Received: 2016-03-02	DOI 10.19233/AH.2016.22
Original scientific article
UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970
Dragutin PAPOVIC Univerzitet Crne Gore, Filozofski fakultet, 81400 Nikšič, Danila Bojoviča bb, Crna Gora e-mail: papovicd@t-com.me
IZVLEČEK
Članek obravnava spore v črnogorski nadškofiji Bar. Prvi je izbruhnil med tamkajšnjim nadškofom Aleksandrom Tokicem in albanskimi duhovniki, ki se niso strinjali z nadškofovo projugoslovansko politiko, kakor tudi z imenovanjem duhovnikov iz Slovenije na najpomembnejše položaje v nadškofiji. Drugi konflikti so se pojavili v zvezi s položajem hrvaškega župnika Iva Bušica, predsednika Združenja katoliških duhovnikov Črne Gore, ki je bil blizu socialističnim oblastem Črne Gore. Konflikti so izbruhnili leta 1965 in bili so med najpomembnejši dogodki v sodobni zgodovini nadškofije Bar. Pretresli so nadškofijo in poseči sta morala Sveti Sedež in Sveta kongregacija za širjenje vere. Članek temelji predvsem na podlagi neobjavljenih arhivskih virov fonda Republiške komisije za verska vprašanja, ki je delovala v okviru Izvršnega sveta Skupščine Socialistične republike Črne Gore.
Ključne besede: Bar nadškofija, Aleksandar Tokic, albanski duhovniki, Ivo Bušic, nacionalizem, Sveti Sedež, Sacra congregatio de propaganda fide
CONFLITTI INTERNI NELL'ARCIDIOCESI DI ANTIVARI 1965-1970
SINTESI
L 'articolo tratta i conflitti interni nell'arcidiocesi montenegrina di Antivari. Ilprimo dissidio nacque tra l'arcivescovo Aleksandar TokiC e i preti di nazionalitä albanese che non concordavano con la sua politica filojugoslava ne con la designazione alle posizioni piu importanti nell'arcidiocesi di preti dalla Slovenia. Il secondo conflitto riguardava la posizione del prete croato Ivo BuriC, presidente dell'Associazione dei sacerdoti cattolici di Montenegro, vicino alle autoritä governo socialista del Montenegro. Questi conflitti sorsero nel 1965 e furoni gli eventi piu importanti nella storia contemporanea dell'arcidiocesi di Antivari. Scossero notevolmente l'Arcidiocesi di Antivari e dovvettero intervenire la Santa Sede e la Sacra Congregazione di propaganda fide. L 'articolo si basa in particular modo sulle fonti archivistiche inedite del fondo della Commissione della Repubblica per le questioni religiose che operd all'interno del Consiglio esecutivo dell'Assembleapopolare della Repubblica socialista di Montenegro.
Parole chiave: arcidiocesi di Antivari, Aleksandar TokiC, preti albanesi, Ivo BušiC, nazio-nalismo, Santa Sede, Sacra congregatio de propaganda fide
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
UVOD
Barska nadbiskupija je jedna od najstarijih vjerskih institucija u Crnoj Gori. Ona baštini tradiciju Dukljanske biskupije, koja se prvi put pominje u V vijeku, Dukljanske nadbiskupije, koja je postojala od kraja IX do početka XI vijeka i Dukljansko-barske nadbiskupije koja je formirana u drugoj polovini XI vijeka (Andrijaševic, Rastoder, 2006, 53-54). Faktički je bila državna crkva, i njoj je pripadalo gotovo cijelo stanovništvo Dukljanske države (Andrijaševic, Rastoder, 2006, 54-55). Od XV vijeka dukljansko-barski nadbiskup je nosio titulu Primas Srbije jer su se pod njegovom jurisdikcijom nalazili katolici u Srbiji.
Zbog potpadanja dukljanske države pod vlast Srbije i postepenog prelaska vecine stanovništva u Crnoj Gori u pravoslavlje, a potom i islamizacije u vrijeme osmanske vlasti, Dukljansko-barska nadbiskupija je izgubila uticaj i značaj koji je imala u srednjem vijeku. Državne, etničke i vjerske promjene uticale su na to da Barska nadbiskupija umjesto dominantne i dukljanske crkve, postane vjerska institucija koja je po broju vjernika najmanja u Crnoj Gori, a vecinu njenih vjernika su činili katolički Albanci u Baru, Ulcinju i Podgorici. Kada su ovi krajevi 1878. godine vraceni Crnoj Gori Barska nadbiskupija nije postojala, jer je od 1867. godine bila u sastavu Skadarske nadbiskupije (Andrijaševic, Rastoder, 2006, 226).
Nakon potpisivanja Konkordata izmedu Crne Gore i Vatikana 1886. godine, Barska nadbiskupija je obnovljena i dobila je jurisdikciju na teritoriji Knjaževine Crne Gore. Imala je 11 župa u kojima je živjelo oko 6.500 katolika, uglavnom Albanaca i to na području Podgorice, Bara i Ulcinja (Andrijaševic, Rastoder, 2006, 226). Barska nadbiskupija je 1923. godine dobila 4 župe: Traboino, Grude, Tuzi i Klezna, kao područje Apostolske administracije (Folic, 2007, 44). Tada je imala tri dekanata i 20 župa. Svoj teritorijalni opseg Barska nadbiskupija je zaokružila 1969. godine kada je područje župe Gusinje papskom bulom izuzeto iz nadležnosti Skopske biskupije i predato na upravljanje barskom nadbiskupu (Folic, 2007, 122). Barska nadbiskupija je u okviru Rimske kurije i Svete Stolice bila podredena Svetoj kongregaciji za širenje vjere (Sacra congregatio de propaganda fide - skraceno Propaganda fide), što je značilo da je ona misionarska institucija koja djeluje u nekatoličkom području.1
Za Katoličku crkvu u Jugoslaviji i Crnoj Gori u ovom periodu najvažnija su bila dva dogadaja. To su održavanje Drugog vatikanskog koncila i potpisivanje Protokola izmedu Svete Stolice i Jugoslavije. Na Drugom vatikanskom koncilu, koji se završio 1965. godine, usvojene su odluke koje su označile novi pravac u djelovanju Katoličke crkve. Medu odlukama se nalazi i Dekret o ekumenizmu u kome se poziva na jedinstvo svih hrišcana i hrišcanskih crkava (Turčinovic, 1986, 207). U Dekretu o pastirskoj službi je navedeno da biskupi treba da pokažu da Katolička crkva vodi majčinsku brigu prema svim ljudima, bili oni vjernici ili nevjernici, i da treba da promovišu ekumenizam onako kako je to Crkva odredila (Turčinovic, 1986, 267. i 273). Biskupima je odredeno da u okviru svoje službe aktivno saraduju sa javnim vlastima, i da svoje vjernike podstiču na
1 DACG, 411, kutija (k.) 23, Informacija o aktivnosti vjerskih zajednica u SR Crnoj Gori, Titograd, 1968.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
poslušnost pravednim zakonima i na poštovanje zakonito postavljenih vlasti (Turčinovic, 1986, 275).
Drugi dogadaj je bio normalizacija odnosa izmedu Jugoslavije i Svete Stolice koji su nakon proglašenja zagrebačkg nadbiskupa Alojzija Stepinca za kardinala prekinuti u decembru 1952. Godine (Akmadža, 2003, 197). Pregovori za obnavljanje odnosa su počeli početkom 60-ih, a 1966. godine potpisan je Protokol o razgovorima izmedu predstavnika SFRJ i predstavnika Svete Stolice. Protokol je garantovao slobodno obavljanje vjerskih funkcija i obreda, i dozvoljavao je jurisdikciju Svete Stolice nad Katoličkom crkvom u duhovnim, vjerskim i crkvenim stvarima (Radic, 2002, 531-532). Vatikan je prihvatio da sveštenici ne mogu zloupotrebljavati svoje funkcije u političke svrhe. Nakon toga je u novembru 1966. godine došlo do razmjene izaslanika izmedu Svete Stolice i Jugoslavije (Akmadža, 2004, 501). Za jugoslovenskog izaslanika imenovan je Vjekoslav Cvrlja, a za apostolskog delegata i izaslanika Svete Stolice pri Vladi SFRJ nadbiskup Mario Kanja. Potupna uspostava diplomatskih odnosa izvršena je 1970. godine. Naredne godine Josip Broz Tito je posjetio Vatikan, odnosno papu Pija VI. Tito je bio prvi predsjednik neke komunističke države koji je stupio na tlo Vatikana (Pirjevec, 2013, 304). Vatikan je tada na Jugoslaviju gledao kao na model suživota država i crkve u komunističkom bloku (Pirjevec, 2013, 305).
