ŠALIH KABASHI JO VETEM FJALE... I Ne Zagreb ishte krenari te shohesh tekrilindte SHKENDIJA, ai klub me tradite te gjate i shqiptareve ne Kroaci. E dini se para disa vjetesh e paten ndaluar klubin e disa aktiviste te tij i paten burgosur e denuar veteqeveriseshem (brutalisht don te thote). Gjon Simoni, ne emer te MIGJENIT te Lubjanes, nga foltorja e I Kuvendit themelues ia dha besen SHKENDIJES se do te jemi bashke me te edhe ne keto gaste gezimi ashtu sig ishim tok edhe kur e kishin veshtire me mohimin. Profesor Ali Aliu nga Universiteti i Kosoves nuk na i solli te qeshur studentet e tij te Prishtines. Si te qeshin ne ajrin plot lotsjelles! Era e demokracise do ta tret tymin e mjegullen e Kosoves. Atehere, profesor, do te qeshemi e do te psheretijme...Gezuar, i dashuri profesor! Po na vjen pranvera! E bardhe na ardhte! Diana, a e degjove sa bukur foli shqip Matjazh Hanzheku. E po s’ka kah ia mba kur e kemi shtrenguar separatistshem! E ai na e boton Adem Demagin. E ai ne Zagreb e sjell ate. E ai ne Lubjane e kthen ate. E Evropes ia tregon ate. E Kosoves ia le ate. Adem in... 2. “Shkodra e rrelhueme” eshte emer i nje libri. Shkodra e tronditur eshte deshire e disa dashamireve qe te shtenat e pushkeve i degjojne nga S hkodra ne Prishtine ... Mendje, mendje ... Ju lus te dallojme ne mesin e demokratove te kallur e te merdhezur ata qe s’kane hallin e demokracise ne Shqiperi. Halle tjera kane ata... Besa ua dime hallet. Edhe mendjet. Edhe qellimet. Mos e befte zoti gka deshiron i keqi. Zloj ptici, govno u kljun, thone serbet e mengur. 3. Une kam qene ne Pariš. E do te shkoj ne Nju Jork. E s’kam folur ne Pariš. E dua te flas ne Nju Jork. E Kosoves dua ti flas. E dua te me degjoje ajo. Po ajo s’me degjon. E pse te me degjoje. Kosova s’degjon aske. Kosova e ka mire. E gjette e mira Kosoven. E mira i gjette te gjithe te miret. 4. Protestoj. Pse Azem Vllasi te ze vend me shume se Ekrem Arifi. Ekremi nuk ka humbur 20 kilogram si Azemi. Azemi e Ekremi qe te dy kane bere be se nuk do te largohen nga rruge e Titos, nga rruga e veteqeverisjes, nga rruga e vellazerimit e bashkimit, nga rruga e barazise, nga rruga e kesaj, nga rruga e asaj. Ata qe shkojne vetem rrugbve jane rrugage. Prap protestoj pse gazelat te mos i 16ne vend edhe procesit kunder Ekremit. Librat e ndaluar ne Kosove, Ekrem, ato qe pate thene te hiqen nga librarite e bibliotekat, nuk duam t ’ i paraqesim si barre rcnduese per ty. Dua vullnetarisht te paraqitem ne gjyqin tend e te pyes: Po kush te pati indoktrinuar ty, kush e indoktrinoi ish-shefin e le kuqve te Kosoves... Prap, Kosova e ka zemren e gjere... E dini zemer ekujt eshte Kosova... Qebesa, ata 15 ari toke rreth shtepise sime ne Gurre te Kocit s’ia fal kujt, as ia shes, e mund te ma grabitni, e mund te me detyroni ta bleje edhe disa here, po gj^l do ta bej geshtjen. Ai qe thote se Kosova eshte zemer e tij mos te llogttris ne 15 aret e mi. Ju te tjeret beni g’te doni! Gezuar, gbzuar! U gbzofshi o te gbzuar. Gezime! 5. Ne te MIGJENIT me ata te SHKENDIJES u morem vesh qe ALTERNA¬ TIVEN ta nxjerrim bashkarisht. Mire, apo jo. Kush deshiron mund te na bashkohet. Te bashkohemi... GEZUAR PER BASHKIMIN! RAGIP SYLAJ AHASFERI (Leter mikut ne Kumanove) V ajza a guxon te te qaje shqip Shqip a guxon ajo te te buzeqeshe A je ti arberesh arvanitas shiptar Apo vetem kuader deficitar ne Perendim Qe ben (vete) kritike estetike metropoleve Dhe redakton pesiminn merzine melankoline Me kazme lopate gekan intuite instinkt Ti Liber i pabotuar brenge e pashqiptuar Se thelli i pjekur se thelli i djegur Shkrimtar shqiptar i diaspores se dhembjes Qe krijon vepra te gjalla prej mishi e gjaku Une nje oshenar krijoj Liber Anatomie Qe t’i bejme sfide veremit te kombit Mos te kane lene syte si Borhesin Mos te kane lene veshet si Bethovenin Mos te kane lene mendet si Van Gogun Mos je i permalluar e i pikelluar si une Vajzen si eke a guxon te le qaje shqip Shqip a guxon ajo te buzeqeshe Se s tudi o ve letersi pishman mos jo bere Gjaku shprisbet metamorfoze peson shpirti Te beheshe mjek g Tendesi do te kishte Kur trupi edhe ashtu forme s’nderron Profesionalisht me vdekjen ka kush te merret Sidoqofte eshte krize kohč utilitare Arti shkenca dija trajtohen me cinizem Vendin e tyre e ze paraja seksi lakmia Po te gjitha keto i di ti miku im Me trego vajzen si ekeai pemgjan Shotes Shkollen e buzeqeshjes shqip a mund ta beje... ?! 1 ISMAIL KADARE DANILO KISH IN MEMORIAM e tetor te vitit te kaluar ne Pariš, nga nje semundje e pasherueshme, ne moshen 54-vje$are vdiq shkrimtari i shquar jugosllav Danilo Kish. Nje nga perfaqesuesit me ne ze te letersise se sotme jugosllave, Danilo Kish ishte keto dhjete vjetet e fundit shkrimtari me perfaqesues jugosllav ne auditorin boteror. E kam takuar per here te pare Danilo Kishin ne shtator te vitit 1984 ne nje kongres boteror te shkrimtareve ne Athine, kur ai perfaqesonte letrat jugosllave. Qysh ne biseden e pare me te krijohej menjehere pershtypja se ai kishte nje cilesi te admirueshme: ishte i zhveshur nga gdo ngarkese nacionaliste. Ne biseduam gjate per kete semundje te rende te ringjallur kohet e fundit ne disa mjedise te shkrim tare ve ballkanas dhe ai ishte vertet i trishtuar per kete e veganerisht per ate gka po ndodhte ne Kosove. »Ne shtepine time une dhe gruaja ime e kemi ndaluar te flitet kunder shqip- tareve«. Keto fjale mri tha nje dite ne vaporin turistik me te cilin grupi i shkrimtareve te ftuar po bente nje vizite ne ishullin Hidra, ne Egje. Kjo me ka krijuar disa here probleme dhe acarime me koleget e mi serbe, por une dhe gruaja ime jemi krenare per kete. I qeshur, me humor te gezueshem qe ia shtonin floket e dredhur, te cilat i jepnin fytyres se tij nje fare ngjashmerie me Aleksander Bllokun, Danilo Kish ishte thellesisht i kulturuar. Ne biseduam gjate per traditen ballkanase, per vlerat e perbashketa dhe afersine e popujve ballkanas dhe ai ishte i pari te cilit i tregova disa nga mendimet qe kisha lidhur me afinitetin e universit eskilian me boten shqiptare. »Nena ime ishte malazeze, me tha po ate dite Kishi, kur po ktheheshim ne Athine, dhe s’me harrohet nje fraze e saj qe me perseriste shpesh: njerezit me te mire ne bote jane malazezet, por me te mire se malazezet jane shqiptaret. Nuk ma ka shpjeguar asnjehere se nga e kishte kete mendim, vazhdoi Kishi, por mua me ka mbetur ne mend, bashke me kujtimet e tjera te saj, si nje fraze legjendash«. Danilo Kishi njihte disa shkrimtare shqiptare nga Kosova dhe me ndonjerin prej tyre kishte miqesi. Ai nuk kishte pranuar te nenshkruante asnje nga pamfletet kunder kultures shqiptare pas ngjarjeve te vitit 1981 duke i vene ne pozite te veshtire te tjeret qe e kishin bere kete. Rasti e solli ta takoj perseri pas tre vjetesh, me 1987, ne rrethana krejtesisht te tjera. Ndodhesha ne Pariš dhe m’u kujtua telefoni i apartamentit te tij, ku ai banonte kur jepte mesim ne Sorbone. Biseda jone ne telefon ishte nga me dramatiket: Pas fjaleve »Danilo, si je?« atehere kur zakonisht vjen formula »mire!«, ai me ze te mbytur, m’u pergjigj: »Nuk jam mire. Kam bere nje operacion... Kam pasur kancer...« Pas nje ore, u takuam ne kafe. Erdhi bashke me perkthyesen e tij franceze. Ishte i zbehte ne fytyre, i dermuar nga shtrimi ne spital dhe nga operacioni. Kishte shprese se do te sherohej, megjithate, nje ndjesi fatalizmi e kapte here pas here. (»Kur niša librin e fundit »Enciklopedia e vdekjes«, pata nje paradnjenje te keqe. Njehere mendova ta le, mos u merr me vdekjen, mendova, ajo mund te 2 hakmerret. Por pastaj vazhdova...«) Bashke me perkthyesen franceze u perpoqem ta qetesonim, duke i thene se po te ishte keshtu, raca e shkrimtareve do te ishte zhdukur prej kohesh, ngaqe ne nje fare menyre shumica e kishin kete motiv ne vepren e tyre. Humori i tij i dikurshem perpiqej te ngjallej. Nuk kishte qene prej kohesh ne Jugosllavi. Me pyeti se 5 ’ndodhte ne Kosove. Me kerkoi t’i jepja novelen, “Krushqit jane te ngrire« qe posa ishte botuar ne frengjisht. Kur kujtuam udhetimin ne Greqi, ai me tha: »E di qe per shkakun tend ne nje mbledhje ma kane perfolur ate udhtim? Po flitej per separatizmin shqiptar, dhe kur une si zakonisht refuzova te bashkohem me korin antishqiptar, dikush u ngrit e tha: »Kjo ndodh sepse Danilo Kish ka takuar delegatin shqiptar ne kongresin e Athines dhe eshte indoktrinuar prej tij.« Takim in e trete dhe te fundit me te e pata ne nje tjeter kongres boteror shkrimtaresh, ne Lisbone, ne maj te vitit 1988 ku ai perfaqesonte prape letrat jugosllave. Ndonese e kishte humbur nje pjese te zerit, ishte i qeshur perseri dhe plot humor. Ai vete e ne te tjeret kujtonim se e kishte kaluar rrezikun. Nje vit e ca me pas, ne tetor, te ketij viti, pasi isha kthyer nje nate vone ne Pariš nga jugu i Frances ne revisten televizive te mesnates degjova lajmin e hidhur: Danilo Kish kishte vdekur. Vdiq para kohe nje shkrimtar i shquar, nje krijues i emancipuar ballkanas, pikerisht ne kohen kur gadishulli bal lkanik kishte aq shume nevoje per shkrimtare te tille qe punonin per afrimin e popujve. SHPEND KASTRATI PRANE VARRIT TE MIGJENIT N jezet e gjashte gushti i vitit 1938 e ndali doren tende ne udheheqjen e penes. Ndali nga puna penen e fuqishme qe thermonte kafshaten e Mjerimit, ate kafshate qe nuk kaperdihej. Pushoi pena, e čila tentoi te behet injeksion i sherimit te mjerimit, duke lene letra te bardha te zbrazla dhe gjysme te zbrazta. Faqet e ketyre letrave mbelen te zbeta si fytyrat e atyre lypsave qe mbeten ne rruge. Ti tentove qe me penen tende te besh operacione, te ndash terapi, por asnjehere nuk te shkoi ndermend qe ne goje te mbash inasken mbrojtese, andaj u hclmove para kohe duke i lene femijet me duar te shtrira ne rruge, duke e lene melodine e keputur pa perfunduar. U lind ai njeriu qe e kerkoje, i fuqishem dhe pa yll ne balle. I ra malit me grushtin tend mu ne zemer. Por ti nuk ishe me per te qeshur. Qeshem ne, por qeshem pak. Pak se mjerimi nuk perfundoi, por ai vetem nderroi formen. Nenat, motrat, dhe vashat e dashuruara u ulen ne drrasen e vekut per te thurur traslat e kurbetit. Keto trasta per pos bukes, kripes dhe specit djeges u mbushen me nostalgji qe shperthen zemrcn e kurbetqarit. U mbushen aq shume, saqe veshtire mund ti mbarte kurrizi i tij perkulur. Ata »komshit« tu, te cilet i pate ne seminarin e Manastirit sot te njohin me mire se atehere, sepse refreni: »Me jepni pak buke« perzihet me refrenin » Me lejoni tč shkollohcmi ne gjuhen e nenes«, e pergjegjja eshte: »Nuk kemi vend«, zoti u dhashte!« Q'do kush flet ne emer te lypsave, por lypesit nuk mund te flasin ne emer te vet. Sot pena jote sherben me shume se kurdohere, sepse nata nuk i ka ngrite krahet 3 »Nga lagja e varfun«. Skamja nuk po zbutet. Kudo shohim lypes, njerez, njerez qe hallet i mbytin ne gote. Kudo shohim femra qe hedhin vallen e mundueshme ne melodine e keputur.Kurse lypesit e gjymte hedhin litarin mbi trarin plot bloze te zeze ne menyre qe ne sofren e zbrazet te jete nje goje me pak, edhe pse nen kembet e te varurit nxirret ari. Ne vend qe te rritet fSmija, po rritet Kulla e Babilonit, ne menyre qe te mos ndihet zeri i lypesise. Pena jote sot na duket ne mprehtesine e shpates. B po ngritu, o Burre! Kape penen me te dy duart dhe shkyje perden e zeze te kesaj Nate pa fund! Si behet keshtu? U la toka me giak dhe cdo gje mbeti ne gjys6m te rruges. Lufta e Spanjes mbeti 4 e pakryer, sot luftetaret e kesaj epopeje u bashkuan prape, por jo kunder Frankos. Por pSr buken e gojes. A thua eshte lufta per buken e gojes, njeherit edhe kunder Frankos?! Ashtu e ke Armaten e Spanjes — te gjitha kombet, te gjitha ngjyrat dhe racat. Punojne tere diten bashke, por nuk dine te flasin, ndoshta kuptohen pa folur, ndoshta flasin buzet e tyre te qara, ndoshta balli i tyre plot rrudha. Apo ndoshta kuptohen me gjuhen e halleve?! Se kete gjuhe e dine te gjithe lypsit e botes. Per te gjithe jeta eshte nate e tmerrshme me »lugeter dhe shtriga« qe dalin nga Piramida e Faraonit. »Lugetet» kane goje te rrumbullaket te armatosur mire me dhembe te pershtatshem per te thithur gjak. Ndersa »shtrigat« kane gjuhen e ariut te maleve, shume te pershtatshme per te lepire djersen e Armates se Spanjes. O, ku eshte pena jote, te joshe agimin e pritur«! Apo para vdekjes ia dhurove Lulit te vocerr per t’i qepur tullumbat?! Ndoshta e moren lypesit me ato duart e mpita per te shpctuar te pakten gjelin e lagjes se varfun nga uria. Penen tende e mori fshatari per te perfunduar »Legjenden e misrit«, e moren vajzat e lagjes se varfun dhe me te po thurin kenge kreshnike. E mori i burgosuri per te lhyer hekuratekryqzuar. E mori nena e lagjes se varfun per t’i shkruar vete emrat e femijeve te saj. E mori i dehuri per te gjetur fillin e halleve, sepse gota iu thy e shampanje nuk ka me. E mori Luli i vocerr per t’i mbyllur shtigjet e rrugaqeve dhe vajzave te fyera. E moria Rinia, ajo me te po thure »kangen me te bukur qe i vlon ne gji«, e nje dite tingujt e kesaj kenge do ta shperthejne kupen e qiellit. E mori Rinia per t’i vazhduar »Vargjet e lira«, e me flatrat e bardha te vargjeve te lira do te fluturojne larte ne qiellin e kalter, per te kerkuar keshtu shtigje te reja jete, kurse femije do te jene Pellumbat e bardhe te »Vargjeve te lira«. Keta Pellumba do te hipin mbi Kullen e Babilonit nga lart Perendine do ta hudhin per dhe, e lart do te mbesin vetem tingujt: Rrofte drejtesia! VAŠKO POPA SHTEPIA Me diellin e pare me dhembč Na vizitoi Agimi Sharraxhi, diku nga Prishtina Na i solli dy molla te kuqe Mbeshtjelle ne shami Dhe lajmin se ka bere shtepi Me ne fund Agim ke kulm mbi krye Nuk kam kulm E mori era Ndoshta i ke dyert e dritaret Nuk kam dritare as dyer Dimri i ka zhbi Se paku i ke te kater muret As te kater muret s ’i kam Te thashe kam vetem shtepine E per te tjerat leht ia bej Perkth. Shaip Beqiri 5 IN MEMORIAM NEBU DURAKU NJERIU DHE E VERTETA ( 1934 - 1989 ) jeriu genjen edhe kur hesht te verteten.