja nad rossijskimi avtobiografijami XX veka. Gender-Forschung in der Slawistik. Ed. J. van Leeuwen-Turnovcova et al. Wiener Slawistischer Almanach. Sonderband 55. Wien. 311-19.] A. A. Epathha, 1981: Ha6nK>geHua Hag KaTeropuen poga b pyccKOM a3bme. Bonpocu R3UK03nanuR 5. 68-78.
370
Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij
[A. A. Bragina, 1981: Nabljudenija nad kategoriej roda v russkom jazyke. Voprosy
jazykoznanija 5. 68-78.] O H. Eyctaeb, 1959: HcropunecKaa rpaMMamKa. MocKBa: ynnegru3. [F. I. Buslaev, 1959: Istoričeskaja grammatika. Moskva: Učpedgiz.] -3. H. THH, 1996: npoóneMu no^muKu ^paMMamu^ecKux Kame^opuü. CaHKT-neTep6ypr:
AKageMHHecKHH npoeKT. [Ja. I. Gin, 1996: Problemy poetiki grammatičeskih kategorij. Sankt-Peterburg:
Akademičeskij proekt.] O. H. EPEMHH, 2006: reudepuue acneKmu ceMaumuKuH3UKoeux edun^ coepeMeHHo^o pyccKozo H3WKa (numeucmunecKue, co^uono^u^ecKue u ncuxonoaunecKue naónmóenun). Ka^yra: Hgare^bCTBO KTny um. K. ^. ^omoBCKoro. [F. N. Eremin, 2006: Gendernye aspekty semantiki jazykovyh edinic sovremennogo russkogo jazyka (lingvističeskie, sociologičeskie i psihologičeskie nabljudenija). Kaluga: Izdatel'stvo KGPU im. K. E. Ciolkovskogo.] E. A. 3emckaa, M. B. KHTAHroPogcKAfl, H. H. po3ahoba, 1993: Oco6eHHOCTH My«CKon u ^eHCKon penu. PyccKuü H3UK e ezo fyyu^uouupoeaHuu. KoMMyuuKamueuo-npazuammecKuu acneKm. Peg. E. A. 3eMCKaa, H. fflMe^eB. MocKBa: HayKa. 90-136.
[E. A. Zemskaja, M. V Kitajgorodskaja, N. N. Rozanova, 1993: Osobennosti mužskoj i ženskoj reči. Russkijjazykv egofunkcionirovanii. Kommunikativno-pragmatičeskij aspekt. Red. E. A. Zemskaja, D. N. Šmelev. Moskva: Nauka. 90-136.] H. H. Kacatkhh (peg.), 2001: PyccKuü h3uk. MocKBa: ACADEMIA. [L. L. Kasatkin (red.), 2001: Russkij jazyk. Moskva: ACADEMIA.] M. A. KconAKHH, 1978: flpywecme ecmpeuu c auanuücKuM h3ukom. HeHUHrpag. [M. A. Kolpakči, 1978: Družeskie vstreči s anglijskim jazykom. Leningrad.] A. B. muptob, 1946: Pogou3MeHaeMbie cymecTBHTe^bHbie Substantiva adjectiva.
PyccKuü %3biK e MKone 1. 16-9. [A. V. Mirtov, 1946: Rodoizmenjaemye suščestvitel'nye Substantiva adjectiva. Russkij
jazyk v škole 1. 16-9.] E. ID. HOPMAH, 2006: HnHrBoncnxo^ornHecKne acneKTbi rpaMMaTunecKon KaTeropuu
poga. Russian Linguistics. 153-74. [B. Ju. Norman, 2006: Lingvopsihologičeskie aspekty grammatičeskoj kategorii roda.
Russian Linguistics. 153-74.] E. D. Hopmah, 2018: npazuammecKuü nomen^cwpyccKoü MeKcuKu u ^paMMamuKu.
EKaTepuH6ypr-MocKBa: Ka6uHeTHbin yneHbin. [B. Ju. Norman, 2018: Pragmatičeskij potencial russkoj leksiki i grammatiki.
Ekaterinburg-Moskva: Kabinetnyj učenyj.] A. A. noTEEHa, 1968: H.3 3anucoK no pyccKoü z_paMMamuKe. T. III. MocKBa: npocBe^eHue. [A. A. Potebnja, 1968: Izzapisokpo russkojgrammatike. T. III. Moskva: Prosveščenie.] CTHE^, 1992: Cnoeapb mmpeMHo-MaeepHo-ÓMamuozo wapzoua (peneeoü u zpafymecKuü nopmpem coeemcKoü mrnpbMbi). ABTopM-cocTaBHTenu: C. Ea^gaeB u gp. MocKBa: Kpaa Mockbm. [STLBŽ, 1992: Slovar' tjuremno-lagerno-blatnogo žargona (rečevoj i grafičeskijportret sovetskoj tjur'my). Avtory-sostaviteli: D. S. Baldaev i dr. Moskva: Kraja Moskvy.]
EopHC M. HopMaH: Pog b H3tiKe vs. reHgep b co3HaHHH (KoraHTHBHtie h co^Ho^CHXo]TO^HHecKHe acneKTti) 371
P. .Rkoecoh, 1985: O nHHrancTHHecKHx acneKTax nepeBoga. B kh.: P. .Rkoöcoh.
M3ÖpaHHue paöomu. MocKBa: nporpecc. 361-68. [R. Jakobson, 1985: O lingvističeskih aspektah perevoda. V kn.: R. Jakobson. Izbrannye
raboty. Moskva: Progress. 361-68.] P. ^koecoh, 1987: OcHOBa cpaBHHTe^bHoro c^aBaHCKoro otteparypobegehna. B kh.:
P. ^koöcoh. Paöomu no no^muKe. MocKBa: nporpecc. 23-79. [R. Jakobson, 1987: Osnova sravnitel'nogo slavjanskogo literaturovedenija. V kn.: R. Jakobson. Rabotypo poètike. Moskva: Progress. 23-79.]
POVZETEK
Biološki, psihološki in slovnični spol (rusko: non : reHgep : pog) med seboj sodelujejo na zapleten način. Človek teži k temu, da prenaša svoje spolne stereotipe na obkrožajoči ga svet. V jezikovnih oblikah se spolno nasprotje prelamlja in postaja pogojno, relativno. To se posebno kaže takrat, ko govorec lahko do določene mere izbira slovnični spol, namreč pri sekundarnem poimenovanju. V članku se navaja veliko zgledov anaforičnega nanašanja, folklornih ugank in žargonskih poimenovanj. Opisani so tudi pogoji in vzroki, ki omogočajo govorcu in poslušalcu komunikacijsko igro, v kateri kategorija spola izpolnjuje svojo slovnično nalogo, razvija pa tudi bogat pragmatični potencial.
372	Slavistična revija, letnik 67/2019, št. 2, april-junij