UZROCI SUKOBA U BARSKOJ NADBISKUPIJI
Najznačajniji zadaci Ordinarijata Barske nadbiskupije u ovom periodu su proizi-lazili iz odluka Drugog vatikanskog koncila, Protokola izmedu SFRJ i Svete Stolice i osobenosti misionarskog položaja Nadbiskupije. U skladu sa tim obavezama djelovao je barski nadbiskup dr Aleksandar Tokic, koji je tu dužnost obavljao od 1955. godine.2 Nosio je titulu Nadbiskup barski i Primas srpski, a pored njega u nadbiskupiji je bilo 18 sveštenika.3 Tokic je nastojao da održava dobre odnose s vlastima Crne Gore. U septembru 1965. godine u Saveznoj komisiji za vjerska pitanja u Beogradu izjavio je da su odnosi izmedu Katoličke crkve i vlasti u Crnoj Gori dobri. 4 Iako nije ispoljavao nacionalni identitet, Tokic je u javnosti navodio da je projugoslovenski orijentisan. U jugoslovenskoj ambasadi u Rimu u oktobru 1965. godine izjavio je da želi da strogo nastavi tradiciju jugoslovenstva prethodnog barskog nadbiskupa Nikole Dobrečica i drugih jugoslovenofila u Katoličkoj crkvi.5 Prema procjeni crnogorske vlasti, nadbiskup Tokic je bio lojalan, tolerantan, spreman za saradnju, a njegove izjave su bile rodoljubive i jugoslovenski orijentisane.6 Nadbiskup Tokic je u učestvovao na svim sesijama Drugog
2	Tokic Aleksandar (Stari Bar, 1911 - Bar, 1979), nadbiskup barski od 1955. do 1979. godine. Teologiju i filozofiju završio u Rimu gdje je zareden za sveštenika 1937. godine. U Barskoj nadbiskupiji obavljao je niz dužnosti. Za pomocnog biskupa sa pravom nasljedstva imenovan je 1952. Godine (ILCG, 1143).
3	DACG, 411, k. 20, Informacija o nekim pitanjima u Nadbiskupiji Bar, Titograd, 18. 10. 1966.
4	DACG, 411, k. 19, Zabeleška o prijemu u Saveznoj komisiji za verska pitanja nadbiskupa barskog Aleksandra Tokica, Beograd, 10. 9. 1965.
5	DACG, 411, k.19, Zabeleška o razgovoru sa barskim nadbiskupom A. Tokicem, Rim, 14. 10. 1965.
6	DACG, 411, k. 27, Odnosi sa Katoličkom crkvom, Titograd, 28. 1. 1970.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
vatikanskog koncila i, u skladu sa njegovim odlukama, propagirao je zbliženje i ujedinje-nje hrišcanskih crkava. Tokic je 1966. godine potpisivanje Protokola izmedu Vlade SFRJ i Svete Stolice pozitivno ocijenio.7
Tokicevo jugoslovenstvo je izazvalo negodovanje sveštenika albanske nacionalnosti, koji su bili vecina. Od 18 sveštenika Barske nadbiskupije 14 su bili Albanci. Oni su smatrali da bi Ordinarijat nadbiskupije više pažnje trebalo da posveti potrebama vjernika albanske nacionalnosti koji su činili vecinu katolika u nadbiskupiji. Razlog za njihovo nezadovoljstvo je bilo i to što je generalni vikar i najbliži Tokicev saradnik bio Jakov Rendic, po nacionalnosti Slovenac. Sveštenici albanske nacionalnosti su smatrali da ova funkcija treba da pripadne nekome od njih. Zbog toga je sredinom 1965. godine došlo je do prvog sukoba izmedu Ordinarijata i albanskih sveštenika Barske nadbiskupije. Sveštenici: Marko Kolovic, Ante Mardokic, Petar Perkolic, Anzelmo Marstjepovic i Marko Bakočevic su zahtijevali smjenu i premještanje don Jakova Rendica.8 No, nadbiskup je ignorisao ovaj zahtjev. Pored toga, on je 1966. godine za župnika u Titogradu postavio Josipa Bakana, Slovenca i pripadnika salezijanskog reda. U Titogradu, na Koniku, gradila se nova crkva i nadbiskup Tokic je smatrao da završetak ove crkve predstavlja važan zadatak u obavljanju misionarske dužnosti nadbiskupije, i tu župu je povjerio slovenač-kim salezijancima. Dovodenje župnika iz Slovenije i potiskivanje sveštenika Albanaca iz Titograda i sa upravljačkih pozicija u nadbiskupiji izazvalo je ozbijan sukob izmedu nadbiskupa i sveštenika albanske nacionalnosti.
U prvoj polovini septembra 1966. godine don Simon Filipaj i padre Anzelmo Marstjepovic su predali nadbiskupu Tokicu predstavku s potpisima 12 sveštenika albanske nacionalnosti u kojoj su tražili: da se što prije omoguce knjige na albanskom jeziku za bogosluženje i katehizaciju, da se titogradska župa dodijeli svešteniku iz albanske nacionalnosti (pod obrazloženjem da je oko 95 % katoličkih vjernika u Titogradu albanske nacionalnosti, da paroh Bakan ne zna albanski jezik i da su zbog toga protestovali albanski vjernici), da se imenuju četiri konzulatora u nadbiskupiji iz redova sveštenika albanske nacionalnosti, da se iz redova albanskih sveštenika imenuje generalni vikar i da se u nadbiskupiji imenuje sekretar iz redova albanskih sveštenika.9 Predstavka je nadbiskupu predata s napomenom da se pozitivno odgovori u roku od mjesec dana, a u protivnom ce obavijestiti zagrebačkog nadbiskupa kardinala dr Franja Šepera i prefekta Kongregacije Propaganda fide. Predstavku su potpisali sveštenici: don Simon Filipaj - Gruda (Titograd), padre Anzelmo Marstjepovic - Tuzi (Titograd), padre Egidije Berišaj - Hoti (Titograd), padre Josip Jankaj - Zatrijebač (Titograd), padre Deda Markolaj - Livari (Bar), padre Pavle Marvulic - Ulcinj, don Petar Perkolic - Cetinje, don Marko Kolovic - Klezna (Ulicnj), don Anto Mardokic - Sv. Nikola (Ulcinj), don Frano Markic - Livari (Bar), don Roko Mirdita - Salč (Ulcinj) i don Tomo Kočovic - Šestani (Bar). Dva sveštenika
7	DACG, 411, k. 20, Republička komisija za vjerska pitanja - Saveznoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 6. 12. 1966.
8	DACG, 411, k. 19, Sekretarijat unutrašnjih poslova (SUP) SR Crne Gore, Uprava državne bezbjednosti, Titograd, 12. 3.1965.
9	DACG, 411, k. 20, Informacija o nekim pitanjima u Nadbiskupiji Bar, Titograd, 18. 10. 1966.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
albanske nacionalnosti nijesu potpisala predstavku: Josip Demlrovic iz Nikšica i Marko Bakočevic iz Ulcinja, dok predstavku nijesu potpisala četvorica sveštenika nealbanske nacionalnosti: don Ivo Bušic, don Jakov Rendic, Josip Devic i Matija Peranovic. Medu potpisnicima predstavke bilo je i članova Udruženja katoličkih sveštenika Crne Gore. Zahtjevi iz predstavke su bili pokušaj da sveštenici Albanci zauzma sva uticajna mjesta u nadbiskupiji, kako bi je pretvorili u nacionalnu instituciju.