« (nga romani »Egjra«) - eshte kjo nje fjale e urte me te cilen jo rastesisht po fillojme shkrimin tone perkujtimor ndaj jetes dhe vepres se ndritur te shkrimmarit tone te ndjere Nebil Durakut. Me vdekjen e parakohshme te ketij shkrimtari, inteligjencia perparimtare e Kosoves humbi shokun e saj te luftes, i čili edhe ne ditet me te renda nuk »e heshti te verteten. Te gjitheve u kujtohen artikujt e tij te guximshem te viteve ’70 ne »VUS« te Zagrebit ku demaskonte qe ne embrion politiken shoviniste serbe, sidomos synimin e saj per te aktualizuar qysh atehere »shpernguljet me presion nga Kosova«, kete flluske te paturpshme politike e čila ngaqe hasi ne nje dige te forte gjate viteve ’70 dhe pesoi disfate, u ringjall serish dhe mori hovin e saj shkaterrues vetem pas viteve ’ 80, per shkak te qendrimit oportunist te gamitures udheheqese primitive te Kosoves. Si ne art, ashtu edhe ne jete, ai mbajti anen e te vertetes dhe te nderit. Mund te thuhet lirisht se, se bashku me Hivziun e ndonje tjeter, Nebili ishte nder te rrallet shkrimtare te Kosoves qe e kishte kuptuar drejt metoden realiste, pa rene ne patetizem, sentimentalizem mikroborgjez apo romantizem. Romanete tij »Shtro- jera« dhe »Drenusha« jane shembuj te mrekullueshem te realizmit e te guximit prej krijuesi. Si mesues shumcvjcgar neper fshatrat e Drenices, duke i dhene popullit ate per te cilen ai kish nevoje me se shumti - driten e arsimit, ne te njej ten kohe, Nebil Duraku diti te merrte prej popullit ate qe ishte tipike per te: frazeologjine e urte popullore. Prandaj s’eshte erastit qe kjo frazeologji i pershkon pothuajse te gjitha veprat e Nebilit. Ata qe e kane njohur per se afermi, e dine edhe se keto frazeologjizma ai kishte merak t’i perdorte edhe gjate bisedave te lira. Keshtu, me kujtohet nje diskutim i lij i shkurter gjate vitit te kaluar, ne nje tubim per ata qe hanin buken e Kosoves dhe pastaj iknin ne Serbi per te vjelle vrer e helm kunder autonomise kosovare. Per keta bukeshkale Nebili e pa te arsyeshme te thoshte vetem kete fjale te urte: »Pules qe kullot ne oborrin e vet dhe i ben vete ne oborrin e fqinjit, i pritet koka.« Me ne fund, neqoftese eshte e vcrtete se si gjate jetes, ashtu edhe pas vdckjes, eshte puna krijuese, veprimtariaqe ujep ose u kushton te tjereve, mase per vleren e njeriut, atehere mund te thuhet me siguri se Nebil Duraku do te vazhdoje te jetoje ne mesin tone. Bislim Elshani IN MEMORIAN F ATM IR G J ATA ( 1922 - 1989 ) e moshen 67 vjegarc, vdiq shkrimtari yne i mirenjohur Fatmir Gjata. Fatmir Gjata u lind ne Kor?e me 22 shtator te vitit 1922. Doli nga gjiri i nje familjeje me tradita arsimore dhe patriotike. Ashtu sikurse i ati i tij, qe ra deshmor ne vitin 1944, edhe Falmiri i ri u inkuadrua ne radhet e luftetareve te lirise. Gjate atyre viteve te stuhishme te luftes se lavdishme partizane, ai ushtroi detyren e 6 zevendeskomisarit dhe te komisarit te nje batalioni, si dhe udhehoqi revisten »Korga e re«, qe ishte zedhenese e idealeve te rinise antifashiste korgare. Shkollimin fillor dhe ate te mesem i kreu ne Korge, kurse brenda viteve 1946-1951 studioi ne Institutin »Gorki« te Moskes. Pas Qlirimit, derisa fitoi statusin e shkrimtarit te lire me profesion, ai ushtroi nje varg detyrash te ndryshme: ishte inštruktor partie, e udhehoqi Komitetin e Arteve dhe te Kultures (1951-1953), pastaj njeperiudhe tegjatekohore ishtekryeredaktor i revistes letrare »Nentori«. NS vitin 1939, ne shtypin e kohes, botoi tregimin e tij te pare me tituli »Jetimi«. Shume poezi qe i shkroi gjate LN£-se, moren statusin e kengeve popullore. Ato kenge te bukura dhe te fuqishme, i dhane zemer popullit, u dhane zemer partizaneve, qe t’i perballojne me stoikisht krajatat dhe veshtiresite e shumta te luftes. Njepoezi e tij kushtuarheroit te popullit Koci Bako, nenaten e7-8 nentorit te vitit 1942, qarkulloi si nje trakt. Fatmir Gjata, fondit te letersise sone i la nje varg e vister veprash te llojeve te nduarnduarshme letrare, sig jane: »Pika gjaku« (tregime, 1945), »Gruri nuk u dogj« (tregime, 1949), »Ujet fle, hasmi s’fle« (novele, 1951), »Vajza nga fshati« (komedi, 1953), »Zemer shqiptare« (tregime, 1953), »Tana« (novele, 1954), »Kenget e maleve« (poezi, 1954), »Permbysja« (roman, 1954), »Dashuria e madhe« (drame, 1955), »Ne token kineze« (tregime, 1958), »Ne pragun e jetes« (tregime, 1960), »Keneta« (roman, 1959), »Armiqte« (roman, 1966), »Brest« (roman, 1968), »Fillim pranvere« (roman, 1975), »Keshilltaret« (roman, 1979), »Qyteti i kangjellave« (roman, 1984), »Partizanet« (drame, 1944), »Rilindesi i fundit« (drame, 1968), »Tregim per pushken« (drame, 1969 e , »Stina e kuqe« (drame, 1974), »Thellesite« (drame, 1976). »Lufta Nacionalglirimtare - shkruan Agim Vinca-eshte si te thuash alfa dhe omega e krijimtarise letrare te Fatmir Gjates. Kete teme ai e trajloi gjeresisht dhe nga kendevčshtrime te ndryshme jo vetem ne poezi, por edhe ne veprat e tij ne proze, ne dramaturgji etj.« Ne librin e tij »Struktura e zhvillimit te poezise se sotme shqipe (1945-1980), Agim Vinca thote: »Ne liriken tone te luftes ai solli elemente te reja, duke e pasuruar ate me perjetimin lirik refleksiv le luftes dhe me depertimin ne boten e brendshme dhe psikologjine e njerezve qe e bejne ate. Tonin retorik te pjeses dermuese te vargjeve te Luftes Nacionalglirimtare dhe te nje pjese te vargjeve te tij, plazmoi me mjeshtri ne indin e poezise revolucionare. Per kete deshmojne mjaft poezi te librit »Kenga e maliherit«, qe, sipas mendimit tim, eshte pa dyshim nje nga permbledhjet me te mira te poezise se sotme shqipe ne pergjithesi dhe qe autorin e saj, te njohur kryesisht si prozator, e prezenton ne menyre dinjitoze edhe si poet.« 7 XHON BISEJ EMIGRANTET E PARE SHQIPTARE NE SHBA a me shume te thellohet njeriu mbi emigracionin e shqiptareve ne Boten e Re, aq me shume bindet se kontributi i gjithanshem i tyre, kurorezoi perpjekjet shekullore te vendlindjes se tyre ne krijimin e nje shteti te pavarur e te lire. Shqiptaret e Amerikes luajten nje rol te rendesishem ne krijimin e nje shteti shqiptar, e se ata moren iniciativen dhe bene sherbesat e para fetare duke krijuar mundesi qe kisha ortodokse te njifet nga Patriku i Stambollit ne shkalle autoqefale. Me fjale te tjera, emigrantet shqiptare t’Amerikes, ishin pjese e historise se gjalle te S hqiperise. Prandaj, vetvetiu lind py etja se kur dhe cilet ishin keta emigrante ne SHBA, dhe nga g’vende te Shqiperise ishin: Sig ka shkruar dhe folur Konstandin Demoja, edhe ky nje nga emigrantet e pare shqiptare ne SHBA, rezulton se i pari shqiptar qe erdhi n’Amerike dhe u vendos ne Boston, rreth vitit 1884 ishte nga rrethi i Korges dhe pikerisht nga fshati Katund i Korges. Ky emigrant i pare ishte i mirenjohuri Kole Kristofori, qe gjate Luftes se Pare Boterore, veshi petkun e priftit per t’i sherbyer kombit dhe kishes shqiptare. Kola u dallua per pune dhe per ndjenjat e tij kombetare. Pas nja gjashte vjetesh pune te rende dhe pasi grumbulloi pak te holla, deshira e madhe dhe malli per familje, e shtyne qe te kthehet ne atdheun e tij. Konstandin Demoja - qe duket ta kete deshmuar me syte e tije, kthimin e Koles - meqe ishin bashkefshatare, - e pershkruan ne broshuren e tij »Shqiptaret n’Amerike« me keto fjale prekese e njekohesisht humoristike: »Pas gjashte vjetesh n’Amerike, Kola u kihye ne vendlindje, ne fshatin e tij te dashur, i veshur me rroba allafranga, me nje kapele luksoze, me kollare te hekurosur dhe xhepat plot me para. Kur erdhi Kola ne Katund, u ngrit ne kembe i tere fshati, si dhe populli rreth e perqark. Kola u rrefeu fshatareve gudite qe kishte pare ne Boten e Re dhe ata i besuan. Pastaj u rrefeu fshatareve se nje punetor n’Amerike, mund te fitoje dhjete dollare ne dite duke shitur lule neper rruge, nje shume te hollash kjo qc ne Shiqiperi mezi fitohej ne nje muaj. Fjalet e Koles i frymezuan 1'shataret qe te shihnin Ameriken. Pasi u gmall me te gjilhe, Kola u kthyc ne SHBA, i shoqcruar me ca shoke te fshatit te tij. Pas pak vjetesh, u mblodhen rreth Koles edhe shoke te tjere qe vinin nga viset e Rumanise e te Greqise. Nder ta, numri i tyre arrijti ne shtatembedhjete veta, e te gjithe ishin ngafshati Katund i Korges. »Poremigrimi me merendesi i shqiptareve neSHBA, u duk ne fillimin e ketij shekulli kur filluan te vinin njerez tufa-tufa, nga te gjilha anet e Shqiperise, e sidomos nga jugu. Emigrimin e shqiptareve ne SHBA, e pasojne nje numer ngjarjesh me rendesi, sig jane; botimi i revistes »Albania« teFaik Konices, botimi i fletores »Drita« ne Sofje nga Shahin Kolonja, »Historia e Skenderbeut« ngaNaim Frasheri, »Kalen- dari Kombiar« nga Kristo Luarasi, veprat letrare t’arbrcshvc t ltalise me ne krye De Raden, si dhe ato te Kuvariotit ne Greqi, me gazeten e famshme »Zeri i Shqiperise«. Nje rendesi te posagme pati edhe perhapja e kartepostalcve qc kishte shtypur ne Boston, princi Aladro Kastrioti, me llamurin kombetar dhe lotografine e tij. Levizja e shgiptareve n’Amerike fdloi seriozisht ne maj te vitit 1904, me ardhjen 8 e Petro Nini Luarasit. Petroja - shkruan Konstandin Demoja - ishte Poli Rioveri i Shqiptareve, pasi vinte ne gdo vend ku kishte shqiptare dhe u predikonte dashurine per atdhe. Ai ishte nje librari me dy kembe, me xhepa te mbushur plot pamflete, revista e gazeta. Petron - shkruante me tej Konstandin Demoja - mund ta krahasojme edhe me Shen Janin, pasi qe paraqiti udhen e levizjes kombetare per ata qe erdhen pas tij. Dhe pasardhesit nuk u vonuan. Ne grupin e tyre benin pjese Sotir Peci, Kristo Dokoja, Fan Noli, Faik Konica, Mihal Grameno, Koste Čerkezi, Kristo Floqi, Bahri Omani, Loni Kristo, Andon Frasheri dhe shume te tjere. Sotir Peci, u lind ne Dake te Korges ne vitin 1863. Pasi kreu studimet e mesme, vazhdoi studimet e larta dy vjegare ne Univerzitetin e Athines ne Greqi, ne degen e matematikes dhe u be nje nga udheheqesit kryesore te Rilindjes shqiptare. Ne fillim te ketij shekulli emigroi ne SHBA me qellim qe te organizonte dhe te bashkonte kudo ne bote entuziaste te gjithanshem te penes e kultures shqiptare. Kur arriti Peci ne SHBA, gjer atehere mijera bashkatdhelare te tij ishin vendosur ne Boten e Re,keshtu qe te tere keta emigrante shqiptare ishin me moral te larte. Ata e priten mire Pečin dhe perkrahen qellimet dhe synimet e programit te tij patriotik. Sotir Peci, pa humbur kohe, filloi te punoje dhe me 6. qershor te vitit 1906 shtypi numrin e pare le gazetes »KOMBI« e qe u prit mire nga te gjithe dhe zgjoi shpresa te reja nder shqiptarct. Me kete rast, Konstandin Demoja shkruan: »Kur doli »KOMBI« - gazete e pare e shqiptareve n’Amerike, u be jchone e