Rzekoma archaicznošc obszaröw peryferycznych Witold Manczak (Krakov) IZVLEČEK: Leta 1974je poljski jezikoslovec Z. Stieber objavil članek, v katerem je prišel do ugotovitve, daje število arhaizmov na obrobjih bolj ali manj enako številu inovacij, toda do svoje smrti leta 1980 si ni drznil povedati, da je Bartolijevo načelo napačno. Namen tega članka je predstaviti dokaze, da je Bartolijevo „pravilo" napačno. W r. 1974 Z. Stieber opublikowal artykul pt. O archaizmach i innowacjach peryferycznych, w ktörym napisal miçdzy innymi, co nastçpuje: Od dawna juž panuje poglad, že archaizmy utrzymuja siç glöwnie na peryfe-riach röznych obszaröw jçzykowych, zaš innowacje szerza siç z obszaröw central-nych. Jak wiadomo, poglad ten propaguje szczegölnie silnie wloska szkola „neo-lingwistyczna". Oczywiscie nie možna negowac istnienia archaizmöw peryferycznych. Przykladöw z röznych obszaröw jçzykowych podano juž wystarczajaco dužo. Dodajmy tu jeszcze jednak parç przykladöw slowianskich. Jak wiadomo, centrum slowian-skiego obszaru jçzykowego objçla zmiana zwartego g na szczelinowe h, ktöra za-szla najprawdopodobniej w XIII w. Objçla ona caly obszar czesko-slowacki, ob-szary görnoluzycki, ukrainski i bialoruski, wreszcie dialekty poludnioworosyjskie i pölnocno-zachodnie dialekty slowenskie a takže czçsc czakawskich. Zmiana ta nie zaszla jednak na trzech wielkich peryferiach: 1) lechicko-dolnolužyckiej, 2) pölnocnorosyjskiej, 3) poludniowoslowianskiej (poza wymienionymi wyžej dialektami) ... Ale czy nie istnieja takže innowacje peryferyczne? Istnieja, a jest ich tak wiele, že przykladami možna sypac jak z rçkawa. Typowymi innowacjami peryferycz-nymi sa przeciež „balkanizmy", jak zanik infinitivu i fleksji imiennej, powstanie • o • ^" h« m h« û. < SI — z The Pseudo-archaic character of lateral areas ABSTRACT: In 1974, the Polish linguist Zdzislaw Stieber published q an article in which he arrived at the conclusion that in peripheral areas the number of archaisms is more or less equal to innovations. However, until his death in 1980, he dared not contradict Mat-teo Bartoli's principle. This article presents arguments to show that Bartoli's "norm" is false. 279 Witold Manczak: Rzekoma archaicznošč obszarôw peryferycznych 2 ^ artykulu postpozytywnego, zmiana typu stopniowania przymiotnikow itp. Zajmuja w one wschodnia czçsc poludniowej Slowianszczyzny, a wiçc obszar w stosunku do N calošci terytorium slowianskiego niewatpliwie peryferyczny... Widzimy wiçc, že innowacje peryferyczne nie sa chyba rzadsze od archai-W zmow peryferycznych. Przyczyny wystçpowania na peryferiach zarowno archa-O izmow, jak i innowacji sa na ogol jasne. Jednak sformulowanie ich wymagaloby 5 od autora tych slow došč znacznego wysilku myslowego, do ktorego w tym czasie L nie czuje siç zdolny. q Artykul Stiebera wymaga nastçpujacego komentarza: v 1) Poglad, že obszary peryferyczne sa bardziej archaiczne od obszarow cen- tralnych, sformulowal w r. 1925 wloski romanista Bartoli, tworca „neolingwistyki", a jego poglad zostal zaaprobowany przez wiele tzw. autorytetow. 2) Stieber zmarl w r. 1980. W r. 1974 uswiadomil sobie, že „innowacje peryfe-N ryczne nie sa chyba rzadsze od archaizmow peryferycznych", z czego powinien byl A wyciagnac wniosek, že zasada Bartolego jest blçdna. Jednak w mentalnošci Stiebera p wiara w nieomylnošč autorytetow byla tak glçboko zakorzeniona, že do šmierci nie m zdobyl siç na odwagç, žeby twierdzenie Bartolego okrešlič jako nieprawdziwe. 