O ovoj predstavci crnogorsku vlast, odnosno Komisiju za vjerska pitanja Izvršnog vijeca Crne Gore, izvijestio je don Ivo Bušic, župnik iz Sv. Dorda u Ulcinju, koji je bio i predsjednik Udruženja katoličkih sveštenika Crne Gore od osnivanja 1953. godine. Vlast je preko Udruženja nastojala da sprovodi svoju politiku, a naročito ideologiju bratstva i jedinstva. U Pravilima Udruženja je navedeno da ce se rimokatolički sveštenici, izmedu ostalog, zalagati i za maksimalnu saradnju sa državnim vlastima na platformi očuvanja i učvršcivanja tekovina Narodnooslobodilačke borbe (Folic, 2007, 219). U tome je don Ivo Bušic imao zapaženu ulogu.10 Takvim držanjem sebe je svjesno doveo u težak položaj prema Vatikanu i biskupima, i zbog toga je bio izolovan u nadbiskupiji. Nadbiskup Tokic nije bio blagonaklon prema Udruženju jer Katolička crkva ovakva Udruženja u jugo-slovenskim republikama nije priznala (Folic, 2007, 218). Zbog toga vecina sveštenika nije pristupila Udruženju. Rad Udruženja je bio slab, a od 1954. godine na području Barske nadbiskupije samo je don Ivo Bušic od članova ovog Udruženja bio aktivan, dok su ostali sveštenici bili članovi samo na papiru (Folic, 2007, 223). Tokic je tolerisao Bušica zbog potrebe da ima partnerske odnose sa crnogorskim vlastima. S druge strane, ostali sveštenici nijesu imali dobar odnos sa Bušicem. S obzirom na to da je bio Hrvat, sveštenici Albanci su u njemu vidjeli još jednog stranca, a animozitet prema njemu je bio pojačan jer je bio na čelu Udruženja, jugoslovenski orijentisan i blizak vlastima. Povod za otvoreni sukob s Bušicem bilo je njegovo premještanje iz župe Sv. Dorde. Nakon 36 godina službovanja u toj župi Bušic je, zbog zdravstvenih razloga, od nadbiskupa tražio premještaj u župu Titograd. No, kako je nadbiskup u ovu župu doveo salezijanca Josipa Bakana, on je Bušicu predložio da prede u Ulcinj. Bušic je to prihvatio 1966. godine, ali je bio protiv postavljanja sveštenika Filipa Simonaja u župu Sv. Dorde jer je smatrao da je Simonaj izraziti albanski nacionalista. To je, paraleno sa predstavkom 12 sveštenika, radikalizovalo unutrašnji sukob u nadbiskupiji.
10 Don Ivo Bušic je roden 1908. godine u Vinjeti kod Imotskog. Kao mladi sveštenik, poredstvom barskog nadbiskupa Nikole Dobrečica, došao je u Ulcinj 1930. godine u selo i župu Sveti Dorde na jugoslovensko-albanskoj granici. Prije rata je bio opoziciono orijentisan i družio se sa članovima KPJ u Ulcinju Boškom Strugarom i Bogdanom Vujoševicem, zbog čega su ga zvali "crveni pop". U toku rata je saradivao sa partizanskim pokretom. Nakon oslobodenja Ulcinja bio je izabran za predsjednika mjesnog Narodnog fronta. Tokom sukoba sa Informbiroom bio je na meti albanske obavještajne službe Sigurimije, a radio Tirana je nekoliko puta pominjao njegovo ime s ciljem da ga omalovaži i diskredituje kod albanskog stanovništva na području Crne Gore. Prema izjavama vlasti, usluge koje je Bušic činio vlastima i crnogorskom društvu su bile velike naročito prilikom formiranja Udruženja katoličkih sveštenika (DACG, IVCG, 411, k. 28, Republička komisija za vjerska pitanja - Kabinetu predsjednika Izvršnog vijeca Skupštine SR Crne Gore, Titograd, 5. 1. 1971).
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
POKUSAJI NADBISKUPA TOKICA DA RIJESI SUKOBE
Nadbiskup Tokic je bio u teškoj situaciji. Za pomoč se obratio črnogorskim vlastima i Biskupskoj konferenciji u Zagrebu, koja je bila najviši organ Katoličke crkve u Jugoslaviji. Tokič je u septembru 1966. godine posjetio Komisiju za vjerska pitanja.11 Pitao je Komisiju da li ima smetnje da u parohiji Sv. Dorda postavi sveštenika Simona Filipaja umjesto don Iva Bušiča. Tokič je za Filipaja naveo da je ohol i nacionalno neizživljen. Sekretar Komisije Božo Martinovič je ocijenio da je Tokič ovo iznio pred Komisijom vjerovatno pod uticajem Bušiča, i iz straha da ne bi pogriješio, napominjuči da se ne radi ni o kakvom subjektiv-nom sukobu izmedu Bušiča i Filipaja. Martinovič je Tokiču odgovorio da je postavljanje sveštenika unutrašnja stvar crkve. Na predlog Martinoviča odlučeno je da se postavljanje sveštenika u parohiji Sv. Dorde prolongira do nadbiskupovog povratka iz Zagreba. Tokič Komisiju nije obavijestio o predstavci več je samo naveo da medu sveštenicima u nadbi-skupiji ima netrpeljivosti. Izjavio je da sveštenici albanske nacionalnosti protestuju što je u Titogradu za paroha postavljen Josip Bakan, porijeklom Slovenac, koji nije znao albanski jezik. Naveo je da i pored protesta neče zamijeniti Bakana, več da če Bakanu dodjeliti jednog sveštenika albanske nacionalnosti koji če mu pomagati u izvodenju obreda.
Po povratku iz Zagreba Tokič je posjetio Komisiju u oktobru 1966. godine gdje mu je ponovljeno da se Komisija ne miješa u postavljanje sveštenika, i da nema ništa protiv da se Filipaj postavi umjesto Bušiča. Tokič se na Biskupskoj konferenciji u Zagrebu o predstavci 12 sveštenika konsultovao sa hrvatskim nadbiskupom i kardinalom Franjom Šeperom, splitskim nadbiskupom Franem Franičem i vrhbosanskim nadbiskupom Smi-ljanom Čekadom, koji su mu rekli da treba da odgovori energično ili da kapitulira.12 Zbog toga je nakon povratka sa Biskupske konferencije odgovor Tokiča bio oštar i energičan.
Nadbiskup je početkom oktobra 1966. godine dostavio cirkularno pismo svim žup-skim uredima Barske nadbiskupije i Apostolske administrature u kome je odgovorio na predstavku.13 Tokič je naveo da je predstavka 12 sveštenika u stvari ultimatum. Izjavio je da bi i pored „ultimatuma dvanaestorice" bile izdate potrebne knjige na albanskom jeziku i da je u programu Ordinarijata izdavanje najprije misala za sveštenike i vjernike a kasnije i molitvenika i katehizme. Tokič je naveo da se u svim župama, osim u jednoj, gdje Albanci čine večinu stanovništva nalaze sveštenici albanske nacionalnosti. Nadbiskup je „potpisnike ultimatuma" optužio da nastupaju kao albanski nacionalisti i da, na osnovu činjenice da Albanci momentalno čine večinu katolika u nadbiskupiji, hoče da preuzmu crkvenu vlast u svoje ruke i da stvore jednu albansku nadbiskupiju. Tokič je naveo da ti sveštenici zaboravljaju da je Barska nadbiskupija misija i da prema tome nije samo za albansku manjinu več i za crnogorsku večinu „jer je ona danas največim dijelom izvan Katoličke crkve kojoj je nekad pripadala". Za potpisnike predstavke je izjavio da
11	DACG, 411, k. 20, Zabilješka o posjeti nadbiskupa barskog Aleksandra Tokiča Republičkoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 16. 9. 1966.