madheepercjellengagezimi«. DheDemojapastaj shprehet keshtu: »KOMBIN« e lexonin shume veta, por pajtimtaret ishin te paket. Mbrenda vitit gazeta u zu ngusht dhe hyri borxh, keshtu qe Peci dhe Noli u detyruan te kerkojne ndihme. Patriotet me ne krye Kristo Pjetron, Kole dhe Ilak Romaren, Ymer Panen, Eksim Nakon dhe shume te tjere, me nje angazhim te pashoq mblodhen te holla dhe e paguan borxhin. "Eshte mire te dihet se prej te gjitheve, vetem tre persona perkujdeseshin dhe e benin te mundur botimin e »KOMBIT«, Peci-kryeredaktori, Noli ndihmesre- daktori dhe Eksim Nako. Ky i fundit kryente tri pune bashke; radhiste gazeten, benle ndreqjcn e gabimeve te shtypit, dhe punonte ne shtypshkronje. Nje shtypshkronje e čila nuk i plotesonte as kushtet me elementare, pasi qe ne te punohej me kembe«. Peci dhe Noli ishin udheheqes te shquar te geshtjes shqiptare dhe punonin bashke. Me tutje Demoja shkruan keshtu: - »Shtypeshkronja dukej keshtu: ne te djathte Noli i čili vente kate ne shtypeshkronje, ne mes Eksimi i čili mirembante shtypeshkronjen, ne te mengjer Peci i čili kujdesej per gazetat qe dilnin te shtypura«. K. Demoja ne broshuren »Shqiptaret n’Amerike«, paraqet shenime te gmueshme per Sotir Pečin. Ai ne mes tjerash shkruan: Ne faqet e librit te historise se shqiptarcve n’Amerike, mesojme se edhe ne Boston pa e pritur e pa ceremoni erdhi edhe nje shqiptar qe nuk e njifte njeri- Sotir Peci nga Daka. Si flitej, erdhi nga Greqia dhe mbante nje diplome te univerzitetit t’Athines. Ai ishte njeriu me i shkolluar ne mesin tone. Mbrenda ca javesh Sotir Pečin e mbanin ne goje te gjithe, pasi qe Ai e beri te mundur qe ana jone te marr ofenziven e geshtjes kombetare. Ne anen tjeter, pas pak kohesh gufuan arrogancat, fjalosjet, grindjct dhe shamatat ne mes te shqiptareve dhe grekomaneve. Mjaftonte qe njeriu te flase me Pečin vetem nje here, qe te hedhe poshte »argumente!« e kundershtareve tane. Duke vepruar keshtu, ata qe na luftonin me pare se te vinte Peci, tani hidheshin ne anen tone, ngase kishin frike se mbeteshin prapa botes-shkruan Demoja dhe vazhdon: - Intelektual i tille ishte burri i urte i quajtur Sotir Peci. Fan Noli ishte pak muaj 9 ne SHB A dhe punonte ne Bokove ne nje fabrike ndertimi, ku Sotir Peci njeri nga ky rreth e nga me te medhenjte e Rilindjes kombetare shqiptare, i ofroi pune Nolit si ndihmesredaktor i čili do te kontribonte shume dhe do te sherbente prane gazetes »KOMBI«te cilen Peci kish filluar ta botonte ne Boston. Nuk kishte page per punen qe kryente, por Peci shpresonte qe se paku do te kishte mundesi qe Nolit t’i bente pagimin e qirase se nje dhome qe Ai kishte me nje shok, dhe per te ngrene ne nje restoran shqiptar. Ne kujtimet e tij, Noli shkruan keshtu: »Gazeta »KOMBI« u shtypte dhe u botonte ne nje dhome te erret e čila sherbente edhe per pune tjera dhe kishte shume lageshti, e jasht nxirrte me shume tym se sa ajer. Nder shqiptaret filluan te perhapen fjale se une - Noli dhe Peci, kishim vetem nje pall to dhe e vishnim me radhe. Kjo nuk eshte e vertete - thote Noli, pasi qe as njeri prej nesh nuk kishte pallto - por vetem nje man til te holle qe kur frynin ererat, ftohtesine e ndjenim gjer ne asht«. Fan Noli dhe Eksim Nako, ne kushte shume te veshtira shtypnin dhe rradhitnin gazeten e čila sh typej nga nje makine ne te cilen punohcj me kembe e jo me rry me elektrike. Makinadhe shkronjatishin te kontrolluara nga Sotir Peci. Fan Nolit ju mbush mendja se redaktori nuk mund te paguante as shpenzimet e veta e lere me te nje ndihmesi, keshtuqe pas dhjete muajsh pune, Nolit ju desht te jepte doreheqje. Sotir Pecit ju desht te vazhdonte botimin e »KOMBIT« gjer sa emigrantet shqiptare te organizoheshin dhe te benin nje organizate te vetrne, federaten »VATRA« dhe organin e saj - gazeten »DIELLI« ne vitin 1909 e čila do te merrte vendin e »KOMBIT« qe pushoi se botuari. Tani do te perqendrohemi ne kete gazete dhe do te shofim se si ky organ i vlefshem u vu krejtesisht ne mbrojtjen e te drejtave te popullit shqiptar. perpjekjet e rilindasve shqiptare ne vitet e para te ketij shekulli, moren hov te ri ne zhvillimin e mendimit politik e shoqeror dhe shprehes i gjalle i tyre u be shtypi i kohes. Nje nga organet e ketij shlypi ishte edhe gazeta »KOMBI« e Sotir Pecit. Ajo u dallua per frymen organizati ve-militante ne perpjekjet e parreshtura politike dhe sidomos ne fitimin e te drejtave shqiptare. Keshtu fletorja »KOMBI« qe filloi te botohej me 6. Qershor te vi tit 1906 e qe zgjati gjer ne fund te vitit 1908, u be boshti kryesor rreth te cilit u mblodhen emigrantet shqiptare qe ishin shkemb qendrese kunder propagandes antishqiptare. Ngjarjetqeuzhvilluannefushennderkombetare, nefillimteshekullit»KOMBI« i ndoqi me vemendje. I analizoi dhe nxori perfundime ne drejdm te interesave te Shqiperise dhe te levizjes kombetare te saj. Ne kete periudhe, nderhyrja e fuqive te medha ne punet e Perandorise Turke shtohej dita-dites, veqanerisht nderhyrja Austro-Hungareze, ajo e Italise dhe ajo e Rusise. Keto i shtuan perpjekjet e tyre qe te futnin Ballkanin plotesisht ne sferen e infl ucnces se tyre. Gazeta »KOMBI« shkruante keshtu mbi kete gje: »Shqiperia ne planete fuqive te medha, ze vendin e nje tryeze prej se ciles do te hane mengjezin ata qe do te fitojne mbi te mundurit«. Fletorja »KOMBI« u §irrte masken atyre qe nuk e llogarimin fare ekzistencen c kombit shqiptar dhe sa po te kishin mundesi, do t’na vinin ne mes, jo per t’na dhene te drejte, por per te bere tregeti me vendin »tone«. »KOMBI« vinte kurdohere ne dukje se fuqite e medha Shqiperine e veshtrojne vetem me syzet e interesave te tyre dhe kurre per le drejten. Paralajmeronte gjithashtu se ne qofte se Austria i realizon deshirat e veta, dihet se ato do te arriheshin ne kurrizin tone. Do te pushtohej nje pjese e Shqiperise, meqe i nevojitet dalja ne Selanik, dhe kusuri i vendit do te mirret nga Italia. »KOMBI« 10 vinte ne dukje se Kusia eshte nje nder armiqte me te medhenj te Shqipense. Kjo mbreteri nuk do te degjoje se ka feshtje shqiptare ne Ballkan dhe ne viset qe ajo mbron, se do te coptohemi nje dite, sa nga Mali i Zi, sa nga Serbia e sa nga »Bullgaria«. Patriotct shqiptare deshironin miqesi me vendet fqinje ne menyre qe te luftonin armikun e perbashket, por mjerisht fqinjte u pergjigjeshin me intriga e me komplote. »KOMBI« i shprehu mire keto ne artikullin e titulluar » N d j e k j a dhe zilia e kombeve qenarrethojne«netecilinndertetjerathuhet se ?arqet qeveritare pasi shohin se po i afrohet vdekja Turqise, si Malazezet ashtu dhe Serbet e Bullgaret, presin me goje hapur te marrin nga nje pjese, jo nga Turqia, por nga Shqiperia. Keshtu qe te gjithe punonin dhe perhapnin propagande te farmakosur kunder Shqiperise. Qendrimi i gazetes »KOMBI« ndaj shovenizmit grek ishte i qarte. Kunder te gjitha mjeteve dhe metodave te ?arqeve greke politikane per te shtypur levizjen shqiptare, »KOMBI« shprehte bcsimin e patundur ne gjallerine e madhe te kombit shqiptar dhe te gjuhes shqipe. Me 3. Maj te vitit 1907. »KOMBI« shkruante se pol itika serbe ishte mobilizuar per t’ i siguruar »S tara Serbise« duke pushtuar tokat shqiptare, Pejen, Gjakoven, Prishtinen, Shkupin dhe fushen e Tetoves. Bullgaret, viset nga Kosturi, nga Ohri, nga Dibra e nga Kertova. Mali i Zi kerkonle Pia ven e Gusine deri ne Shengjin bashke me Shkodren e Lezhen. Per te realizuar synimet e tyre pushtuese ne kurriz te tokave shqiptare-maqedone, »KOMBI« vinte ne dukje se fqinjte qe synonin coptimin e trojeve shqiptare, do te gezonin perkrahjen e plole te fuqive te mčdha te cilatpcrpiqeshin ne gjithfare menyrash te futnin gjith Ballkanin nen ndikimin ose ncn varesine e tyre. Dhe ndersa zhvilloheshin aso marifetlleqesh, populli shqiptar ishte hedhur i teri ne mbrojtje te teresise tokesore te trojeve. te veta. Gazeta »KOMBI« qe botohej ne SHBA, u be nje tribune qe thirrte per lufte t’armatosur me parullen »hanibalas-antiportas« dhe me idene se lirine nuk duhet t’na e dhurojne, por ta fitojme vet e qe te quhcmi te zotet e vetes dhe ta mbrojme. Velem ahcre, nuk eshte shkak e as frike qe te huajve tu lejojme te perzihen ne punet »tona«. Per »ALTERNATIVEN« e pergatiti: Halil Berisha MATEJ RODE LETERSIA SHQIPTARE TE SLLOVENET K ur flasim per fatin e ndonje letersie te nje populi Ljeter, duhet te kemi parasysh shume komponente qe mund te ndikojne ne kete fat. Njera nga komponentet kryesore sigurisht eshte edhe tradita. Ajo ka ndikim te tradila e letersise perkatese, si dhe te tradita e letersise se popullit pranues. Sa me e vjeter te jete tradita, ekziston mundesi me e madhe per recepcion. Komponenta e dyte eshte gjithsesi ekzistimi i njohesve, njerezve qce njohin gjuhen perkatese dhe letersine e saj. Dhe si komponente e trete, edhe pse jo e fundit, ne fatin e ndonje letersie mund te ndikoje edhe vele iniciativa, deshira e pjesetarit te ndonje kombi qe njohjen e letersise se vet t’ua transmetoje edhe kombeve te tjera. Si qendrojne punet ne rastin tone, ne rastin e letersise shqiptare te sllovenet? 11 Sa i pcrket komponentes se pare—tradita e te dy letersive, letersise shqiptare dhe sllovene, eshte mjaft e re. Kjo s’ka dyshim, deri ne nje mase te caktuar zvogelon mundesine per ndonje depertim te thelle te letersise shqiptare te sllovenet. Por, nuk mund t’i harrojme edhe disa fakte, qe flasin se njefare tradite prapeseprape ka ekzistuar. Sllovenet mjaft heret kane filluar te intcresohen per shqiptaret. Posagerisht per gjuhen e tyre. Per shqiptaret dhe gjuhen e tyreqysh ne shekullin e XVIII. per shembull, ka shkruar Anton Tomazh Linharti, fillestar i histori- ografise sllovene. Ne fillim te shekullit XIX gjuha shqipe e intereson edhe gramatikologun e madh slloven, Jernej Kopitarin. Gjuhetari i njohur slloven, Fran Mikloshigi bile ka shkruar disa libra per ?eshtjen e gjuhes shqipe. Ne fillim te shekullit XX sllavisti Rajko Nahtigal ndihmon albanologun Pekmezi me rastin e shkrimit te gramatikes deskriptive te gjuhes shqipe. Edhe ne periudhen mes dy lufterash interesimi per gjuhen shqipe te sllovenet nuk eshte shuar. Indoevropianisti i njohur slloven, Karel Oshtir, ne menyre intensive merret me studimin e gjuhes shqipe, posagerisht me gjenezen e saj. Me lejoni qe me kete rast si kuriozitet te permendi edhe nje te dhene, e čila flet per interesimin e slloveneve per shqiptaret. Fjala eshte per novelen e shkurter »Izdajstvo in sprava« (»Tradhtia dhe pajtimi«) te cilen e ka shkruar shkrimtarja sllovene Josipina Turnograjska dhe e čila eshte botuar ne revisten »Slovenska bčella« ne vitin 1851. Ne le ne menyre romantike eshte perpunuar motivi i Skenderbeut dhe luftes se lij kunder turqve. Edhe pse ky shembull eshte mjaft i vetmuar, meriton vemendje, sepse tregon se interesimi per shqiptaret te sllovenet i ka kaluar kufijte e interesimit per gjuhen shqipe. Interesimi per shqiptaret, e posa^erisht per letersine shqipe, u shtua veganerisht ne periudhen menjehere pas Luftes se Dyte Boterore. Te permedim vetem nje emer. Ky ishte gazetari i njohur Drago Koshmerl. Fatkeqesisht, e tere kjo tradite dhe i tere ky interesim per shqiptaret, gjuhen dhe kulturen e tyre, nuk ka mund te vije ne shprehje per shkak te mungeses se komponentes se dyte, pra per shkak te mungeses se njohcsve te gjuhes se gjalle dhe mungeses se perkthyesve. Sepse vetem perkthimet e veprave te ndonje letersic jane fakt se kjo letersi ka depertuar ne vetedijcn e populi it qe e pranon ate. Kjo, mungesa e njohesve te gjuhes shqipe, sigurisht eshte pika me e dobet ne marredheniet shqiptaro—sllovene. Nese sherbehemi me fakte qe na ofron »Sllovenski leksikon novejšega prevajanja« (»Leksikoni slloven i perkthimeve te reja«), i čili posa kadalur nga botimi dhe ne le cilin gjenden emrat dhe te dhenat se nga cilat gjuhe pcrkthejne me shume se 2500 perklhyes, te cilet kane perkthyer gjate kohes se pasluftes, ketu mund te vertetohemi se drejtpersedrejti nga gjuha shqipe ka perkthyer vetem nje pcrkthyes, e ky ka vdekur ne vitin 1963! Eshte interesante edhe e dhena se ne librin reprezentues »Shqiptaret«, i čili para disa kohesh doli nga shtypi ne Lubjane dhe, sif u kujtohct, nxili mjaft polemika, krahas deshires se madhe qe ky liber te jete sa me komplet, sa me informativ, ne te nuk ka kapitull per letersine shqiptare. Kjo, s’ka dyshim, flet edhe per ate, se te