6 Na poparcie sformulowanej przez siebie zasady Bartoli przytaczal garšč przy-^ kladow tego typu co nastçpujacy. Stol siç nazywal po lacinie mensa, a romanskie m kontynuanty tego wyrazu przetrwaly w Hiszpanii i Dacji, a wiçc na peryferii ro-3 manskiego obszaru jçzykowego, podczas gdy w Galii i Italii, ktore Bartoli uwažal • za centrum tegož obszaru, pojawily siç w znaczeniu 'stol' kontynuanty lac. tabula o 'deska': • Hiszpania Galia Italia Dacja hiszp. mesa fr. table wl. tavola rum. masä Mnie osobišcie poglad, jakoby innowacje mialy powstawac z reguly w centrum obszaru jçzykowego, a archaizmy mialy siç zachowywač przewažnie na obszarach peryferycznych, wydawal siç rownie irracjonalny jak poglad (przez nikogo nie wyražony), jakoby obszary polnocne lub zachodnie mialy mieč charakter bardziej archaiczny od obszarow poludniowych lub wschodnich czy na odwrot. Ponadto kil-ka przykladow typu hiszp. mesa, fr. table itd., jakie Bartoli przytaczal na poparcie swej tezy, wydawalo mi siç ilošcia zbyt mala, abym mogl zaakceptowač poglad wloskiego romanisty. Z tych powodow w r. 1965 opublikowalem artykul, w ktorym przedstawilem wyniki skonfrontowania „normy" Bartolego z obfitym materialem leksykalnym zawartym w slowniku Bucka A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages, ktory to slownik podaje synonimy m.in. w jçzyku lacinskim, hiszpanskim, francuskim, wloskim i rumunskim. Wyekscer-powawszy slownik Bucka w calošci, ustalilem, že figurujace w nim slowa lacinskie zachowaly siç w jçzykach romanskich w nastçpujacych ilošciach: Hiszpanski 324 Francuski 260 Wloski 380 Rumunski 182 _ 280 Z tych danych statystycznych wynika, že poglad Bartolego, jakoby jçzyki pery- Witold Manczak: Rzekoma archaicznošc obszaröw peryferycznych s feryczne mialy byc bardziej archaiczne od jçzyk5w centralnych, jest blçdny. Wpraw- ^ dzie w peryferycznym jçzyku hiszpanskim jest wiçcej archaizmöw niž w centralnej 7 francuszczyznie, ale centralna francuszczyzna wykazuje wiçcej archaizmöw od ^ peryferycznego jçzyka rumunskiego, a centralny jçzyk wloski przewyžsza ilošcia o archaizmöw oba jçzyki peryferyczne, zaröwno hiszpanski jak i rumunski. Zgro- 7 madzone przeze mnie dane statystyczne udowodnily, že poparta zaledwie kilkoma $2 przykladami teza Bartolego nie jest niczym innym, jak falszywym uogölnieniem. _ Jednak przytoczone dane statystyczne nie wywolaly wsröd jçzykoznawcöw žadne- ^ go zainteresowania i dlatego do sprawy tej kilkakrotnie powracalem (por. Manczak 1976 czy 1988). Poniewaž zaš liczenie wyrazöw w slownikach nie zawsze prowadzi do tych samych wniosköw co liczenie slöw w tekstach, warto zweryfikowac zasadç p. Bartolego na tekstach. W tym celu poröwnalem fragment Wulgaty (Mat. 13 i Luk. 15) z przekladem wloskim, hiszpanskim i rumunskim. Oto poczatkowy fragment sporzadzonego wykazu. W wykazie tym kursywa wydrukowane sa wyrazy lacinskie oraz slowa romanskie, ktöre zawieraja ten sam szkielet spölgloskowy pierwiastka co wyraz lacinski (liczba po wyrazie wskazuje, že w wyekscerpowanych tekstach byl on zašwiadczony wiçcej niž raz): lac. ab, wl. da, hiszp. desde, rum. dela; abscondere, nascondere, ocultar, ascun- q de; abscondere, nascondere, poner, pune; absconditus, occulto, oculto, ascuns; abundare, abbondanza, abundar, prisos; accendere, accendere, encender, aprinde; accipere, ricevere, recibir, primi; accurrere, correre, correr, alerga; ad, a, a, la 2; ad, a, hasta, pina; adducere, menare, traer, aduce; alligare, legare, atar, lega; ami-ca, amica, amiga, prietena; amicus, amico, amigo, prieten 2; apparere, apparire, aparecer, iveala; approprinquare, accostarsi, acercarse, se apropia; appropinqua-re, vicino, acercarse, se apropia; arbor, albero, ârbol, copac; audire, ascoltare, oir, auzi; audire, udire, oir, asculta; auris, orecchio, oido, ureche 5; beatus, beato, di-choso, ferice; cadere, gettarsi, arrojarse, cädea 