12	DACG, 411, k. 20, Republička komisija za vjerska pitanja - Saveznoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 6. 12. 1966.
13	DACG, 411, k. 20, Informacija o nekim pitanjima u Nadbiskupiji Bar, Titograd, 18. 10. 1966.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
gube iz vida da s razvojem Titograda i Bara katolici albanske nacionalnosti nece biti u večini, i da pretjeruju kada kažu da 95 % katolika Titograda čine Albanci. Vecina katolika jesu bili Albanci ali ni svi Albanci, a naročito djeca i omladina, nijesu dobro poznavali albanski koliko srpskohrvatski jezik. Tokič je naveo da če u Titogradu biti potreban i sveštenik albanske nacionalnosti i da če, čim se završi crkva na Koniku, doči Albanac iz salezijanskog reda. Poručio je da salezijance nije slučajno doveo u Titograd, i da su oni bolji sveštenici od potpisnika predstavke. Za dovodenje salezijanaca Tokič je izjavio:
I učinio sam što sam smatrao po savjesti da je najbolje. I kada sam več jednom učinio taj potez svakako jedan od najznačajnijih u mome episkopatu - neču iči natrag, to jest neču izdati salezijance i kad bih znao da ču izgubiti položaj nadbiskupa i kad bih znao da ču izgubiti život.
Tokič se složio sa zahtjevom da je neohodno imenovati konzulatore i da je o tome u aprilu 1966. godine pisao Kongregaciji Propaganda fide, ali je naveo da su sveštenici konsultovani oko svih važnih pitanja i da je Rendič uvijek bio predusretljiv u tom pravcu. Nadbiskup je smatrao da imenovanje sekretara nije aktuelno, da zadržava pravo i slobodu da u tom pitanju postupi kako smatra da je najbolje i da odabere onoga ko mu najviše odgovara. Poručio je da ima u vidu duhovne potrebe Albanaca i da če oni dobiti potrebne crkvene knjige, a da je ugovor sa franjevcima dokaz da se misli i na pastorizaciju u Albaniji kada to prilike omoguče. Naveo je da je zato sramota što je starješina Franjevačke misije jedan od tvoraca predstavke (ultimatuma) i što su svi franjevci iz nadbiskupije potpisnici ove predstavke.
Tokič je smatrao da prošlost i razvoj Barske nadbiskupije pokazuju da ona ne može dobiti albanski karakter, uprkos takvim težnjama potpisnika predstavke. Tvrdio je da je sudbina Barske nadbiskupije nerazdruživo povezana sa sudbinom Jugoslavije, i da na području nadbiskupije treba da žive zajedno Črnogorci, Albanci i drugi narodi. Poručio je da svako može da osječa šta hoče i da govori kojim hoče jezikom, ali da je isticanje nacionalnosti besmisleno i da ako to čine sveštenici onda je to štetno po nadbiskupiju. Naveo je da nacionalnost ne može biti kriterijum za napredovanje u crkvenoj službi, i da svi sveštenici u nadbiskupiji imaju pravo da budu generalni vikari, konzulatori i sekretari, bez obzira na narodnost kojoj pripadaju. Smatrao je da je jedino važno da su sveštenici sposobni, i da imaju pozitivan stav prema Jugoslaviji. Tokič je izjavio da mu je jedan od potpisnika predstavke saopštio kako je don Simon Filipaj u jednom društvu u pripitom stanju izjavio: „Naša je majka Tirana, a ne Beograd". Tokič je zaključio da „što trijezan misli, pijan izgovara". Nadbiskup je naveo da kad bi istaknuti nacionalisti došli na vodeča mjesta u nadbiskupiji stvorili bi razdor medu katolicima i poremetili dobre odnose izmedu crkve i države u Crnoj Gori, i da bi to bilo na štetu nadbiskupije. Obavijestio je sve sveštenike da, kao i do tada, mogu biti njegovi gosti kada imaju posla u Ordinarijatu ili u Baru, ali da neče tolerisati da sveštenici napuštaju svoje župe, ostaju čitavu sedmicu u Ordinarijatu i drže sastanke koji su usmjereni protiv Ordinarijata.
Nakon ovoga Tokič se posvetio i slučaju don Iva Bušiča i 31. oktobra 1966. godine posjetio je i obavijestio Komisiju za vjerska pitanja da je Bušič predao parohiju sve-
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
šteniku Filipaju, i da je preuzeo dužnost u Ulcinju.14 Tada se radikalizovao spor oko položaja Bušica, o čemu je Republička komisija izvijestila Saveznu komisiju za vjerska pitanja.15 Od 1962. godine ulcinjskom župom je rukovodio don Pavle Marvulic, koji je te godine penzionisan kao župnik u Tuzima i kao član Udruženja katoličkih sveštenika Crne Gore. On se potom preselio u Ulcinj, gdje nije bilo župnika pa je primio župu. No, nakon imenovanja Bušica, Marvulic mu nije htio predati dužnost - župu. Tako su se na jednom mjestu našla dva župnika i jedan kapelan koga je Marvulic angažovao. Nastali su nesporazumi i netrpeljivost što je izazvalo pažnju javnosti i medija, a u toj situaciji i vjernici su počeli da se dijele. Marvulic i kapelan su, naročito u vrijeme turističke sezone, strance odvračali od odlaska na misu u veliku crkvu gdje je služio Bušič, več su strance svračali u kapelu pri župskom stanu gdje su ova dvojica stanovali. Strancima su za Bušica govorili: „Nemojte ici u veliku crkvu na misu, jer tamo je jedan svecenik komunista". Tako je došlo do sukoba i u ovom pitanju, a motivi tog sukoba su bili prvenstveno nacionalne i političke prirode. Marvulic kao Albanac i jedan od potpisnika predstavke nije htio da ustupi mjesto Bušicu koji je bio Hrvat-Jugosloven i „crveni pop".
I situacija oko predstavke i nadbiskupovog odgovora se iskomplikovala. O tome je don Ivo Bušic sredinom 1967. godine pismom izvijestio Vilka Webera, sekretara Društva katoličkih svecenika u SR Hrvatskoj, a Komisija za vjerska pitanja Hrvatske je to pismo proslijedila crnogorskim kolegama.16 Bušic je naveo da je u nadbiskupiji i Ulcinju maha uzeo šovinizam albanskih sveštenika, da sveštenike koje su druge nacionalnosti nazivaju strancima i da im poručuju da napuste nadbiskupiju. Tvrdio je da je predstavka u stvari pokušaj da nadbiskupija prede u albanske ruke i da se Primasija srpska nazove Primasijom albanskom. Smatrao je da nadbiskupov odgovor nije ništa smirio, vec da ovi sveštenici idu dalje sa svojim zahtjevima. Poslali su delegaciju u Rim i u Beograd kod izaslanika Svete Stolice pri Vladi SFRJ monsinjora Maria Kanje. Bušic je ocijenio da ovi sveštenici uporno traže svoja „albanska prava", da je od njih pretrpio niz uvreda i da su mu nakon povlačenja iz župe Sv. Dorda u Ulcinj prijetili i ubistvom. Od ovih sveštenika optuživan je kod crkvene hijerarhije kao prokomunistički orijentisan. Te optužbe su upucene nadbi-skupu i izaslaniku Vatikana pri Vladi SFRJ.
SVETA STOLICA RJEŠAVA SUKOBE U BARSKOJ NADBISKUPIJI
Sukobi u nadbiskupiji su izazvali pažnju Svete Stolice. To je bio jedan od razloga boravka izaslanika Svete Stolice Maria Kanje u Crnoj Gori od 28. maja do 1. juna 1967. godine.17 U Baru je boravio 28. maja i tada su ga posjetili gotovo svi sveštenici iz Bara i
14	DACG, 411, k. 20, Zabilješka o posjeti nadbiskupa barskog Aleksandra Tokica Republičkoj komisiji za vjerska pitanja 31. 10. 1966.