sllovenet nuk ka ekspert qe mund te shkruaje per kete problem. Ose shkaqet jane te tjera? Dhe tash nese ekziston nje gjendje e tille, nese nuk ka njerez qe do te perkthenin dhe do te shkruanin per letersine shqiptare, atehere si te njihen sllovenet me kete letersi? A thua kjo do le thote se ata nuk e njohin fare kete letersi? Gjcndja nuk eshte kaq tragjike! Po mundohemi ne tegjitha menyrat. Kryesorja eshte gjithsesi qe te pcrkthejme me ndihmen e gjuhes ndermjetesuese. Keshtu, per shembull 12 romani »Gjenerali i ushtrise se vdekur« i Ismail Kadarese eshte perkthyer nga gjuha frenge. Shumica e poezive, qe jane botuar ne revista te ndryshme, e bile edhe ne disa permbledhje, jane pcrkthyer nga gjuha serbokroate. Ketu u krijua edhe antologia e madhe e poezise se shqiptareve ne RSFJ »Gjakimi per diellin« (»Sla po soncu«), ne te cilen jane prezentuar 25 poete me afer 250 poezi. Te themi edhe ate se perkthimet jane te nenshkruara nga poetet me te medhenj sllovene si? jane Janez Menarti, Ivan Minati, Tone Pav?eku, Severin Shali dhe Ciril Zlobeci. Dhe ketu tash jemi te nje komponente mjafte rcndesishme, te veteiniciativa. Ne rastin e letersise shqiptare te sllovenet mu kjo komponente ka qene vendimtare. Interesimi i shqiptareve qe njohja e letersise se tyre te zgjerohet edhe ne mesin e slloveneve, ishte aq i madh, sa qe u desh te kete sukses. Deshira qe krahas mosnjohjes se gjuhes, te mundesohet perkthimi, angazhoi disa poete shqiptare qe te perkthejne edhe vete poezite e veta ne gjuhen serbokroate, e kjo eshte dukuri mjaft e shpeshte te shqiptarct e Jugosllavise. Per poezite e tjera kane siguruar perkthime bukfale, por gjuhesisht te sakta, qe u mundcsuan pocteve sllovene te krijojnc dhe te rikendojne. Me kete rast nuk duhet te harrojme edhe punen e madhe qe u investua ne kete, per t’u bindur emrat me te njohur te poezise sllovene qe te merren me kete pune. Sido qe te jete, e gjithe kjo pune u shpagua. Tash sllovenet mund te thone se e njohin mire poezine e shqiplareve ne Jugosllavi, e kjo gje nuk eshte pak. A do te thote kjo se tash mund te jemi te kenaqur? Mund te jemi, por edhe nuk duhet te jemi. Sepse te gjitha kctyre sukseseve mund t’u behen bile dy verejtje. E para eshte se ne vetiniciati ven e tyre shqiptaret tane me te vertete ishin egoiste. Ata na e prezentuan vetem letersine, ose saktesisht vetem poezine e »shqiptareve qe jetojne ne Jugosllavi. Tere letersia tjetcr shqiptare edhe letersia e vjcter, e \edhe e reja, per sllovenet mbeten te panjohura. E di, zoli se pari vetes ia krijoi mjekrren, por mendoj se ky eshte nje leshim qc duhet te pcrmircsohet sa me pare. Vcrcjtja e dyte ka te bcje me ate tregimin e vjelcr per njeriun, te cilin krijuesi i tij e ushqeu nje kohe te gjate me peshq. U desh te kalojc nje kohe e gjate derisa ky bcmires u kujtua qe ketij njcriu mund t’i ndihmoje me shumc nese e meson se si gjuhen peshqit. E ne rastin tone njeri i tille jemi ne sllovenet, kurse shqiptaret jane bcmires, te cilet me perkthimet e tyre ne gjuhen serbokroate ose ne ndonje gjuhc (jeter, na mundcsojne te vijme deri te peshku, deri te letersia shqiptare. Mendoj se do te ishte shume me mire sikur te na mcsonin qe vete te gjuajme peshq, te na ndihmonin qe vete ta mesojme gjuhen shqipe e pastaj me heret ose me vone te fillojme edhe vete te pcrkthejme. Mendoj, sikur vetiniciati ven e tyre qe e treguan dhe e vertetuan me punc te palodhshmc per propagimin dhe perhapjen e letersise se tyre, ta shfrytezonin edhe per kete, te gjejne menyra se si ta mesojne sllovenet gjuhen shqipe. Njeren nga mundesite reale e shoh nč hapjen e vendit te lektorit le gjuhes shqipe ne Universitetin e Lubjancs. Nese eshte gjetur vcnd per lcktore te disa gjuheve, qe per ne jane mjaft ekzotike, per shembull le suedishtes, atehcre mendoj se nuk eshte e pamundshme te gjcndct edhe nje vend i lektorit per gjuhen e kombesise me le madhe ne Jugosllavi. Si perkrahje ndaj kesaj ideje, duhet te permendim edhe te dhenen se n um ri i shqiptareve ne Slloveni po shtohet gjithnje e me shume. Edhe pse dihet qe shqiptaret shume dhe me kenaqesi e mesojne gjuhen sllovene, nuk do te ishte keq qe bile femijeve te tyre t’u japin mundesi qe gjuhen e tyre te nenes ta mesojne edhe ne ni vel te shkollimit te larle. Per dobite qe do t’i kishin sllovenet me kete rast, nuk duhet as te flasim. 13 Te tentojme pra ta nderprcjme traditen dhe sa me pare te zgjerojme rrethin e njohesve te gjuhes shqipe dhe ta shtojme me vetiniciativen, e pastaj ne nje te ardhme te afert do te mund ta shikojme me nje optimizem me te madh fatin e letersise shqiptare te sllovenet. RAMIZ KELEMENDI MBI QENDRESEN DHE MORALIN E LARTE eta rreshta as mtojne dhe as kane cak tjeter pos te bejne dy-tri fjale mbi qendresen dhe mbi moralin e larte, qe na nevojitet, ne mos me shume se buka, te pakten - si buka. Se, jo me kot e ze ngoje aq shpesh njeriu yne ate thenicn trimeruese: burri shihet ne dite te veshtira. Njeriu yne, ne shekuj, kurre nuk pushoi se treguari e provuari moralin e vet te larte dhe ate qendresen e pathyeshme dhe vendosmerine e ngulmte per drejtesi, per te ngadhnjyer e verteta, per te fituar e drejta. Mbi kete shembull, prandaj, mbeshtetet edhe roli i krijuesit, si vetedije shpirterore, se mu ne gaslet me te veshtira, me te renda, te jetes, qe asgjemangut vine e behen edhe me krenaret dhe frymezueset, gaste e dite qejane si shekull, njihcn e shihen burrat. Mbi te gjitha do ruajtur gjakftohtesia, do ngritur morali, do inkurajuar qendresa, do mbeshtetur menguria, do pcrqafuar burreria e do ushqyer trimeria, mu ashtu sig tha Mark Milani i librit »Shcmbuj burrčric e trimerie le arberve«: »Trimeri eshte kur mbroj veten nga te tjeret, kurse burreri eshle kur mbroj te tjeret nga vetja«. Per kete te dyten madje, g’eshte e verteta, sikur lypset nje trimeri edhe me e madhe. Ne visarin tone aq te pasur te gjeniut popullor ka sa te duash te lilla kokrra kripe arberore dhe fjale te urta qe i thadroi jeta, si: »Trimnija dhe lirija jane nane e bije«, thote krutani, e mirditasi jo po: »Burri nuk shtrihet as per se vdekuni«. Librazhdasi thote: »Po s’nderove veten, s’tenderon njeri«, e Jugu jo po: »Mikun nderoje dhe vere ne qoshet, po zot shtepie te jesh vete«. Arbereshet e Italise thone: »Mos u ben dele se te ha ulku«, e kosovaret jo po: »Ma mire i dekun se i keshun«. Elbasanasi thote: »Ai qe s’ka goje (qe s’kerkon te drejlen e tij) vdes pa ardhe dita«, e devolliti jo po: »Ai qe s’ka zemer, s’ka as thember«. Po te kihet parasysh ndonje njeri yni i penes, dhe jo vetem i saj, i čili angazhim te vetin te pare e te mbrame ka vetem mirčqenien dhe rahatine e fundit te shpines se vet (shprehur ca me eufemizem per midehollet), keshtu qe gjithe g’bcn e ben fundckryesisht per te mikluar dhe ruajtur by then e vet, kujtesa njerezore ka sa te duash thenie edhe per te. »Trimi vdes vetem njčhere, qyqari nje mije e nje here«, »Beju trim te te doje gjithe bota«, »Burrat damtohen po nuk dorezohen«, »Burrat e fortegjithshka durojne«, »Burri-burre: pa ze, pa buje, po s’e le opingen nd’uje«, »Burri nje here ka lere, nje here do dese«, »Burri pa u be trim nuk rritet«, »Burri s’matetmepellembe,po me zemer«. Se - »S’keg’pretnga ai qe trembetnga hieja e tij«. Se - »Nuk rrohet me zemer te lepurit«. Se - nuk vete »As me buaj, as me qe«, »As me Muhametin, as me Isane«, »As te Hava as te Huma«, »As te vdes, as te ngjall«, »As te pjek as te djeg«. Se - »E mira s’te vjen vete«. »Fati behet si t‘ beng«, thote permetari. Se - »Konopi nč toke s’ngulct«. As jetohet me - »Ku rafsha, mos u vrafsha«. As me - »Mire e ban zoti«. As me - »Veg shnosh«. Se, thone shkodranet: »Lum i forti, mjer i ligu«. »Nga burri i guximshem largohet deri edhe ujku i terbuem«. »Nga trimi ka Trike edhe vdekja«. E kosovari jo po 14 thote: »Ni njeri qi ka frige edhe kur ka te drejte, nuk fiton«, sejo me kot shtojne llapjanet: »Trimat njihen ne kohe te veshtire«. Do mbeshtetur, prandaj, gjithsesi ajo thenia e Jugut: »Abas, mor Abas, goje kam e dua te flas«. »Ai qe e ka trupin e drejte, nuk ka pse te frikesohet se do t’i dale hija e shtrembet«. »Burri pa ner - thote kosovari - si gazi pa fener«. »E drejta eshte e drejte, po dhe ajo s’ecen pa te shtyre«. Nje tregim popullor thote: »Dike donin ta vamin padrejtesisht, por u keput litari e ai ra ne pellg me uje. Atehere tha: ‘E drejta te lag, por te qet’«. Po - »E drejta te mundon, po prape fiton«. »E drejta te nxjerr kurdohere faqebardhe«. Se - »Vetem nedegen mekokrraqellojnetegjithe«. »Nenjepemeqes’kakokrra,nuk hjedh njeri me gure«. »Ne te humbi unaza, gishti ta ka fajne«. Apo, tek na lypset urtia e gjakftoftesia: »I mc?mi zen leprin me kerr«, »Idhnimi i forte - e zcza e te zot«, »I duruari - i levduari«, »I fituari, i trasheguari«, »Idhnimin e mramjes lene per nadje, idhnimin e nadjes lene per mramje«, »Inati asht dami i kokes«. »Inati asht te keqte e shpirtit«, thote vuthjani i Rexhep Qosjes, se »I urti kurre nuk ngutet, se - »I urti te ther me pambuk«, »Jo me zemer ne fyt«, »Jo si ai qe i thote sherrit ‘lepe’«, »Jo si ai qi vjen si era me shi«, »Jo si reja me breshen«. Se deri edhe shkodrani e thenkesh ate fjalen e urte italiane: »Chi va piano, va sano e lontano« - »Kush ec kadale, shkon shndoshe e lerg«, e Jugu jo po: »Kush ecen me vrap, bie ne trap«. Se - »Burri eshte me i forte se guri«. «Pelcet po guri, po s’pelcet burri«, etj. etj. Njeriu duhet pasur nje cak ne jete, glarcdo qe te jete ai. Mark Aureli, tek flet mbi vetveten, thote: »Flasin njerezit pcr?art dhe behen te kapitur nga jeta, kur s'kane ndonje cak drejt te cilit do te prirnin ?do perpjekje dhe ?do mendim te vetin«. Ne je nisur drejt nje caku dhe rruges ze te ndalosh per te gjuajtur me gur ?do qen qe leh ne ty, kurre s’do t’ia dalesh te arrish cakun«. Se - »Veshtiresite shtohen sa me shume qe i afrohemi cakut«, shlon Geteja, kurse ne Kuran eshte e shkruar: »Ne qofte se fati adhe ta pengon rrugen e cakut, synimi drejt cakut eshte vetvetiu shperblim i mjaftueshem per te gjitha perpjekjet«. Ja qe edhe caku, po, ka rregullat e veta. »Me kot ngasim edhe me te katra, ne qofte se jemi ne rruge te shtrember«, tha nje skandinavas, e Nestroi jo po: »Ne qofte se karrocieri sheh mire, atehere edhe me kuaj te verber do te arrijc ne cak«. Se - »Asgje tjeter, po verprimi drejt nje qellimi te caktuar, eshte ajo qe e bcn jcten te durueshme«, shton Shileri. Ndaj dhe, sot e ketu, me taman si ai refreni migjenian, tingellojne kumbueshcm e plot domethenie vargjet e Luigjit ne ate vjershcn c tij antologjike »Qindresa«, tek thote: » Veg nji qellim i nalt t’ban me durue E zemren ta forcon; Nder kundershlimc s’vyne kurre me u ligshtue Mjer ai qi nuk qindron!« Pa te shohim se g’thone te tjeret per kele »qellimin e larte« luigjian te gdonjerit veg e ve?, pale pastaj te shkrimtarit. »C!do shoqeri, duke nisur nga ajo primitive, i krijon qytetaret ashtu si i nevojiten, dmth. krijon qytetare te mire, dmth. shtetas te mire, nenshtetas. Qe nga femijeria, pra, ze fill nje lloj skllaverimi i personalitetit tone. Qytetari i mire nuk duhet te vrase mendjen fare per rregullimin e rendit shoqeror, por per ruajtjen e atij rendi, jo le mbroje drejtesine, po te mbroje ligjin. Vele sistemi ka pcrplot mjete per te 15 detyruar e edhe me shume mjete madjc edhe me efikase per te blcre Temijet e vet te padegjucshem’«, tha nje dikush. Se kendejmi pyetja qe degjohet jo rralle: »Si ben qe lindim si origjinale, e vdesim si kopje?« Se kendejmi, po ashtu, edhe thenia e Dostojevskit ne »Shenimet nga shtcpia e vdekur«, se njeriu eshte - »qenie qe mesohet me gdo gje«. Nga e čila del e verteta e pamohueshmc se krijuesi, nderkaq, eshte qenie e čila i kundervihet gdo gjeje. Eshte fare e natyrshme, fjala vjen, qe edhe shkrimtari qendron« gjithandej kunder rrymes«, thote Fransoa Moriaku, ndersa gjeniu, per mendimin e Andre Zhidit, s’eshte tjeter pos »notues ujit perpjete«. Kuptohet, prandaj, thenia e Pushkinit: »Zeri im i pamposhtur u bČ jehone e popullit rus«, ndersa ajo e Stendalit: »Shkrimtarit i nevojitet guximi sa edhe vete luftetarit«. Ndaj dhe ndodhi - jo populli! - ndodhi qe Zola te ulet e te shkruaje ate te famshmen »Akuzoj«, e Sartri te refuzoje £mimin Nobel. Vete natyra e te shkruarit, pra, nenkupton nje lloj sensi te se vertetes dhe te zbulimit te se vertetes. Shkrimtari, pra, duhet te kele ate »shqisen e gjashte«, qe perbčn thelbin e talentit krijues. Jo pak interesante eshte nje leter qe Maksim Gorki i dergoi Romen Rolanit, tek bfin fjalč per »gazin skeptik te francezeve«, kur i thote:«Une ikam lakmi kombit qeka nje Montenj, njeRenan dhe njeFrans«. Nga ana tjeter, duke pare rrezikun nga lakerosja dhe lakejte ne socializem, Jeftushenko gerthiti: »Revolucion, nevoje ke per ushtare, e jo per lakeje!