3; calceamenta, calzari, sandalias, incältäminte; centesimus, cento, ciento, suta 2; centum, cento, ciento, suta; chorus, danza, coro, joc; civis, abitante, ciudadano, locuitor; claudere, chiudere, cerrar, închide; colligere, cogliere, arrancar, smulge 2; colligere, cogliere, tomar, smulge; colligere, raccogliere, recoger, smulge 2; collum, collo, cuello, grumaz; comedere, mangiare, comer, mînca; consummatio, fine, consumaciôn, sfîrçit 3; convertere, convertere, convertir, intoarce; convocare, chiamare, convocar, chema 2; cor, cu-ore, corazôn, inima 3; crescere, nascere, crecer, rasari; dare, portare, dar, da; de, di, de, cu; desertum, deserto, desierto, islaz; devorare, divorare, consumir, mînca; dicere, dire, decir, raspunde; dicere, dire, decir, spune 4; dicere, dire, decir, vesti; dignus, degno, digno, vrednic 2; discipulus, discepolo, discipulo, ucenic 2; dissipa-re, dissipare, disipar, risipi; dividere, spartire, dividir, împarti; dominus, signore, senor, domn. W wyekscerpowanych fragmentach ewangelii najwiçcej zbiežnošci leksykal-nych z lacina (a wiçc archaizmöw) wykazal tekst wloski, a mianowicie 320, mniej hiszpanski, a mianowicie 256, a najmniej rumunski, mianowicie 98. Jest to jeszcze jeden dowöd na to, že obszary peryferyczne - wbrew twierdzeniu Bartolego - by-najmniej nie sa bardziej konserwatywne od centralnych. W mojej ksiažce (Manczak 1991) zostala przedstawiona nowa klasyfikacja 281 Witold Manczak: Rzekoma archaicznošč obszarôw peryferycznych 2 jçzykow romanskich, oparta na podobienstwach leksykalnych zachodzacych miç-w dzy tymi jçzykami w tekstach. Okazalo siç przy tym, že slow majacych odpowied-niki etymologiczne w pozostalych jçzykach romanskich znalazlo siç we wloskim 7498, w hiszpanskim 7114, a w rumunskim 3564. A wiçc i to badanie, jakkolwiek przeprowadzone inna metoda, wykazalo, že jçzyk wloski, užywany w centrum obszaru romanskiego, jest bardziej archaiczny od jçzykow peryferycznych, jakimi s sa hiszpanski i rumunski. l Sprawdzenie zasady Bartolego jest najlatwiejsze na materiale romanskim, gdyž o 1) Bartoli sam okrešlil, ktore jçzyki naležy uwažač za centralne, a ktore za peryfe-v ryczne, i 2) znany jest jçzyk praromanski, tzn. lacina, dziçki czemu rozstrzyganie, ktory wyraz jest archaizmem, a ktory innowacja, nie nastrçcza žadnych trudnošci (skoro np. stol siç nazywal po lacinie mensa, jest oczywiste, že hiszp. mesa jest archaizmem, a wl. tavola innowacja). Sprawdzenie zasady Bartolego na materiale N germanskim jest trudniejsze, gdyž 1) Bartoli, o ile mi wiadomo, nigdy nie okre-a šlil, ktore jçzyki germanskie naležy uwažač za peryferyczne, a ktore za centralne, p a ponadto 2) jçzyk pragermanski nie jest zašwiadczony. Pomimo to wydaje mi siç, m že dialekt dolnoniemiecki možna by uznač za centralny, zwažywszy, že na pol-noc od obszaru dolnoniemieckiego wystçpuja jçzyki skandynawskie, na zachod ^ - holenderski, fryzyjski i angielski, a na poludnie - gwary šrodkowo- i gornonie-m mieckie, užywane na obszarze Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Poza tym nie ulega 3 watpliwošci, že zapisany w IV w. jçzyk gocki byl bez porownania bližszy jçzyka • pragermanskiego aniželi dzisiejsze jçzyki germanskie. Biorac to wszystko pod uwa-o gç, postanowilem sprawdzič zasadç Bartolego porownujac fragment biblii gockiej 7 (Mat. VII, 13-29, i VIII) z przekladem dolnoniemieckim i szwedzkim. Okazalo siç, • že zgodnošci leksykalnych miçdzy gockim a dolnoniemieckim bylo 99, a miçdzy 2 gockim a szwedzkim 49, co jest jednym dowodem wiçcej šwiadczacym przeciw twierdzeniu, jakoby jçzyki peryferyczne byly bardziej konserwatywne od central-nych (Manczak 1996, 181-182). Wšrod