15	DACG, 411, k. 24, Republička komisija za vjerska pitanja - Saveznoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 30. 12. 1968.
16	DACG, 411, k. 21, Komisija za vjerska pitanja Izvršnog vijeca SR Hrvatske - Komisiji za vjerska pitanja SR Crne Gore, Zagreb, 13. 7. 1967.
17	DACG, 411, k. 22, Zabilješka o posjeti Predsjedniku Izvršnog vijeca SR Crne Gore Vidoju Žarkovicu, izaslanika Sv. Stolice pri Vladi SFRJ mons. Maria Cagne, Titograd, 1. 6. 1967.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
Ulcinja. Sudeci prema tvrdnjama don Iva Bušica, Kanja je imao razumijevanje za stavove potpisnlka predstavke, pa je na nagovor Kanje jedan od ovih sveštenika (Petar Perkoli) napustio Udruženje.18 Bušic je ovog sveštenika nazvao albanskim ideologom koji je namjeravao da postane pomocni biskup. Kanja je oštro prigovorio nadbiskupu kada je saznao da je Bušic predsjednik Udruženja katoličkih sveštenika i nadbiskupu je rekao: „Vi umjesto da ga kaznite vi mu dajete bolje župe i odlikujete ga".
Služba državne bezbjednosti (SDB) u Crnoj Gori je pomno pratila ova dešavanja i
0	tome je sačinila izvještaj.19 Izvještaj SDB-a je u potpunosti potvrdio ocjene don Iva Bušica. SDB je 1967. godine izvjestio da su sveštenici Barske nadbiskupije podijeljeni na nacionalnoj osnovi, i da je albansko sveštenstvo koristilo političke prilike za osvajanje pozicija u nadbiskupiji i za pridobijanje gradana. Fratari skoro svih graničnih župa: Marstjepovic, Filipaj, Jankaj i Mardokic su promovisali nacionalističke i šovinističke stavove. Prema ocjeni SDB-a, sveštenici Albanci nijesu uspjeli da potisnu ostale katolike sa rukovodecih položaja u nadbiskupiji, ali su uspjeli da nametnu svoju politiku nadbiskupu, koji se u stvari nije slagao s njima, ali je bio primoran da pod stalnim pritiskom pravi kompromise, naročito u pitanju razmještaja sveštenstva. Albanski sveštenici su uspjeli da u drugi plan potisnu sveštenike koji su htjeli da doprinose sredivanju odnosa izmedu crkve i države. Predsjednika Udruženja katoličkih sveštenika don Iva Bušica su dobrim dijelom izolovali od ostalog sveštenstva i nadbiskupa, pod optužbom da je uvijek radio protiv interesa crkve. Svoje stavove su nametnuli apostolskom delegatu i izaslaniku Ma-riu Kanji. Kanja je bio nezadovoljan stanjem u Barskoj nadbiskupiji i to stanje je nazvao konfuznim. Kritikovao je rad sveštenika i za to je krivio Udruženje, navodeci da ono ne dozvoljava sveštenicima da se okrenu crkvi i njenim problemima. Kanja je naveo da je zabranjeno iz biskupskih konferencija ici u Udruženje. Nakon razgovora sa sveštenicima Albancima miješao se i u pitanja razmještaja sveštenika po župama, govoreči da Bušica nije trebalo poslati u Ulcinj, da Perkolica treba imenovati za provikara, i da se hitno imenuju konzulatori iz redova Albanaca.
Nadbiskup Tokic je pod pritiskom monsinjora Kanje morao da udovolji vecini zahtjeva iz predstavke. On je u februaru 1968. godine okupio sve sveštenike nadbiskupije
1	obavijestio ih da je odlučio da smijeni Rendica sa mjesta generalnog vikara i sekretara, i da za konzulatore postavi: Perkolica, Marstjepovica, Kolovica i Rendica.20 Don Ivo Bušic je prigovorio da to nije dobro jer medu konzulatorima nema člana Udruženja katoličkih sveštenika. Tokic je naveo da je to nemoguce, ali da vlast i svi znaju da on ima rodoljubiva osjecanja. Rendic nije bio zadovoljan odlukom o smjeni sa vecih položaja i imenovanjem za konzulatora i izjavio je da ce se žaliti na nadbiskupovu odluku. Bušic je naveo da su sveštenici Albanci imali veliki animozitet prema Rendicu, čak veci nego prema njemu. Na ovom sastanku sveštenici albanske nacionalnosti su nastavili da propagiraju naciona-
18	DACG, 411, k. 21, Komisija za vjerska pitanja Izvršnog vijeca SR Hrvatske - Komisiji za vjerska pitanja SR Crne Gore, Zagreb, 13. 7. 1967.
19	DACG, 411, k. 22, Sekretarijat za unutrašnje poslove SR Crne Gore - Služba državne bezbjednosti, Djelat-nost klera u Crnoj Gori u 1967. godini, Titograd, 28. 10. 1967.
20	DACG, 411, k. 24, Pismo don Iva Bušica sekretaru Republičke komisije za vjerska pitanju Božu Martinovicu, Ulcinj, 13. 3. 1968.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
Ine ciljeve. Sveštenik Filipaj je predložio da se u Sv. Dordu na Bojani sagradi crkva kao zavjetno svetište Majke Božje, koja bi se zvala Majka Božja Dobrog Savjeta, po ugledu na svetište Majke Božje u Skadru. Smatrao je da bi to trebalo započeti u godini kada se slavila 500-godišnjica smrti Skender-bega. Protiv ovog predloga se pobunio Perkolic koji je smatrao da ne treba miješati svetilište sa Skender-begom i da bi to bilo miješanje u politiku. Sveštenik Jankaj je izjavio da Albanci imaju puno pravo da i sa religioznog stanovišta da slave Skender-bega.
NEZAVIDAN POLOŽAJ DON IVA BUŠICA
Nakon Tokiceve odluke sveštenici albanske nacionalnosti su bili zadovoljni jer je usvojena vecina njihovih zahtjeva, a njihov sledeči cilj je bio da potisnu don Iva Bušica iz Ulcinja. Na rješenje nadbiskupa Tokiča o premještanju Bušica u Ulcinj don Pavle Mar-vulič se žalio Kongregaciji Propaganda fide u Vatikanu.21 Prefekt Propaganda fide bio je kardinal Agagianian, školski drug Marvuliča. U cilju rješavanja stanja u ulcinjskoj župi Propaganda fide je u decembru 1967. godine nadbiskupu Tokiču uputila pismo u kome je navela da dekret nadbiskupske kurije kojim je postavljen Bušič nije u skladu sa crkvenim pravilima. U pismu, koje su potpisali kardinal i prefekt Agagianian i podsekretar Eduardo Pekoraio, navedeno je, da uvidajuči teške pastoralne prilike u Barskoj nadbiskupiji, mole nadbiskupa da don Bušiča premjesti u drugu župu u nadbiskupiji, koja nije inferiornija od Ulcinja, i da se to uradi čim se za to ukaže prilika. Drugo rješenje je bilo da se Marvulič za dobro mira sam povuče i onda bi Propaganda fide sanirala nezakonitost dekreta kojim je Bušič postavljen za župnika u Ulcinju.