« Edhe nga njeriu yne, nga Shqiptari, nga minatori e deri ai me i thjeshti, nga goje e mbare popullit, madje jo vetem ketyre diteve qe kane le ngjare e ndjellin kataklizma, por edhe ne mbare historine tone te vuajtur e krcnare, nje refren degjohet me shume nga te tjeret: drejtesi, barazi. Njedhe me epara cilesi e gdo ligjshmcrie, me g'dihct, parim i saj i pare, pra, eshte qe para ligjit te gjithe njerezit le jene te - njejte. Ja qe kjo, mjerisht, jo fdokund dhe jo gdohcrc eshte keshtu. Qellon, prandaj, qe kjo drejtesi te shnderrohet ne padrejtesi, e barazia ne pabarazi. Ka te ngjare se edhe Anatol Fransi kete e kishte parasysh tek tha: »Ne ate fare barabarcsic madheshtore, ligji i garanton njesoj si varfanjakut ashtu dhe pasanikut te flene nen ura, te lypin neper rruge dhe te vjedhin buke«. Ndersa Orueli ne romanin e vet te njohur shton: »Te gjithe jane te barabarte, po ja qe disa jane me shume te barabarte se te tjeret«. Per te qene vete sa me te barabarte ne krahasim me te tjeret, ata i detyrojne te tjeret qe te jene te tille - sa me pak. Ne dramen »Vdekjae Dantonit«, Dan toni thcrretpara gijotines: »Liri, sa krime u bene ne emrin tend!« Mendoi, po, edhe per vetveten. Brehti, nderkaq, shkroi se ne ngjarjcl hislorike nje pale mbctct ne crresire, ndersa tjetren e shkelqen drita. E historia, mjerisht, shch vetčm g’čshte c ndritshme, e ndriguar. Ate qe eshte ne terr nuk e pikaš fare. Ndaj dhe gjithe kjo stuhi e tere kjo histeri e ketyre moteve per te terratisur, per te vene ne harrese e ne hije, gjithe ata emra tane dhe institucione, te djcshme e te neserme, ne mcnyrc qe te mos kemi me as histori. Te behemi, ne prak te qindvjetshit te 21-te, saktesisht te na bejne - kazare... Ja qcpopulliyne thote: »Sa me ngushtč, aq me shlirč«. Ja qe populli yne thote: »Qdo teposhteze e ka perpjetezcn«. Ja qe populli yne thote: »I laguni s ’ka dcrt per shii«. Se kendejmi edhe misioni i madh i shkrimtarit tone ne keto gaste historike. Po te kemi parasysh gjithandej ate njeriun tone te penes, te fillimit le ketyre rreshtave, ate te fundit te shpines cufemiste, do kujtuar anekdoten mbi shkrimtarin dhe qcveritarin anglez Volter Ralin apo Rolin (ngase edhe vete anglczet nuk e 16 shqiptojne njesoj), i čili, tek u ul te shkruante historine e botes, degjoi nen dritare nje rremuje, nje tollovi. Hapi dritaren dhe pa se nje grup njerezish se? po grindeshin nder vete rreth nje incidenti qc ndodhi para syve te tyre. Kush e shkaktoi incidentin dhe ?fare e shlyri? Historiani u mendua: »Ne qofte se qenkerka kontestuese ngjarja qe ndodhi para syve, alchere si do konstatuar nje e vertcte e pakontestueshme historike per ngjarje qejane zhvilluar larg sy ve dhe ne kohera te shkuara e le harruara?« Pas kesaj mori doreshkrimin e vet dhe e hodhi ne zjarr. Jo ?dokush, prandaj, na sheh njesoj. Njihet thcnia e Mark Tuenit: »Njeriu eshte e vetrn ja qenie qe mund te skuqct - ose do te duhej«. E ai njeriu yne i penes, ai i fundit te shpines, vertet do te duhej te skuqej? Se, shume mire thote nje proverb rus: »Kur s’ha grethi, kercejne pleshtat«, Ndaj, mire eshte te zukasin grethat, e shkrimtari - greth eshte. Edhe ne kemi ate si tragjedi, qe e spikati Zhan Kokto, tek tha: »Tragjedi e Frances eshte se ka politikane qe jane shkrimtare te dobet dhe shkrimtare qe jang politikane te dobet«. (Ne paranteza, per nevoja tona, kjo »politikane«, ka mundesi te pasurohet edhe me ndonje post a ofiq tjeter, fjala vjen drejtor institucioni, a keshtu diši!) Autori i ketyre rreshtave iu drejlua - ne nje shenje kohe e me nje rast adapt - poetit Ali Podrimja: »Nuk talexovaendepoezineper minatoret!« Kiheshin parasysh gjithe poetet tane, s’do harruar, sidomos, realiteti. Shpjegohet, po, se ?do pushtet eshte ca »alcrgjik« ze e bchet. Po ama, intelektuali e ka borxh, thote nje autor, intelektuali eshte i detyruar te angazhohet per liri dhe drejtesi, ndonese e rrezikon veten sa s’bcn. Ai qe gezon emer detyrimisht duhet te ngreje zerin, ndryshee humb. U zu ngoje ca me siper Zola qe mori ne mbrojtje Drajfusin. Humanisti i madh amerikan, Valdo Emersoni, nderkaq, tek i ra nje dite te vizitonte burgjet, ne te cilet gjendeshin ithtaret e denuar te glirimit te sklleverve, hasi ne nje burg ne mikun e vet Henri Toro-ne, shkrimtar me pikepamje liridashese, dhe e pyeti: »Henri, perse je ti ne burg?. ai ia ktheu: »Valdo, perse nuk je ti?” Kete e la Emersoni ne shkrime te veta dhe shtoi se kjo pyetje e ka munduar shume shpesh. Edhe Ila Erenburgu ka shenuar ne memoaret e veta se e bren ndergjegjja qe ka shpetuar shendosh e mire neper te gjitha »?istkat« e Slalinit. Malroja, nderkaq, tregon se kur e burgosen anglezet Nehrun, Mahatma Gandi i dergoi telegram duke ia uruar - burgun. Edhe Dostojevski, thote me tej ky autor, njerezit me te mire te popullit rus i paskesh gjetur alebote ne robi, ne kalarge. Shkrimtari as mund te iken, as te fshihet, nga kohe e vet, mcqe dale ka prej saj. Angazhimi, te pakten ne ?astet vendimtare, eshte me se i domosdoshem. Sartri thoshte: »Sa para ben tere arti im karshi urise se nje femije«. Njeriu duhet te mbaje dhe te luftoje per qendrimin e vet. Ndryshe, po s’e pati qendrimin e vet, do te detyrohet t’i sherbeje dhe t’i shcrbejc dhe t’i nenshtrohet tjetrit. Ne dramen e vet te njohur Brehti thote: »Po nuk luftove per geshtjcn tende, ti lufton per ?eshtjen e armikut tčnd«. Njerezit e dobet dhe te frikesuar, thote nje tjeter autor, frika i shtyn te bejne pikerisht ate qe i firkeson me se shumti. Ne prore verne re sa e madhe eshte pandjeshmcria e ca njerezve te ndijshem ndaj ndjeshmerise se te afermve te vet. £fare nuk dhemb - nuk eshte jete. Se - me e mira mesuese, jeta, gjithandej meson qe s’do druajtur qe ne nisme nga koha... 17 ZEKERIA REXHA NGRIHE BALLIN, KOSOVE! K jo čope proze poetike asht shkrue nga prof. Zekeria Rexha, kur ish študent ne France, ne vjetin 1937, per revisten e shqiptareve, qe drejtonte prof. Skender Laurasi ne Špan jen Republikane. Asht shkrue ne momentin kur revolucjonaret kosovare Asim Vokshi dhe Xhemal Kada luftojshin dore per dore me revo- lucjonare tjere te popujve te Jugosllavis dhe botcs mbare, per liri dhe shlirim te popullit spanjoll nga fashizmi i Frankos dhe ai nderkombtar. Kaq vjet andrrash, te kane perkunde me uzdaje se agime ma fatlume do te zbardhojshin per ty, pse rande dhe shemtueshem te dhunuen anmiqt e pashpirt te popullit. Re nder kethedra shumfish mizore te gakajvct imperialiste te Ballkanit e kete, per te vetmin faj, pse shkrove me gjak, shka ndiejshe me zemer. Gjithshka qindiste ballin tand te dlirte: bese, burrm, tradita, shqiptarizem, i pagove shtrejt, shum shtrejt, me jeten e mija fatosave dhe martireve te flijuem, a n’altarin e te drejtave tua. Kobe rane mbi ty, sa me u i dhimt gurit e drunit. Gjaku, rrekaje, lagu edhe skutat ma te largta te terthorevet tua. Name, fshamje, ankime, i ngrite deri ne kupe te qielles; mori dhene ulurime jehu i dhimbjevet tua, ofshe, me kot, pse s’u gjet kush me te qa hallet. Kujtuen lahperat gjakpires te popullit se ti u shtime, kaq barbarizma koptisi, e pashoqe mbi ty, furishem e kaq te dha te ngrahme agonije. Ta thane logken e zemres; t’i keputen te dy kriht, te lane, pa plang pa shpi, te huej ne troje tua, fitue me gjak e djerse. Anmiqt u dalldisen, shperthyen ne kremtime dhe ti u plandose, me fetyre per dhe, ne madhmn tande tragjike, ne konvulsjonet e njij titani. Por, uzdaja nuk le leshoi kurr per dite ma te bardha dhe te drejta liri je. Besove ngul tas ne fuqm imanente te drejtesfs qe peshon fatet e individeve dhe te popujve. Gjaku, i derdhun deri tash kundra tiranive te ndryshme, asht garancija ma e madhe per lirfn tande te pamohueshme. Po vijnc agime te reja lirije... Ngrihe ballin, Kosove! Marre nga Jeta e re 4/1951 ZEKERIA REXHA (pseudonimi letrar Rame Zuka) lindi me 1910 ne Gjakove e vdiqme 1972 ne Tirane. Ne vendlindjekrcu shkollen fillorc, ne Tirane shkollen plotesuese ene Korgč liceun francez. Studioi filozofine ne Tuluz dhe ne Sorbone te Frances e u diplomua ne Beograd ne vitet e pasluftes. Si študent u pranua ne radhčl e Partise Komuniste te Frances, e menjehere pas okupimit te vendit u gjendneradheteLevizjesNacionalglirimtare. Me 1941 ukthye ne Gjakove, ku zu te punoje ne Shkollen Normale. Ishte njeri nga ančtaret e Keshillit te pare Nacionalglirimtar te Kosoves. Gjate dhe pas luftes kreu detyra ne rendesi ne organct krahinore dhe ishte deputet popullor federativ. Ne vitet pesedhjete Zekeria Rexha ishte profesor i gjuhes dhe i letersise frčnge ne Gjimnazin Shqiptar te Prishtines. Me 1949 u emčrua drejlor pergjegjes i revistes se pare letrare shqipe ne Kosove »Jeta e re«, ku ishte redaktor derisa me 1958 u kthye ne Tirane ku punoi ne Institutin e gjuhes e te letersise. Me letersi filloi te merrej si študent, e punimet e veta letrare i botoi edhe ne te perkohshmen ilegale »Liria - Sloboda«, organ i Frontit Nacionalglirimtar te Kosoves e tč Rrafshit te Dukagjinit ne vitet 1943-1944. Njeri nder themeluesit 18 e revistes letrare »Jeta e re«, ne kete reviste botoi nje sere studimesh e prozash artistike, si dhe ciklin e tregimeve humoristike-satirike qe kishin per subjekt kohen e perenduar dhe kohen e re. Vellimi i ketyre tregimeve me tituli» Talush Efendia« u botua pas vdekjes se autorit, me 1973, nga Redaksia e botimeve e »Rilindjes« ne Prishtine. Zekeria Rexha kontribuoi ne shume nisma te mbara ne fushen e gjuhes, te letersise, te shkences e te kultures shqiptare ne Kosove dhe ne RPS te Shqiperise. Ishte edhe perkthyes i shkelqyeshem nga firengjishtja. Perpos te tjerash, te perkthyera nga ZekeriaRaxha, u botuan edhe »Zonja Bovari« e GystavFloberit,» Mixha Gorio« i Onore de Balzakut etj. 19 BAJRAM DABISHEVCI BOZHURET E DEVOTSHMERISE QENI I MATRIARKATIT A i kolos i lig, i lire, me kčmbč te argjilta dhe ai laborator i guditshčm i pčrgjimeve i Kčshtjellčs Bastiani. Karakollet s’qenč kinema, veri me, honorare, ‘Zastava 101’ gra. Poputhte gjarpčri-nuse, po shqyhej dhelpra-amvise, se nenč, elaboratet nuk qenč e... po tkurren me natyren e ndryshuar. Kčshtu, zbraztia e pakufishme po perhapej me orcks te pakufishčm duke frushkulluar barin me te reshura te papara thundrash, kallinjtč e kčrkuar me pishe te thatč.. tatare, mblidheshin me pincat me modeme te oficerise Bastiani: ja Keshtjella e Filimores. Ja, si e rrelhuar me shkretirčn shume tč blerlč... te njerčzve me metal cicčrues. Ndihet prania jo e larget qe i ofrohen Keshtjellčs. Duken.,.«Ata« Vija e larget e gjalle vjen duke levizur. Turma le tčra »te atyre«. dylbitč ndalohen. Dylbitc e teatrit s’c zbusin drojen. Shikojne me rend fshehtč. Vija e horizonlit duket qarte. Po vijne. Dergjet nata plake, edhc pse reshen gjithgka. Dcrgjet gjithgka edhe pse shqeu gurmazin bushtra e shtabit Rome, bushtra prone, bushtra shoqc moter, bushtra fc, bushtra buke, bushtra c bulcvardit, bushtra rroge, bushtra fonde, bushtra fumizim, bushtra Bastiani. Qeni i Matriarkatit- vete Oficcria e Kryematrikullit. (jeni i Matriarkatit modem si ta shpčtoje, me terc kopcne e matrikujve rrokulliset poshtč, si la shpčtoje le tijnč Pa-qe?! Ndčrsa rrobaqepčsi i Bastianit tashmč invalid i rendč me komandant Filimoren qepursyte kah shkrclira dhe vija »e mallkuar« qč lčvizč me ritem tč shpcjtuar: »Pčrdrcq lčvizč... Ushtria annike rrugen tashmč e shlroi... Sikur edhc gurin e drurin kane nisur kendej, tek duket sikur edhe loka vetč zjarrnxjerr. Per drcq lčvizč... E shtabi i Romčs?... Kot, kot, kot«. Ata tč dy dridhen bashkč. Oficerčt shajnč digka. Ushtarčt fshijnč qurrat para pomo fotografive. Luajnč bixhoz... »Q’masč!... (jIdeale tčkelč tharku me dcrra velčvrasčs? As vetembrojtje, madje, e lere ndjenja luftarake kčta... karrieristč, parazitč, mikroborgjezč, avcnturierč, mashtrucs, te zbraztč, te huaj edhe pčr Kčshtjcllčn Bastiani: kčto makina tč monluara me numra, nč vcnd tč kokave, salloncve, kabinetcve, shtabcve, bursave, e shtabct janč wc-ja e parč e kuzhines sč kapitalit...