tysiçcy jçzykoznawcow przekonanych o tym, že obszary peryferyczne sa bardziej konserwatywne od obszarow centralnych, jest i H. Popowska-Taborska (1980), ktora uwaža dialekt kaszubski z racji jego položenia za bardziej archaiczny od polskiego jçzyka literackiego, czemu niejednokrotnie dawala wyraz w swych publikacjach. W tym stanie rzeczy kwestiç domniemanej archaicznošci dialektu kaszubskiego postanowilem zbadač metoda zastosowana juž w odniesieniu do jçzykow romanskich i germanskich, a mianowicie porownujac fragment Kodeksu marianskiego (Mat. XIII-XVIII), ktory reprezentuje jçzyk bliski jçzyka praslo-wianskiego, z polska Bibliq Tysiqclecia i przekladem kaszubskim. Okazalo siç, že w sumie zgodnošci leksykalnych miçdzy staro-cerkiewno-slowianskim a polskim bylo 88, a miçdzy staro-cerkiewno-slowianskim a kaszubskim 72, co jest jeszcze jednym dowodem obalajacym twierdzenie, jakoby obszary peryferyczne byly bar-dziej konserwatywne od centralnych (Manczak 2002, 37-39). Poniewaž zebrane przyklady pokazuja, že „norma" Bartolego jest blçdna, ktoš moglby zadač pytanie, czy obszary centralne nie sa bardziej archaiczne od obszarow peryferycznych. Odpowiedz na to pytanie jest negatywna: ani položenie peryferyczne, ani položenie centralne nie ma wplywu na archaicznošč jçzyka czy 282 Witold Manczak: Rzekoma archaicznošc obszaröw peryferycznych dialektu. W rzeczywistosci o archaicznošci decyduje chronologia: obszary zasied- ^ lone lub jçzykowo zasymilowane wczesniej sa bardziej konserwatywne od obszaröw zasiedlonych lub jçzykowo zasymilowanych pözniej. Hiszpanski, francuski i rumunski wykazuja wiçcej innowacji niž wloski, gdyž Hiszpania, Galia i Dacja zostaly podbite przez Rzymian pözniej niž Italia (Manczak 1991, 95). Dolnonie- 7 miecki jest bardziej archaiczny od szwedzkiego, gdyž indoeuropeizacja obszaru germanskiego dokonywala siç w kierunku z poludnia na pölnoc (Manczak 1992, 57 nast.). Polski jçzyk literacki jest bardziej archaiczny od dialektu kaszubskiego, gdyž polski jçzyk literacki powstal w praojczyznie Slowian, podczas gdy slawiza-cja Pomorza dokonala siç pözniej (Manczak 2002, 7-20). Bibliografia Manczak, W., 1965, La nature des aires latérales, Lingua 13, 177-184. Manczak, W., 1976, Le cinquantième anniversaire des "normes" de Bartoli, General Z Linguistics 16, 1-8. > Manczak, W., 1988, Bartoli's second "norm", Historical Dialectology. Regional q and Social, Berlin, 349-355. Manczak, W., 1991, La classification des langues romanes, Kraköw. Manczak, W., 1992, De la préhistoire des peuples indo-européens, Kraköw. Manczak, W., 1996, Problemy jçzykoznawstwa ogölnego, Wroclaw. Manczak, W., 2002, Opochodzeniu i dialekcie Kaszubôw, Gdansk. Popowska-Taborska, H., 1980, Kaszubszczyzna. Zarys dziejöw, Warszawa. Stieber, Z., 1974, O archaizmach i innowacjach peryferycznych, Studia indoeuro- pejskie, Wroclaw, 239-241. Lažna arhaičnost obrobnih območij Povzetek Leta 1965je avtor tega članka objavil statistične podatke o latinskih, španskih, francoskih, italijanskih in romunskih besedah, ki dokazujejo neveljavnostBartolije-vega načela. Pozneje je avtor z uporabo različnih metod skušal pokazati, da je več arhaizmov v italijanščini kot pa v španščini in romunščini, ki se govorita na obrobju. Pri germanskih jezikih je pokazal, da je v dolnji nemščini, ki zavzema osrednji položaj, več etimoloških ustreznic z gotščino kot v švedščini, ki zavzema obrobni položaj. In naposled je avtor tudi pri slovanskih jezikih pokazal, da ima poljščina, ki zavzema osrednji položaj, več etimoloških ustreznic s starocerkvenoslovanščino kot kašubščina, ki se govori na obrobju. Witold Manczak Zakatek 13/59, 30-076 Kraköw, Poljska 283