Nadbiskup je upoznao Bušiča s ovim pismom, nakon čega je Bušič u februaru 1968. godine uputio pismo kardinalu Agagianianu. Bušič je smatrao da je Marvulič ovaj spor mogao s njim riješiti umjesto što se obratio Rimu, apostolskom delegatu u Beogradu i nadbiskupu. Bušič je izjavio da je spreman da se povinuje svakom razboritom rješenju, ali da u nadbiskupiji nije moguče pronači župu koja odgovara ulcinjskoj i da ne može prihvatiti izbacivanje na ulicu. Kongregacija Propaganda fide je u martu 1968. godine odgovorila Bušiču da je apostolski delegat u Beogradu dobio instrukciju da sasluša zainteresovane po ovom pitanju kako bi se pronašlo rješenje. U meduvremenu, Marvulič je boravio u Rimu gdje je govorio protiv Bušiča, a nadbiskup Tokič je rekao Bušiču da se protiv njega vodi kampanja jer je predsjednik Udruženja katoličkih sveštenika Crne Gore. Bušič je tražio pomoč od Komisije za vjerska pitanja. Naveo je: "Ne bi trebalo da me zapustite i napustite baš sada, jer moje je sve dato u službi našoj zemlji".22
Nadbiskup Tokič je sredinom juna 1968. od Kongregacije Propaganda fide dobio pismo u kome je obaviješten da što hitnije riješi pitanje ulcinjskih sveštenika i da stvori neki red jer je stanje nepodnošljivo i na štetu vjernika, i da ako nadbiskup Tokič nije u
21	DACG, 411, k. 24, Republička komisija za vjerska pitanja - Saveznoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 30. 12. 1968.
22	DACG, 411, k. 24, Pismo don Iva Bušiča sekretaru Republičke komisije za vjerska pitanju Božu Martinoviču, Ulcinj, 13. 3. 1968.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
stanju da riješi ovo pitanje o tome obavijesti Kongregaciju, koja ce preduzetl potrebne korake.23 Tokic je potom pošao na Biskupsku konferenciju u Zagreb, a nakon toga u Rim, gdje se konsultovao i oko ovog pitanja.24 Tokic je Bušicu savjetovao da prihvati prelaz u župu Šušanj u blizini Bara, koja je pripadala Kotorskoj biskupiji. Bušic je to odbio i tražio je da prede u župu Titograd, ali Tokic to nije mogao da mu udovolji jer je ta župa data salezijancima. Bušic je tražio pomoc od Komisije za vjerska pitanja i istovremeno je naveo da se njegov rad ne cijeni. Naveo je:
S druge strane vidim da su me vlasti ostavile i niko ne misli na me ni o meni. Ja ču se nekako probiti kroz život, ali ovaj kraj če osjetiti moj gubitak, jer je moj život bio posvečen onome što je najvažnije danas a to je: bratstvu i jedinstvu naših naroda!
Bušic je predsjedniku Republičke komisije za vjerska pitanju Velizaru Perunovicu tvrdio da je pobornik jugoslovenstva i da je kao Hrvat dobar Jugosloven.25 No, črnogorska vlast nije mogla ni htjela da se miješa u postavljanje sveštenika.
Tokic se nakon toga konsultovao s nadležnima u Rimu, Zagrebu i apostolskim delegatom u Beogradu, i ponovo je sugerisao Bušicu da prihvati župu Šušanj kod Bara.26 Bušic je opet odbio i naveo da nadbiskup u ovom slučaju nema dovoljno autoriteta jer se plašio intirga don Marvulica u Rimu. Marvulic se hvalio da ima „vrecu dokumenata" protiv Tokica, a Tokic se plašio da ce mu to potkopati funkciju.
Don Ivo Bušic je pao u nemilost pa je 1968. godine od kardinala Agagianiana dobio poslednju ponudu-ultimatum: ili da ide u penziju ili da prede u župu Šušanj. Bušic je o tome izvijestio potpredsjednika staleškog Društva katoličkih sveštenika SR Hrvatske dr Franja Didovica27 Bušic je u oktobru 1968. godine prešao u župu Šušanj. Naveo je da je izbačen iz Barske nadbiskupije i da mu se to desilo jer je bio predsjednik Udruženja katoličkih sveštenika Crne Gore. Smatrao je da za to odgovornost ima i crnogorska vlast, jer je tvrdio da niko iz vlasti nije učinio ništa da ga zaštiti od progona. Tvrdio je da živi u bijedi, da gladuje i da je bolestan. Bušic je naveo da u Udruženje niko nece da pristupi i da i oni koji su u njemu osjecaju nelagodu. Strahovao je da ce uskoro svi sveštenici napustiti Udruženje i da ce on ostati "general bez vojske". Komisiju za vjerska pitanja je prekorio zbog toga što su tako dozvolili da se potcijeni i poništi njegov rad u Udruženju i uopšte zasluge Udruženja na uspostavljanju odnosa izmedu države i crkve. Crnogorska vlast nije mogla da se miješa u ovo, ali je nagradila Bušicev doprinos. Bušic je 1968. godine
23	DACG, 411, k. 24, Republička komisija za vjerska pitanja - Saveznoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 30. 12. 1968.
24	DACG, 411, k. 24, Pismo don Iva Bušica sekretaru Republičke komisije za vjerska pitanja Božu Martinovicu, Ulcinj, 16. 6. 1968.
25	DACG, 411, k. 24, Pismo don Iva Bušica predsjedniku Republičke komisije za vjerska pitanja Velizaru Perunovicu, Ulcinj, 18. 10. 1968.
26	DACG, 411, k. 24, Republička komisija za vjerska pitanja - Saveznoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 30. 12. 1968.
27	DACG, 411, k. 24. Savezna komisija za verska pitanja - Izvršnom vijecu SR Crne Gore, Komisiji za vjerska pitanja, Beograd, 10. 1. 1969.; Pismo Don Iva Bušica potpredsjedniku staleškog Društva katoličkih sveštenika SR Hrvatske dr. Franju Didovicu, Šušanj, 7. 11. 1968.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
odlikovan Ordenom bratstva i jedinstva sa srebrnim vijencem. Republička komisija za vjerska pitanja je na sjednici u novembru 1968. godine donijela odluku da se kod Izvršnog vijeca izdejstvuje da mu se, kao predsjedniku Udruženja katoličkih sveštenika Crne Gore, obezbijedi mjesečna plata od 500 dinara preko budžeta Udruženja za naredni period.28
U pismu apostolskom delegatu Mariu Kanji u Beogradu u novembru 1968. godine Bušic je naveo da je nakon 38 godina protjeran iz svoje matične Barske nadbiskupije, da je kažnjen nakon vjerne službe i istjeran u najzadnju župu Kotorske biskupije.29 Bušic je naveo da formalni razlog zbog njegove aktivnosti u Udruženju nije pravičan, jer crkvene vlasti nikad nijesu zvanično zabranile takva Udruženja. Naveo je da je kardinal Agagi-anian uvažio sve tvrdnje don Pavla Marvulica i da mu je zato dao ultimatum: ili Šušanj ili penzija. Bušic je smatrao da je sve uradeno bez dokaza o njegovoj ikakvoj krivici. Zato je od Kanje tražio da mu kaže u čemu je njegova krivica. Kanja je Bušicu cinično odgovorio da njegovo premještanje nije nikakva kazna, vec da je to priznanje Bušicevom svešteničkom radu. Naveo je da je to premještanje Bušiceva velikodušna saradnja u sanaciji atmosfere u Ulcinju.
Komisija za vjerska pitanja je, na osnovu prepiske Bušic-Tokic-Kanja-Propaganda fide zaključila da stav prema Bušicu i njegovo premještanje iz Ulcinja u Šušanj nije stvar nadbiskupa Tokica, iako je on Ordinarij, vec da je to djelo Propaganda fide i apostolskog delegata Kanje. Komisija je procijenila da je Tokic sa Bušicem u dobrim odnosima i da je Tokic u nekoliko slučajeva izlazio u susret Bušicu i uvažavao njegove sugestije. No, prema ocjeni Komisije, nadbiskup Tokic je u svojoj dijecezi bio dosta nemocan, bez dovoljno autoriteta, konfuzan, zaboravan i neodlučan. Sveštenici, a još više hijerahija, nijesu ga cijenili jer su smatrali da nije dovoljno pametan ni preduzimljiv. Komisija je dodala da se Tokic, pored toga, plaši svog položaja. Komisija je smatrala da je u ovom slučaju presudilo lično poznanstvo Marvulica i kardinala Agagianiana, odnosno presudio je stav Propaganda fide i izaslanika Kanje. Takode, nakon intervencije Propaganda fide i izaslanika Kanje, nadbiskup Tokic je morao da pooštri odnos prema Udruženju katoličkih sveštenika i njegovim članovima. Zbog tih odluka don Ivo Bušic je morao da napusti nadbiskupiju. Nakon prelaska u Šušanj, Bušic se obratio članu Republičke komisije za vjerska pitanju Momu Pejanovicu kome je naveo da je nadibiskup Tokic imao negativan stav prema Udruženju, ali da to nije javno ispoljavao vec da je proveo tihe sankcije.30 Nadbiskup je pomoc koju je dobijao iz Vatikana dijelio sveštenicima koji nijesu bili članovi Udruženja. Postavljao ih je na položaje u nadbiskupiji, odnosno na mjesta konzulatora, dok članovi Udruženja nijesu imali funkcije u nadbiskupiji.