« Qcpur syte kah shkrclira e zjarrit tč gjallč 20 vetom edhe sa mund le thone ata tč dy hanč: »Si te mbrohet e tere loka tartare rreth Keshtjellčs, dhe makineria sa s’ka shtrčnguarka vidat e s’mbct vegse nje gčrdalle Roma vete?« O, pra, qindra vdekje te reja reformash te njčpasnjeshme lehkan. (Pikerisht Gjenerali, »Ekselenca me monologun e vet«, dashka la reformoje punčn e Keshtjellčs Bastiani per »te mundur te udhehiqct mč lchtč«. Qčllon grusht fort tavolinčn. Ira monokli...) Pčrderisa qindra reforma tč shkrira nč njč vdekje gjithčllaskuge, qindra here me Filimore, me Ortize, komandantet qindra herč me tč lige, me te zbrazte, me te pafuqi. O, pra, ujku i egčr i lavdise sč lodhur kerkon mishra... qeni te sterlodhur tč disfatčs: - Q’lehke, keshtu, me kug e me mag, ende g’lehke, qen llaskug? TE MOS LEXOHET GABIMISHT DISPOZITA PER MBIKEQYRJEN E QARKULLIMIT TE PASURISE SE PALUAJTSHME )macia publikishl deshtc. - Me tet indifcrence, disfatizem, o populi, bijt me le mirč qe nxorre nga yt gji, kupton, valle, qe i denuakesh vetč ti? Por si s kupton kur tč lillč komuniste linde. Foli Marksi. Kčshlu, mbrapshle nuk lexuam, si, nga I nč LXXIX numrohct me gulgim rrugeve dhe pčr nje orč nga LXXX nč O. Frazcologjia e kompromeluar gjykalčn tčrmet dyndi. Si, kapitali klasik brinjčt e dherave dhe masat asht e Ičkurč t ’m ’i modcruaka? Nga I nč MCMLXXXIX e me tč marrč njehere fymč, bic nč O. O-ja zero me xhufkč behet. Si, l ’m ’u reformuaka historia e tčre? urneProcesin e Kčlnit kunder komunislevc, te fjetur, te verber, te qclbur, 21 Shume here hym, s’dola kune. Pergjithmone berllogun po e shporr nga vetja. »Neper Evrope, Ballkan... te mos e leni, aman, te sillet nje goxha fantazme!« 22 NELSON R. QABEJ, kandidat i shkencave ALOKTONIA KUNDREJT AUTOKTONISE SE SHOIPTAREVE STATUSI GNOSEOLOGJIK I NJE PIKPAMJEJE A utoktonia e shqiptareve ne trojet e sotme, fale studimeve thuajse treshekullore te dijetareve shqiptare dhe te huaj, nder te cilet vende nderi žene J. Tunman, E. Mashi, W. M. Lik, J.G. Han, N. Jokl, R. Katigic, E. (jiabcj etj, ka marre vleren e nje fakti historik, qe ka gjetur nje konsensus te kenaqshem ne boten shkencore ne pergjithesi. Per hir te se vertetes duhet thene se gjate tere kesaj periudhe nuk kane munguar 23 as perpjekjet per ta kundershtuar ate, gje qe eshte krejtesisht e ligjshme si nga pikepamja e teorise se njohjes dhe nga pikepamja e socilogjise se shkences. Por, ne qofte se ngritja e hipotezave te tilla, qe kundershtojne autoktonine e shqiptareve nga pikepamja e mesiperme mund te perligjej ne fillim te shekullit tone, ne punimet e mevonshme te nje numri autoresh, si gjuhetari rus A. Selishgev, gjuhetari serb Ivan Popovig etj. u perdoren si fakte kryesisht argu¬ mente, te cilat, si rrjedhim i studimeve te mevonshme, kishin humbur vleren e argumentit kunder autoktonise se shqiptareve. Ky drejtim ekstrashkencor, i kundershtimit te autoktonise, i nxitur nga motive ekstrashkencore, vazhdon edhe ne ditet tona, sig tregoi simpoziumi i Akademise Serbe te Shkencave dhe Arteve i vitit 1986, botuar ne vitin 1988 ne nje vellim te vegan te ne gjuhet serbo-kroatisht dhe frengjisht. Ne kete simpozium shkenca serbe doli me nje program te gjere kunder autoktonise se shqiptareve, duke shtmar si detyra kryesore te provonte se: 1. Koncepti i sotem i shtrirjes teritoriale te ilireve ne pjesen perendimore te siujdheses ballkanike, qe shkonte ne veri deri ne brigjet e Danubit, eshte i ekzagjeruar, andaj duhet revizionuar rrenjesisht deri ne 1/3 e territorit qe u eshte njohur deri sot. 2. Dardanet nuk jane nje fis ilir, por trak. 3. Ne fillim te mesjetes, iliret e jugut (banoret e lashte te Shqiperise se sotme) ishin romanizuar. 4. Kesaj popullsie te romanizuar iu mbivendos nje popullsi sllave qysh nga dyndjet e tyre te para ne shekullin VI. 5. Shqiptaret, si nje popullsi paleoballkanike, kaneardhur ne trojete tyre te sotme dikur ne mesjete, nga nje zone e pacaktuar e Ballkanit, nga Dardania, ose zbriten nga malet e Shqiperise ne fushat e banuara nga nje popullsi sllavo-jugore. Nga »panilirizmi« tek »ilirofobia« Burimet e shkruara te lashtesive greke dhe romake na japin nje tablo te plote e madje dhe koherente te shtrirjes se ilireve ne hapesire e ne kohe. Te shqyrtuara ne teresine e tyre, konceptet e Herodotit, te Strabonit, te Plinit, te P. Melas, te Apianit e deri te Stelan Bizantini krijojne nje tablo te tille te shtrirjes territoriale te ilireve: ky populi zinte pjesen perendimore te siujdheses ballkanike, duke u kufizuar nga perendimi me detet Jon e Adriatik, ne jug me gjirin e Ambrakise, ne lindje permes kreshtave te vargmaleve te Pindit, lugines se Vardarit e Moraves, kurse ne veri me lumin Sava ne Gadishullin e Istrias. Ne mbeshtetje te njoftimeve te autoreve te lashte greke e romake rreth shtrirjes territoriale te ilireve erdhen edhe te dhena te tjera te karakterit gjuhesor, arkeologjik, emografik etj. Prej ketyre te dhenave duhen veguar si posagerisht te rendesishme te dhenat e shumta gjuhesore nga fusha e antroponimise e toponi- mise qe gjenden ne veprat e indoevropianistit te shquar te shekullit tone, Hans Krahe, ne te cilat emrat e njerezve dhe emrat e vendeve te tere territorit klasik te ilireve (me kufi verior Danubin e ne lindje me traket e maqedonet) formojne nje unitet, ne ndryshim te theksuar nga territoret fqinje trake, greke, kelte e italike. Nje studim analitik i Radoslav Katigigit, gjuhetarit te shquar kroat te kohes sone, rreth antroponimise se lashte ilire (Die Nuesten forschungen eber die enheimis- che sprachschicht in den illyrishen Provinzen), nxori perseri ne dri te kete unitet 24 etnik te terc territorit klasik te ilireve per te cilin beme fjale. Edhe te dhenat arkeologjike te arkeologcve jugosllave, si Stane Gabroveg, Mate Suig, Alois Benac etj, pcrputhen me konceptin e derisolcm rreth shtrirjcs tcrritoriale le ilireve, duke e caktuar kufirin verior le tyrc pcrkatesisht ne kulturen e Halshtatit (pjesa veriore e Sllovcnise) e kufirin vcripercndimor te tyrc deri ne lumin Timavus. Por, ne vitin 1984, ne mcnyrc te papritur c te menjchcrshme arkeologu serb Milutin Garashanin parashtroi nje pikcpamjc te re, qc rcviziononte rrenjesisht konceptin epranuarpcrgjithcsisht rreth shtrirjes tcrritoriale leilireve. Tani etutje ai do te linte jashte trojeve etnike te ilireve dhe japodet, liburnel, panonet, dardanet dhe dalmatct. Meqe kjo perpjckje e lij dhe e studiuesve te tjere serbe eshtc perligjur edhe me nevojen e kapercimit te konceptil te »panilirizmit«, duhet bere e qarte se gdo identifikim i »panilirizmit« me konceptin klasik te shtrirjes territorialc te ilireve do te ishte nje shtremberim i madh, sepse dihct qe me »panilirizem« eshte kuptuar ajoprirjee zhvilluar ne vitet 30-50 qe u njohu ilireve nje shtrirje jo vetem ballkanike, por edhe mbareevropiane, ne tere Evropen Pcrendimore e deri ne Spanje. Se dyli, kthesa e ketij simpoziumi te Akadcmise se Shkencave dhe Arteve te Serbise per nje revizionim te tillc rrcnjesor te kufijvc etnike te Ilirise bie ne kundershtim te hapct me simpoziumet e mcparshme le Sarajcves, ku me nje mirckuptim te plote shkenca jugosllave konfirmonte kufijtc klasike te ilireve. Por Milutin Garashanini, duke injoruar tere rezultatet e dcrisotme te kerkimeve historike, gjuhesore dhe etnologjike qe flasin per nje pcrkalcsi etnike ilire te dardaneve, edhe nje fakt te tille arkeologjik te lidhjes sc kultures ilire te Matit me ate te Dardanise, mundohel ta shpjcgojc me nje dcus ex machina, me levizjen e barinjve shtegtare. Duke mohuar konceptin fillestar te vetin mbi perkatesine etnike ilire te dardaneve, por pa sjelle asgje bindese per kcle ndryshim, ai arrin ne perfundimin se iliret zinin 1/3 c territorit te Dardanise ne saje le nje dyndjeje te fisit ilir te autariateve. Asnjc te dhene bindese, qofte dhe vetem arkeologjike, nuk ka sjelle per te perjashtuarterritoret ejapodeve,liburneve,dalmaleve,panonevedhepelagoneve nga territori i perbashket i ilireve. Tere gjurmet e kultures materiale ilire ne Panoni, Japodi, Liburni. Dardani etj. ai pcrpiqet t’i shpjegojc me le ashtuquajtura »enklava ilire«, duke e shndcrruar tere pjesen pcrendimore te Ballkanit te lashte ne nje lloj »arkipclagu«ilirnetrojet e popullsive fqinje. Perpjekja per te mbeshtctur pikepamjen e lij me kčrkimet gjuhesore te Katigigit e te Fanula Papazogluse kane dcshtuar, sepse dihet qe Katigigi ka provuar me ato te dhena pranine e nje etnosi te perbashket ilir, brenda te cilit dallon grupe etnikisht me te lidhura. Kcshtu eshtc interpretuar sludimi gjuhesor i Katigigit ne po kete vellim edhe nga ilirologia Papazoglu. Garashanini eshte perpjekur te shpjegojc faktin qe tegjithc perfaqcsuesite dinastisc dardane kane emra ilire me nje »infiltrim ilir« ne Dardani, por ne rrelhanat e lashlčsise diirdanc asnjc infiltrim qč nuk do te shpintc ne pcrmbysjcn e raporteve nderetnike ne favor te infillruesve nuk mund te shpinte ne themclimin e nje dinastie ardhcsish ilire (madje as te nje mbreti le vetem ilir). Mund te konsiderohet me vlere te posagme per identifikimin etnik te ilireveedhefSkli qcnekohcn e tyre, perandorc si Justini e Justiniani i Madh, te lindur ne Dardani, quhcshin perandore ilire. Baza empirike 25 Monedhe me perkrenaren e Filipit te Maqedonise, ku duken dy briret simbolike te dhise. Perkrenare te tille ka mbajtur Aleksandri i Madh, Piroja i Epirit dhe Skenderbeu. arkeologjike qe ai sjell per te mbeshtetur kete koncept te ri te tij, eshte njekohesisht e dyshimte dhe shume me e vogel se korpusi i te dhenave arkeologjike qe vertetojne unitetin etnik ilir te te gjitha fiseve te atij territori ne jug te Danubit. Perše atehere duhet ngritur nje hipoteze e panevojshme dhe e paqendrueshme? Pergjigjja qe u dha ne ate simpozium se koncepti klasik u sherben interesave te politikes shqiptaromadhe, eshte ekstrashkencore dhe fantastike. U romanizuan ndonjčhere iliret e jugut? Pikepamja e shprehur ne simpoziumin e Akademise Serbe te Shkencave dhe Arteve lidhur me fatin e popullsise iliro-jugore eshte se ajo u »romanizua« te pakterqysh ne shekullin e gjashte, dukekuptuar, meromanizim ate proces skajor te asimilimit etnik, qe do te arrihej kur kjo popullsi te humbiste vetedijen emike dhe gjuhen e saj, duke folur nje dialekt te latinishtes vulgare. 26 Q ’prova u sollen ne simpozium per te vertetuar ketc romanizim tč ilirevc te jugut? I vetrni fakt empirik i permendur aty ishte gjetja ne Shqiperi e mbishkrimeve latine me emra vetjake latine. Por do le ishte me tc vertete nai ve qe ta konsideroje kete si prove te romanizimit te Ilirise sc Jugut. Se pari, se Iliria e Jugut eshtc vendi me numrin me te vogel te mbishkrimeve latine te zbuluara, ne kontrast te thcksuar me zonat e njohura si te romanizuara (nga 23 mije mbishkrime latine, 9500 i perkasin bregdctit dalmat, rreth 7000 pellgut te Danubit te mesem (Hungari e Austri), 5500 pellgut te Danubit te poshtem (Serbi, Bullgari Veriore e Daki) e 800 mbishkrime ne Ilirinee Jugut, ne Traki e Maqedoni. Nga keto, ne territorin e sotem te shqiptareve jane gjetur 200 mbishkrime latine, duke filluar nga shekulli I, nga te cilat gjysma ne Durres (ish- koloni romake) dhe zonen perrcth, nderkohe qeka shume krahina, ne te cilat nuk eshte gjetur ndonje mbishkrim i tillč. Vete kjo analize sasiore flel kunder gdo procesi intensiv romanizimi ne trojet e sotme shqipfolesc (sepse, edhe sikur te gjilha ato tejene mbishkrime dcdikuar latineve, numri i tyre eshtc aq i pakte, saqe mund te lidhen vetčm me perfaqesuesil e administrates romake ne Iliri). Se dyti, emrat latine te njerezve qe ndeshcn ne keto mbishkrime, nuk mund te sherbejne si kriter i perkatesise ctnike te atyre tč cilčve u kushtohen mbishkrimet, sepse dihet qe antroponimet (emrate njerezve) e huaja mund te pcrvetesohen nga nje populi edhe pa ndodhur ndonje ndryshim ne perberjen etnike te tij. Se treti, ne nje territor te romanizuar nuk mund te ndodhte qe, mcnjehere pas ndarjes se perandorisč ne pjesen lindore e perendimore, te futej si gjuhč mbishkrimesh qreqishtja, sig ka ndodhur ne trojet shqiplare. Te gjitha keto fakte kane nje force te mjaflueshme argumentuese per te bindur qdo hctues te paanshem se asnje proces romanizimi, ne kuptimin e parashtruar me siper, nuk mund te ketc ndodhur ne Ilirinc e Jugut (ne trojet e sotme shqipfolese), sig ndorlhi ne Dalmaci, ku folesi i fundit i dalmatishtes (nje lalinishte vulgare) jetoi deri ne vitin 1898, ne Austri e Hungari, ku nje latinishte vulgare eshtc folur deri ne shckujt IX-X, e ne Daki, ku sot flitct rumanishlja si nje gjuhe romane. Nga pikepamja melodologjike, Vlladisllav Popovigi, i čili Lrajtoi problemin e romanizimit ne ketc simpozium, ka proceduar ne nje menyre teper te dyshimte. Pa provuar ose argumentuar fare sc ne kolonite grcko-romake te bregdetit te Ilirise se Jugut Hitet vetem latinisht (ose grcqisht), pa provuar se ne qytetet ilire fliteshin keto gjuhe te huaja, shpreh shqctesimin dr »...ne nuk kemi ndonje menyre te drejtperdrejte per te mcsuar se ne g’shkallc ilirishtja flitej ende, apo nese ajo nuk flitej me fare ne vcndbanimet me te vogla te fushes dhe luginavc te lumcnjvc«. Popovigi kctu braktis ate qe eshte e domosdoshme, mctoden in- duktive, qe do ta bfinic tc besucshcm pcrfundimin e tij se »gjuha qe flitej ne vcndbanimet ne veri te rrugcs Egnatia, para dyndjeve le mcdha sllave, ka qene ne radhe tc pare latinishtja«. Ai ka arritur ne kete pcrfundim ncpcr nje mige »te lehte«, duke dcduktuar gjuhcn ebanoreve nga gjuha e mbishkrimeve dhe emrave te njerezve qc gjen ne to, ndonese ato jane, sig pohon vete »ne numer te vogel«. Po t’i permbahcj me konsckuence ketij arsyelimi, Popovigi do tc duhej te pranontc se, pas pushtimil osman duhct te ketc ndodhur nje imigrim masiv i nje popullsic turke, mbishkrimet e sc cilcs ne gjuhcn arabo-osmanc kane vazhduar te shkruhen deri ne shckullin tone. Ja absurditetct ne te cilat mund te shpjcre premisa c gabuar logjike se »Gjuha e mbishkrimeve pcrcakton karaklerin etnik le nje popullsie«. 27 Es h te ngulur ndonjehere popullsi sllave ne Shqiperi? Pasi ka arritur »romanizimin« e tere zones urbane, te fushave e luginave te Shqiperise, dhe, pasi ka pranuar mundesine e mbetjes se nje popullsie ilire te paasimiluar ne malet e paarritshme te Shqiperise (ndonese kjo bie ne kundershtim me pikepamjen e shprehur ne ate simpozium nga Fanula Papazoglu, e čila e shikon Dardanine dhe dardanet »trake« si paraardhes te shqiptareve), historiani serb V. Popoviči arriti ne perfundimin se qysh ne shekullin V ne trojet e Shqiperise se sotme ishte ngulur nje popullsi sllavo-jugore, e čila iu mbivendos nje popullsie ilire te romanizuar. Per te arritur ne kete perfundim, atij i mjaftojne keto dy pohime: 1. Se ne dyndjen e pare te vitit 548 sllavet kishin arritur deri ne Dyrrakion (Durres). 2. Toponimia sllave e Shqiperise, e čila, sipas tij, nuk mund te lidhet vetem me »ekspansionin e shteteve bullgar e serb«, por ne nje pjese te mire lidhet me dyndjet sllave para ketyre pushtimeve. Lidhur me faktin e pare, duhet kujtuar se edhe vete sllavistet e njohur, si gcku Lubomir Nierderle, kane provuar se dyndjet sllave te shekullit VI ne Ballkan kane pas ur karakter plagkites dhe nuk shpune ne formimin e ngulimcve sllave ne ndonje pjese te Ballkanit. Lidhur me toponimine sllave ne Shqiperi ia vlen te ndalemi diši me gjate. Ne kete toponim i kane lene gjurmet e tyre shume procese e dukuri etnologjike, gjuhesore, kulturore dhe administrative, qe jane zhvilluar ne kete vend, andaj do te ishte naivitet te identifikohej prejardhja e toponimit me perberjen etnike te popullsise se ciles i perket ai toponim. Por problemi i toponimise sllave ne Shqiperi, me te cilin shpesh eshte abuzuar per te arritur ne perfundime te kerkuara, ketu mund te shtrohet thjesht e ne nje menyre racionale: 1. Ne Shqiperi gjendet nje numer toponimesh sllave, qe e kalon numrin e toponimeve latine, greke e turke te ketij vendi. 2. Toponimet sllave te Shqiperise jane me te shpeshta ne zonen rurale fushore e malore. 3. Toponimet sllave ne Shqiperi jane te rralla ne grupin e emrave te qyteteve, te lumenjve e te maleve. Studiuesit serbe e konsiderojne toponimine sllave te Shqiperise si piken e forte dhe themelin e pretendimeve te tyre rrelh nje perparesie sllave ne kete vend. Me gjithe se te dhenat qe kemi nuk e provojne drejtperdrejte a terthorazi pranine e ndonje popullsie sllave ne Shqiperi para sundimit bullgar, ne jemi te gatshem ta marrim seriozisht ate si nje hipoteze pune ne qofte se do te vertetoheshin dy rrjedhime te pashmangshme logjike te saj: Se pari, se evolucioni fonetik i toponimeve te lashta (ilire) te Shqiperise eshte kryer ne perputhje me rregullat fonetike te sllavishtes jugore, ose te pakten, me ndermjetesine e tyre. Se dyti, rregulli i mirenjohur i metatezes se likuideve (metateza e Shevelevit), qe veproi ne sllavishten jugore deri ne mesin e shekullit IX, duhet te kete prekur toponimet e Shqiperise, ashtu si edhe toponimet e pjcseve te sllavizuara te Ballkanit. Kjo do te ishte nje prove e sigurt se ajo toponimi eshte formuar para shekullit IX, d.m.th. para pushtimit bullgar te trojeve shqiptare. Vetem ne kete 28 rast do te mund te thuhej se ajo nuk lidhet me ndikimin administrativ-kulturor te pushtimit, por me nje popullsi sllave te vendosur qysh ne dyndjet e para sllave ne Ballkan. Fale punimeve te shumta te thuajse dy shekujve te fundit, eshte ruajtur deri ne ditet tona, ka evoluar vetem ne pajtim me rregullat fonetike te shqipes e te asnjeres prej gjuheve te tjera ballkanike. Keshtu doli Durres nga Dyrrakion, Ishem nga Isamnos, Lesh nga Lissos, Shkodra-Skodra, Buna-Barbana, Nish- Naisus, Shkupi-Skupi, Shtip-Astibos, Mali i Sharrit- Skardon mons, Vlora- Aulona, Vjosa-Aous, Sazan-Sasson, Arta-Araktos, Cami-Thytamis, te cileve mund t’u shtohen: Gjirokastra (Ergjeria) nga Argiros, Amonica-Amantia, Pa- lokaster-Panote, Ballesh-Boulis. Edhe disa nga formate sotme te rreth 30 kalave te lashta, qe dalin ne nje liste le Prokopit te Cezarcse, mund te shpjegohen me veprimin e ligjeve fonetike te shqipes. Ne vume re se ne toponimet e mesiperme gjendcn te atilla (si Skardon mons, Barbana, Argioros), qe, po qe se do te kishlc me te vcrtete nje popullsi sllave ne keto troje, ne saje te metatezes se likuideve do te na dilnin sot perkatesisht ne format (Skradon, Braban, Ragir). Po keshtu, jane disa emra kalash qe gjenden ne listen e Prokopit le Cezarese qc mund te pcsonin kcte metatcze (Thcrma, Barbat, Bargulis, elj) por, ne te vertete, asnjcra prej lyre nuk e ka pesuar dhe na dalin perkatesisht ne format: (ierme, Pobrat, Margelliij, Cakran, Labove, Vegro, Borsh. Shihet fare qarte se te gjitha te dhenat qe mund te nxirren nga shqyrtimi i mesiperm hcdhinposhlegdo mundesi per nje prani sllave ne keto troje dhe, meqe nuk gjenden gjurme toponimesh sllave te para shekullit IX ne Shqiperi, ne menyrc logjike e te natyrshme del perfundimi se toponimia sllave ne Shqiperi lidhet kryesisht me ndikimin administrativ e kulturor te pushtimeve bullgare e serbe gjate mesjetes (shekujt IX-XI). Hipoteze apo dogme? Rezultati i palekundur i tere atyre kerkimeve rreth 3 shekullore pčr prejardhjen e shqiptareve ka qene: Shqiptaret jane autoktone ne trojet e tyre te sotme. Ndonese ne kundcshlim me rrymen c pcrgjithshmc te mendimit shkencor evropian, nje pikepamje qe mohon autoktoninc e shqiptareve ka rreth dy shekuj qe qarkullon ne formen e hipotezave te pakonsoliduara, ndaj dhe jeteshkurtra. Sido qe te jete puna, kemi le bejme me nje pikepamje qe nuk ka pushuar se shfaquri, me gjithe deshtimin c te gjitha perpjekjeve per ta shnderruar ate ne nje strukture teorike te besueshme. Derisa ajo perfaqeson nje dukuri reale, eshte e nevojshme te percaktohet edhe statusi i saj nga pikepamja e teorise se njohjes. Se pari, duhet thene se sot, kur autoktonia e shqiptarevc ka marre vleren e nje fakti historik nuk mund te pcrligjct zhvillimi i nje pikepamjeje qe kundershton autoktonine. Se dyti, gjate thuasje dy shekujve le qarkullimit te kesaj pikepamjeje nuk eshte -zbuluar asnje fakt qe do ta mbeshteste ate, ose te ndihmonte terthorazi ne argumentimin e saj., Se treti, ajo as sot, as ndonjeherc tjeter ne te kaluarcn nuk ka marre tiparet e nje strukture teorike qe do te meritonte te quhcj hipoteze. 29 Kete cen te trete te pikepamjes qe kundčrshton autoktonine e shqiptareve ne trojet e tyre te sotme, duhet ta shqyrtojmč pak me nga afer. Baza empirike (faktet hislorike) mbi te cilčn do te ngrihej kjo hipoteze eshle shume e dobčt, edhe po te guxonim te thoshim se ekziston. Keshtu, eksplanandumi (faktet qe duhen shpjeguar) i kesaj »hipoteze« pcrfshin mungesčn e te dhenave per shqiptarčt ne burimet bizantine per shekujt VI-XI. Se sa i dobet čshtč ky argument per te mohuar praninč e shqiptareve ne trojet e tyre te sotme ne ate kohe, del nga fakti se shqiptaret nuk pčrmenden ne ate kohe as ne ndonje vend tjeter te Ballkanit e megjithatč, perkrahesit e aloktonise se shqiptareve e quajne te mundshme qe, ata te kene qene ne zona te tjera te siujdhcses ballkanike. Per t’i dhene pikepamjes se aloktonise se shqiptareve statusin e nje hipoteze, ve? eksplanandumit, ajo duhet le pajiset dhe me nje eksplanans (nje procedure dhe aparat shpjegues), qe do te pershkruante kohen dhe vendin nga erdhen shqiptaret, rrugen dhe rrethanal ne te cilat ndodhi ky shtegtim masiv i shqiptareve. Por, ne te vertete, deri sot askush nuk ka ndermarre ndonje perpjekje serioze per te krijuar nje eksplanans te lillč. Shihet qarte se kesaj pikčpamjeje qe kundershton autoktonine e shqiptareve, i mungojne te dy pčrberčsit strukturorc qe do t’i jepnin statusin e hipotezes. Por, edhe sikur kjo e mete te mos ekzistonte dhe pikepamja e aloktonise te kishte arritur te struklurohcj plolesisht si nje hipoteze do te shtrohej pyetja: I reziston ajo valle verifikimit shkencor? Kjo pergjigje lidhet drejtperdrejt me pergjigjen qe do t’i jepet pyetjes: Mund te behen, ne baze te kesaj hipoteze, prediksione (parashikime) qe mund te veri- fikohen empirikisht? Nje prediksion themelor i kesaj hipoteze do te ishte: Gjurme te shqiptareve do le gjenden ne ate zone te Ballkanit qe mendohet te jele djepi i formimit te ketij populli. Por gjurme te tilla (ne toponimi, ne kulturen materiale, ne besimin popullor etj.) nuk ka qene e mundur te gjenden ne asnjčrin prej vendeve te Ballkanit jashte trojeve te sotme shqipfolese. Si? u tregua me pare, ne Simpoziumin e Akademise Serbe te Shkencave dhe Arleve, u hodh edhe ideja se ky vend mund te ishte Dardania, dhe se shqiptaret mund te jene pasardhes te malesorcvc ilirc te paromanizuar. Te dyja keto ide kane te perbashket formimin e ketij populli brenda trojeve te sotme tč shqiptareve dhe ekspansionin e tij dikur ne mesjete ne luginat dhe fushat e Shqipčrise, ku asimiluan ose perzune nje popullsi te mčparshme sllave. Por, si? u tregua me pare, edhe kjo hipoteze rrezohej pčrballč verifikimit te prediksionit te saj themelor: Toponimet e lashta te Shqiperise do te kene evoluar ne perputhje me rregullat fonetike te sllavishtes jugorc. Duke permbledhur sa u tha ketu, del se: Se pari, ajo pikepamje asnjehere nuk ka arritur te formulohct plolesisht si nje strukture teorike qe do te mund te quhej hipoteze. Se dyti, gjate thuasje dy shekujve te qarkullimit te saj nuk eshte zbuluar ndonje fakt qč ta mbeshtcste ate, as nuk eshte vertetuar ndonje prediksion qe mund te rridhte prej saj. Ne rrethana te tilla, te besosh ende sot ne ate pikepamje do te thote te braktisesh fushen e shkences per te dale ne mbrctčrine e iracionales e tč fantazisč, tč braktisčsh historinč e njč populli pčr tč krijuar njč fantazme tč tij. Po le mos 30 merren parasysh faktoret ekstrashkencore (politike) qe e motivojne sot qarkull- imin e kesaj pikepamjeje, shume larg statusit te nje hipoteze, ajo nuk do te pcrfaqesonte me shume se nje dogme te paprovueshme. Marre nga »Shkenca dhc jeta«, nr. 4. 