Iako se nije miješala u postavljanje sveštenika crnogorska vlast nije htjela da se od-rekne uticaja u nadbiskupiji koji je imao don Bušic. Kada je Bušic penzionisan vratio se da živi u Ulcinj 1970. godine. Bušic je molio sekretara Republičke komisije za vjerska
28	DACG, 411, k. 24, Zapisnik sa sjednice Republičke komisije za vjerska pitanja, Titograd, 26. 11. 1968.
29	DACG, 411, k. 24, Republička komisija za vjerska pitanja - Saveznoj komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 30. 12. 1968.
30	DACG, 411, k. 28, Pismo Don Iva Bušica članu Republičke komisije za vjerska pitanja Momu Pejanovicu, Ulcinj, 26. 6. 1970.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
pitanja Boža Martlnovica da utlče na vlast da mu da vecu penziju zbog njegovih zasluga.31 Žalio se da je izolovan i da ga je crkva odbacila. Bio je u lošim odnosima sa svešteni-cima nadbiskupije, naročito sa Albancima, ali je naveo da se nece uklopiti u njihove ideje kao što je to uradio nadbiskup Tokic. Izjavio je da mu Tokic nije htio dati ni malu pozjamicu za koju ga je molio kada se vratio u Ulcinj. Republička komisija za vjerska pitanja je podržala predlog Opštinske konferencije Socijalističkog saveza radnog naroda, Opštinske skupštine i Opštinske konferencije Saveza komunista - Ulcinj da se don Bušic penzioniše po diskrecionom pravu i da mu se prilikom odmjeravanja penzijskog osnova obezbijedi odgovarajuci tretman adekvatan njegovom radu i zaslugama. Bušic je i dalje bio najpouzdaniji oslonac vlasti na području Barske nadbiskupije.
SMIRIVANJE SUKOBA
Nakon ovih odluka unutrašnji sukob u Barskoj nadbiskupiji se smirio ali je i dalje bilo netrpeljivosti. Nadbiskup je u janauru 1969. godine u Komisiji za vjerska pitanja tvrdio da prema njemu ne postoji neka opozicija i da su sveštenici uglavnom mirni bez neke akcije koja bi zasluživala vecu pažnju.32 Ipak, naveo je da je značajan broj sveštenika albanske nacionalnosti protiv sveštenika iz Slovenije Jakova Rendica i da ga ne trpe. Rendic je premješten je sa dužnosti sekretara nadbiskupije na dužnost konzulatora i najavio je žalbu, ali ga je Vatikan odlikovan crvenim pojasom, što je bio način da se umiri. Tokic je odgovorio i na ostale zahtjeve iz predstavke.33 Dao je odobrenje za prevod misala na albanski jezik, koga je preveo Filipaj i štampao na Tokicevom ciklostilu u nadbiskupiji. Ohrabeni ovim ustupcima sveštenici albanske nacionalnosti su tokom 1969. godine promovisali velikoalbansku politiku i isticali da je za ostvarenje tih ciljeva potrebna podrška gradana albanske narodnosti.34 Dali su političku podršku albanskim demonstracijama na Kosovu i u Tetovu koje su izbile 1968. godine, i isticali su da se albanski narod ne može miriti sa postojecim stanjem i tretmanom Albanaca u SFRJ, vec da treba istrajati u borbi za ostvarenje nacionalnih zahtjeva.
Istovremeno, Tokic je nastojao da uticaj Barske nadbiskupije proširi i na susjednu skadarsku oblast u Albaniji, gdje su vjerske prilike bile izuzetno teške s obzirom na to da je Albanija 1967. godine postala prva država u svijetu koja je ustavom zabranila religiju. Nadbiskup je tokom posjete Komisiji za vjerska pitanja u janauru 1969. godine naveo da je u novembru 1968. godine iz Albanije prebjegla grupa od oko 15 lica, medu kojima je bio i jedan sveštenik.35 Tražili su pomoc nadbiskupa kako bi im crnogorske vlasti dozvolile da
31	DACG, 411, k. 28, Pismo Don Iva Bušica sekretaru Republičke komisije za vjerska pitanja Božu Martinovicu, Ulcinj, 29. 10. 1970.
32	DACG, 411, k. 24, Zabilješka o posjeti barskog nadbiskupa Aleksandra Tokica Komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 17. 1.1969.
33	DACG, 411, k. 28, Pismo Don Iva Bušica sekretaru Republičke komisije za vjerska pitanja Božu Martinovicu, Ulcinj, 29. 10. 1970.
34	DACG, 411, k. 27, Odnosi sa Katoličkom crkvom, Titograd, 28. 1. 1970.
35	DACG, 411, k. 24, Zabilješka o posjeti barskog nadbiskupa Aleksandra Tokica Komisiji za vjerska pitanja, Titograd, 17. 1. 1969.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
ostanu kod svoje rodbine u Ulcinju, ali su ti ljudi nakon kratkog vremena vraceni u Albaniju. Nadbiskup je naveo da ih tamo očekuju visoke kazne a sveštenika vjerovatno smrtna osuda. Nadbiskup je smatrao da prebjegle nije trebalo vračati u Albaniju. Ovim postupcimaje želio da, pored širenja uticaja Barske nadbiskupije u Albaniji, utiče i na Albance u Crnoj Gori, odnosno da se pokaže kao borac za njihova vjerska i nacionalna prava.
ZAKLJUČAK
Unutrašnji sukob u Barskoj nadbiskupiji je nastao zbog različitih koncepcija nad-biskupa Tokiča i Ordinarijata s jedne strane, i večine sveštenika albanske nacionalnosti s druge strane. Nadbiskup je nastojao da, u skladu sa odlukama Drugog vatikanskog koncila, Protokola izmedu SFRJ i Svete Stolice i osobenosti Barske nadbiskuije, sprovodi misionarske ciljeve i u tome se najviše oslanjao na sveštenike iz Slovenije, dok je zbog dobrih odnosa s crnogorskim vlastima tolerisao rad don Iva Bušiča, predsjednika Udruže-nja katoličkih sveštenika Crne Gore. Sveštenici albanske nacionalnosti su htjeli da Barska nadbiskupija prvenstveno bude nacionalna institucija albanskog naroda u Crnoj Gori i nijesu trpjeli prisustvo sveštenika sa strane. Kako bi ostvarili svoje ciljeve zahtijevali su da im se daju glavne funkcije u Ordinarijatu i da se potisnu sveštenici sa strane, a naročito don Ivo Bušič. Nadbiskup Tokič nije mogao da riješi ove sukobe i zato su se umiješale Sveta Stolica i Kongregacija Popagandafide.
Sveta Stolica je u slučaju predstavke 12 sveštenika i položaja don Iva Bušiča proci-jenila da mora udovoljiti nacionalnim zahtjevima sveštenika Albanaca, jer su Albanci činili ogromnu večinu vjernika u Barskoj nadbiskupiji, ali pod uslovom da to ne ugrozi interese crkve. Pod uticajem Kongregacije Propaganda fide i izaslanika Maria Kanje udovoljeno je večem broju zahtjeva koje je 12 sveštenika albanske nacionalnosti istaklo u predstavci 1966. godine. No, Sveta Stolica nije htjela da dozvoli da se od nadbiskupije napravi albanska nacionalna institucija, da se na bazi nacionalizma zaoštravaju odnosi sa vlastima i da nacionalizam bude prepreka za misionarske ciljeve. Zbog toga je Tokič ostao nadbiskup, i nastavio je da radi na svom glavnom cilju, odnosno na misionarskim zadacima. Nova crkva u Titogradu, koja je otvorena 1969. godine, i titogradska župa su bili srž tog rada. Tu nije bilo kompromisa sa sveštenicima albanske nacionalnosti. Župa u Titogradu je bila osnova za Tokičevo nastojanje da pravoslavne Črnogorce vrati u nekadašnju vjeru. Zato je nadbiskup, suprotno obečanjima, početkom 1970. godine u Titograd doveo još jednog mladog sveštenika salezijanca iz Slovenije.36 On je postavljen na dužnost pomočnika titogradskog župnika Josipa Bakana. S obzirom na to da su oni bili salezijanci a da su svi albanski sveštenici - franjevci bili potpisnici predstavke, to govori i o rivalitetu dva monaška reda.
U unutrašnjem sukobu u Barskoj nadbiksupiji albanski sveštenici su ostvarili največi dio zahtjeva i bili su zadovoljni time. To su smatrali važnim ostvaranjem, jer su tu situaciju koristili da u župama djeluju kao albanski nacionalni ideolozi. U tome su osječali uticaji
36 DACG, 411, k. 27, Zabilješka o posjeti Republičkoj komisiji za vjerska pitanja nadbiskupa barskog Aleksandra Tokiča, Titograd, 13. 3. 1970.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
albanskih demonstracija na Kosovu i Makedoniji 1968. godine, kao i promjene politike u Albaniji od 1967. godine. Najveci poraz u ovim dešavanjima pretrpjelo je Udruženje ka-toličkih sveštenika Crne Gore, odnosno don Ivo Bušic. Sveta Stolica nije željela u svojim redovima politiku bratstva i jedinstva vec misionarstvo u skladu sa potrebama crkve, a don Bušic je bio prepreka. Premještanjem Bušica iz Barske nadbiskupije Sveta Stolica je zadala težak udarac Udruženju. Albanski sveštenici su tako uspjeli da se oslobode uticaja, ne samo sveštenika Hrvata, vec i sveštenika koji je bio jugoslovenski orijentisan. No, ni crnogorska vlast nije dozvolila potpuno gubljenje uticaja, pa je Bušica pomagala moralno i materijalno, a SDB je pažljivo pratio sve nacionalne i političke aktivnosti Oridinarija i sveštenika Barske nadbiskupije.
Sveta Stolica i Ordinarij su kroz nadbiskupiju htjeli da ostvare misionarske ciljeve, albanski sveštenici su htjeli da je pretvore u nacionalnu instituciju, a crnogorska vlast da aktivnosti nadbiskupije budu van politike i da ima detaljan uvid u njenu djelatnost. Na ovim interesima i relacijama odvijali su se unutrašnji sukobi u Barskoj nadbiskupiji u ovome periodu.
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
INTERNAL CONFLICTS IN BAR ARCHIDIOCESE 1965-1970
Dragutin PAPOVIC University of Montenegro, Faculty of Philosophy, 81400 Niksic, Danila Bojoviča bb, Montenegro e-mail: papovicd@t-com.me
SUMMARY
The internal conflict in the Bar archdiocese was caused by the different conceptions of Archbishop Tokic and the Ordinariate on the one hand and the majority ofethnic Albanian priests on the other. The Archbishop sought toconduct missionary goalsin accordance with the decisions of the Second Vatican Council, the Protocol between Yugoslavia and the Holy See and the peculiarities of the Bar archdiocese. In his work he mostly relied on Slovenian priests and due to good relations with Montenegrin authoritieshe tolerated the dealings of don Ivo Bušic, the president of the Association of Catholic Priests of Montenegro. The ethnic Albanian priests wanted the Archdiocese to be primarily a national institution of the Albanian people in Montenegro and did not like the presence of the priests from the outside. In order to achieve their goals they demanded the main positions within the Ordinariate andsought to limit the influence of the priests from the outside, especially don Ivo Bušic. Archbishop Tokicwas unable to resolve these conflicts because of which the Holy See and the Congregation "Popagandafide" interfered.
When it comes to don Ivo Bušic 's petition and his position, the Holy See estimated that it had to satisfy the national claims of the Albanian priests because the Albanians constituted the vast majority of the churchgoers in the Archdiocese of Bar, but on condition that this would not jeopardize the interests of the church. Under the influence of the Congregation of "Propaganda Fide" and apostolic envoy Mario Kanja, the majority of requests put forward by 12 priests of Albanian nationality in 1966 were met. However, the Holy See did not want to allow the Archdiocese to become an Albanian national institution, its relations with the authorities to become tainted by the nationalism or for the nationalism to become an obstacle to its missionary goals.
Through the internal conflict in the Bar archdiocese, the Albanian priests managed to have most of their requests fulfilled and were satisfied by this. This was considered an important accomplishment, because they used the situation in the parishes to act as the Albanian nationalist ideologues. In this way their impact was felt in the Albanian rallies in Kosovo and Macedonia in 1968, as well as in the political changes in Albania in 1967. The Association of Catholic Priests of Montenegrosustained the biggest defeat in these events, particularly don Ivo Bušic. The Holy See did not want a policy of brotherhood and unityamongst their ranks, but a missionary work which would suit the needs of the church, and don Bušic was considered an obstacle. Moving Bušic from the Bar archdiocese the Holy See set a heavy blow to the Association. The Albanian clergy thus managed to break free of the influence, not only of Croat priests, but also the Yugoslav-orientedones. However, Montenegrin authorities did not allow a complete loss of influence, so they supported Bušic both morally and materially, and the State Security
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
Service closely monitored all national and political activities ofthe Ordinariate and the priests of the Archdiocese of Bar.
The Holy See and the Ordinariate of the Archdiocese of Bar wanted to achieve their missionary goals, the Albanian priests wanted to turn the archdiocese into a national institution, while Montenegrin authorities wanted the archdiocese out of politics and to have a full insight into its activities. Theinternal conflicts in the Archdiocese of Bar in this periodwere inspired by such interests and relations.
Keywords: Bar archdiocese, Aleksandar Tokic, Albanian priests, Ivo Bušic, nationalism, Holly See, Sacra congregatio de propaganda fide
Dragutin PAPOVIC: UNUTRAŠNJI SUKOBI U BARSKOJ NADBISKUPIJI 1965-1970, 543-560
IZVORI I LITERATURA
DACG, 411 - Državni arhiv Crne Gore, Podgorica (DACG), Republička komisija za vjerska pitanja (fond 411).
Turčinovic, J. (1986): Drugi vatikanski koncil. Dokumenti. Zagreb, Krščanska sada-šnjost.
Akmadža, M. (2003): Uzroci prekida diplomatskih odnosa izmedu Vatikana i Jugoslavije 1952. godine. Croatica Christiana Periodica, 27, 52, 171-202.
Akmadža, M. (2004): Pregovori Svete Stolice i Jugoslavije i potpisivanje protokola iz 1966. godine. Časopis za suvremenu povijest, 36, 2, 473-503.
Andrijaševic, M. Ž., Rastoder, Š. (2006): Istorija Crne Gore od najstarijih vremena do 2003. godine. Podgorica, Centar za iseljenike Crne Gore.
Folic, Z. (2007): Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori 1945-1965. Podgorica, Isto-rijski institut Crne Gore, Centralna narodna biblioteka „Durde Crnojevič", Cetinje.
ILCG - Istorijski leksikon Crne Gore, 5. Podgorica, Daily Press, VIJESTI, 2006.
Pirjevec, J. (2013): Tito i drugovi, II deo. Beograd, Laguna.
Radic, R. (2002): Država i verske zajednice 1945-1970. Drugi deo: 1954-1970. Beograd, Institut za noviju istoriju Srbije.