1989 DR. MASAR STAVI LEČI, profesor na Odseku za francuski jezik i književnost Filozorskog fakulteta u Prištini ALBANCI NA KOSOVU NIŠU DOŠLJACI O nekim netočnostima u intervjuu Saveznog sekretara za vanjske posiove francuskom Le Mondeu S avezni sekretar za vanjske posiove, Budim ir Lončar, daoje intervju francuskom Le Mondeu od 29 novembra 1988.god., str. 3, o čemu obaveštava i Vaš tjednik br.355 od 6. prosinca 1988.god.str. 60. U razgovorima uglavnom o ekonomskim prilikama i odnosima s Francuskom i evropskom zajednicom, nije izostavljena ni u nas tzv. dežurna tema - Kosovo i Albanci u njemu. Mcdjutim, tom prilikom se prikralo, rnožda zbog brzine kojom je razgovor mogao biti vodjcn,i nekoliko netočnih tvrdnji u vezi s Albancima, kojc povredjuju njihovu historijsku i političku istinu. O tim nepreciznostima pisao je i sam Le Mondeu, a danas i Vaš tjednik koji je preneo dio tog intervjua, ne ulazeči u prave razloge zašlo nije preneo i neke druge, recimo, veoma važne delove! Na pitanje francuskog novinara, gospodina Alainca Debovea, o, kako je rekao, talasu medjuetničkih napetosti u Jugoslaviji, o ponovnom budjenju nacional¬ izma, srpskog i albanskog na Kosovu,primcricc, o opasnosti od tih nacionali- zama po budučnost federacije i jedinstva, naš Savezni sekretar za vanjske posiove je odmah reagirao tvrdeči da za to on »ne strahuje« izmedju ostalog i zbog toga Stoje »...naš federalni sistem veoma napredan«, toliko napredan »...da smo anticipirali Evropu budučnosti«. Ali, - nastavlja naš Savezni sekretar za vanj ske posiove, -».. .gla vna slabost sistema koji smo odabrali jeste njego va vrlo demokratskakoncepcijasamoupravljanja i odlukakojese donose koncenzusom« (podvukao M.S.) - »Mais la faiblaisse princippale du systeme que nous avoins choisi est sa conception tres democratique de 1’autogestion et des decisions consensuclles« - cf. Le Monde br. 13635od29.XI.1988., str.3, dabi zalim tvrdio u njegove »Dve reči o specifičnom pitanj u Srbije i Kosova« kako je »Kosovo bilo od XII do XV stoleča, pre dolaska Turaka na Balkan, centar srpske kulture i društvene svesti«, a da su »Albanci tu došli uglavnom uprošlom stolječu« (sic) - »Les Albanais, venus dans cette region principalement au siecle dernier...«, ibid. (podvukao M.S.). Prepuštajuči kompetentnijim komentar prvog dela odgovora našeg Saveznog sekretara za vanjske posiove, koji sc odnosi na vrlo demokratsku koncepciju samoupravljanja i odluka putem koncenzusa kao »glavne slabosti našeg sis¬ tema« (podvukao M.S.), za deo odgovora, koji se tiče Kosova i Albanaca, rekao bih daje nepotpun ako ne i suvišan i jednostran! S obzirom na kontekst u kojem se spominju i Albanci i Kosovo, takav odgovor je nepotpun bez konstatacije da 31 je (današnje) Kosovo bilo u toku spomenutog stoletnjeg razdoblja prošireni deo srednjovekovne srpske države, a da su njegovi stanovnici, medju njima i Albanci, kao potomci autohtonih Ilira, odoljeli njenom religioznom, državnom i clničkom pritisku. Autohtoni narodi Balkana, prema torne i Albanci, kao potomci jednog od njih, niti su imali, niti su mogli odnekud doči u ove krajeve, prema torne i na Kosovo, kako to tvrdi u intervjuu s francuskim novinarom naš Savezni sekretar za vanjske poslove: »Les Albanais, venus dans cette region principalementauslede demier...« (podvukao M.S.). Naprotiv, historijanas uči da su oni bili prisiljeni da se povlače i nastane na brdovite predele Balkana, zbog prodora drugih naroda na poluotok: kao Sto je poznato, Slaveni, prema torne i Srbi, došli su na Balkan počev od VI - VII stolječa. 0 autohtonstvu, kao i o kontinuitetu albanskog stanovništva na Kosovu, i opče na njihovim ognjištima, gde žive i dan-danas, pa i tokom stoleča naglašenih u intervjuu našeg Saveznog sekretara za vanjske poslove svedoče, osim poznatih stručnih argumenata (ne samo) u svetu nauke, i sam Dušanov grb, i sudelovanje 1 žrtve albanskih ratnika u Boju na Kosovu na strani balkanske koalicije, i hrisovulje pravoslavne crkve, i rani osmanlijski defteri.kao i mnogobrojni dokumenti katoličke crkve. Netočnim i nepotpunim tvrdnjama u tekstu razgovora našeg Saveznog sckreta- raza vanjske poslove o »dolasku Albanaca na Kosovo uglavnom u prošlom slolječm suprotstavljaju se i sami, poznati u histeriji, njihovi (albanski) protivturski oružani ustanci, od kojih ovom prilikom bismo istakli onaj s kraja XVII stoleča (1689.) na čelu s poznatim kosovskim intelektualcem, albanskim nadbiskupom i piscem Pjeter Bogdanijem. Ostvamom: »dolasku Albanaca na Kosovo uglavnom u prošlom stoleču«, kako to tvrdi naš Savezni sekretar za vanjske poslove u tekstu intervjua namenjenom vanjskom čitaocu, može se govoriti pod uslovom da se precizira, što tamo nije uradjeno, da su Albanci došli tu »prošlog stoleča« iz više od 500 sela Topličkog kraja. Kao što je poznato,proterivanje albanskog stanovništva iz tih krajeva uoči i posle Berlinskog Kongresa usledilo je i kao posledica pol itičke podrške koju je Srbija uživala tada od Strane Rusije i Francuske, o kontinuitetu albanskog stanovništva na Kosovu svedoče i razvoj i polet Pokrcta Nacionalnog Preporoda ovde, na njihovom ognjištu, gde če se formirati i njegova Organizacija poznata u histeriji pod imenom Prizrenska Liga. Frapira takodjer i deo razgovora našeg Saveznog sekretara za vanjske poslove sa francuskim novinarom, u kome se tvrdi da Kosovo ima samo »...neke karakteristike autonomije«! Bez obzira na francusko značenjc reči autonomija, Savezni sekretarje trebao istači daje Kosovo Socialističkaautonomna pokrajina i konstitutivni element federacije, što nekim birokratskim i drugim strukturama smeta. I kad je reč o »vlasti« na Kosovu, bilo je netočnosti i nepreciznosti. »Albanci koji čine večinski deo stanovništva (na Kosovu, M.S.) su naravno na vlasti« - »Les Albanais, majoritaires, sont naturellement au pouvoir«, - ne odgovara pravom stanju stvari u SAP Kosovo. Grupa slovenačkih novinara i sociologa, koja je nedavno boravila na Kosovu, »otkrila« nam je da se na čelu sedam važnih kulturno-prosvetnih i naučnih institucija SAP Kosova nalaze, čak dva i više mandate, predstavnici srpske odnosno črnogorske i turske nacionalnosti, a to su sledeče institucije: Akademija nauka i umetnosti, Rektorat Sveučilišta u Prishtini, Pokrajinski komitet za obrazovanje, nauku i kulturu, Pokrajinski SIZ za naučni rad, Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture, Pokrajinski kulturni centar, Pokrajinski SIZ za 32 obrazovanje i vaspitanje, ne nabrajajuči tu odnos dekana i prodekana ijoš po koju važnu funckiju, Sto navodi na pomisao daje poslednjih godina sve više primerna i prisutna tendencija marginalizacije Albanaca sa rukovodečih funkcija. Znači li to nešto, može oceniti jugoslavenska javnost! RIŽA TEFIK FILOZOF ME ORIGJINE SHOIPTARE R iža Tefik lindi ne Stamboll me 1868, ne nje familje dibrane te cilen e perkujton vete me keto fjale: »Babai im eshte shqiptar. Nese ka qe nuk e dijne, le ta mesoje ?do njeri«. I ati, Mehmet Tefik, ka qene mesues. Vete Rizai mbaroi Fakultetin e Mjekesise ne Stamboll dhe per disa kohepunoi si mjek dogane. Pavaresisht nga profesioni, ai shkroi poezi dhe kritika letrare, te cilat terhoqen vemendjen e lexuesve nekohen e Hyrjetit. Me 1908 hyn ne Shoqaten Letrare »Letersia ere«. Ne Parlamentin Osman zgjidhet deputet i Edrenese. Zotesia dhe aftesia e tij bene qe ai te merrte pjese edhe ne detyra te larta shteterore. Perve$ shqipes, zoteronte edhe tete gjuhe te huaja. Per nje kohe te gjate dha mesimin e filozofise ne Universitetin e Stambollit. Vdiq ne Stamboll, ne dhjetor te 1949-es. Veprat e tij kryesore jane: »Fjalori i hollesishem filozofik« (ne dy vellime), »Mesime filozofike«, »Veshtrimi i jetes«, »Shenime filozofike«, te gjitha keto negjuhen turke. Ka perkthyer me bashkautore edhe »Rubairat« e Omar Khajamit. Ne doreshkrim ai la edhe nje punim kushtuar estetikes. Riža Tefik ishte nje figure e shumanshme dhe mjaft origjinale. Ai ishte gazetar dhe shkrimtar, politikan dhe filozof, gjuhetar dhe kritik letrar. Themeluesi i Turqise moderne, Mustafa Qemali qe me 1909, vinte ne dukje aftesite intelektu- ale te Riža Tefikut. Ne nje kartoline qe ai i dergon Rizait, me 20 marš 1909, shkruan midis te tjerash: »Kjo kartoline e thjeshte qe i paraqitet veshtrimit tuaj depertues, mund te jete nje motiv habie, mirepo nje zemer qe mahnitet nga dijet e larta, mund te perfitoje nga dijet kulturore, dhe mendoj se mund te perfitoje nga nje zoteri si ju, qe i keni te gjitha virtytet dhe dijet«. Megjithese u muar me shkenca te fushave te ndryshme, Riža Tefik parapelqente me shume filozofine. Ketu ai beri nje pune te vegantc. I pari ne Turqi beri studimin, interpretimin dhe klasifikimin e pikepamjeve te Bekonit dhe Hegelit. Perktheu edhe mjaft artikuj te filozofeve perendimore ne gjuhen turke. Filozofine ai e studiontc si nje mjet per te zbuluar te verteten, si mjet per te ndihmuar praktiken. Ajo do t’u jape zgjidhje problemeve qe shtron jeta. Nje fushe (jeter ku ai dha kontribut le ndjeshem eshte letersia. Ai ishte edhe shkrimtar, edhe kritik letrar. Ai u dallua per analizat letrare qe u ka bere disa veprave te letersise turke. R. Tefik ishte njeri me prirje demokratike, perparim tare. Ai kerkon perparimin e gjithe shoqerise, por ne te njejten kohe ishte i bindur se kjo nuk mund te arrihej pa arsim, pa kulture, pa shkolle. Ai kembengulte se te gjithe duhet te mesojne. Ne artikujt e shumte te Riža Tefikut nuk mungojne edhe problemet shoqerore te kohes... Puna, leximi, librat ishin kenaqesia me e madhe per Riža Tefikun. Duke qene vete nje studius i apasionuar, ai u be shembull konkret per imitim, sidomos nga te rinjte. I pyetur nje here nga studentet se ku do ta ndiente veten me te lumtur per te banuar, Riža Tefiku u pergjegj: »Ne biblioteken me te pasur te botes«. Kishte rešpekt per te gjithe popujt, te medhenj apo te vegjel qofshin, prandaj 33 kerkonte qe te studiohej kultura e gdo populli, sepse sado i vogel gofte ai, ka gfare te mesohet ngakultura e tij. Ai mendonte se njerez te shquar, dijetare, shkencetare e filozofe te medhenj, mund te dalin nga gdo populi, pa gka se populli nga kane dale mund te jete i vogel! »Njerezit e medhenj-shkruante Riža Tefik-nuk jane te tille pse jane nga vendi apo nga popujt e medhenj, por ata jane te tille si filozofe, poete, artiste dhe shkencetare«. Ne kete prizem, duke folur per Shqiperine, Riža Tefiku thoshte: »Vendi yne ka nxjerre shume burra te medhenj«. Ndersa ne nje shkrim ne revisten »Shqiptari«, qe botohej ne turqisht me 1911, duke folur per Hoxhe Tahsinin, shkruante: »Populli shqiptar, qe ka nxjerr koka te tilla si Hoxhe Tahsini, jam i bindur se ne te ardhmen do te nxjerr koka edhe me te medha, te cilat do t’i sherbejne ketij populli«. Atdhetari Dervish Hima, duke vleresuar qendrimin e Rizait ndaj geshtjcs shqiptare dhe dobine qe ai i sjell asaj, e quan ate ne revisten qe drejtonte »Vellai yne Riža Tefiku«. Krijimtaria e Riža Tefikut eshte shume e gjere dhe e fushave te ndryshme. Me pjellorine e vet krijuese ai eshte nje ure lidhjeje midis dy popujve. E pergaditi Enver Neziri DRAMA E POPULLIT SHQIPTAR NE KOSOVE EKSKLUZIVISHT PER ALTERNATIVEN SHKRUAN: VLADIMIR SHEKS e prej vitesh eshte e qarte dhe e padyshimte se ne krahinen e Koso ves, qe gjendet nen komisariatin e Serbise dhe qe trajtohet prej saj si nje »zone e okupuar« populli shqiptar po i perjeton gastet e veta dramatike, gastc te tilla 9 fare nuk po i perjeton tashme asnje populi ne Europe. Politika imperiale serbe, me ndihmen e sherbetoreve kuislinge dhe kukulla vendese, me qellim te realizimit te politikes se Klubit Kulturor Serb, planeve te Vaša £ubriloviqit dhe te Ivo Andriqit po orvatet qe ne menyre koloniale te zhduke identitetin kulturor te popullit shqiptar, te thyeje dhe te pamundesoje shpirtin krijues te inteligjencise shqiptare dhe ta shendrroje popullin shqiptar ne nje raje pa kurrfare te drejtash. Politika prej štruci dhe gembcrlcnianc e pjeses tjeter te Jugosllavise po e veshtron me pasivitet te plote tragjedine e popullit shqiptar. Apelet, kerkesat, protestat e individeve, te grupeve te njerezve me orientime demokratike dhe te shoqatave per te drejtat e njeriut nga vendi dhe bota ndeshcn me heshtjen e akullt te udheheqjes serbe. Kuvendi Federativ, qeveria dhe Kryesia e RSFJ jane bllokuar plotesisht, si nga ndikimi serb, ashtu dhe nga thirrjet per nderrimin e politikes se dhunes ne Kosove, mirepo gjithashtu dhe ne mase te madhe, ata jane plotesisht te painteresuar. Ne kete menyre Serbise i jane lene plotesisht duart e lira qe me pretekst te thyerjes se kunderrevolucionit, te keqlrajtoje popullin shqiptar ne Kosove. Ku gjendet shtegdalja nga kjo situate e padurueshme? Shtegdalja e vetrne e mundshme eshte nderkombetarizimii»geshtjesshqiptare«, dmth. paraqitja e geshtjes para Organizates se Kombeve te Bashkuara, para Keshillit le sigurimit dhe Gjyqit nderkombetar te se drejtes. 34 Ne Kosove nuk jane rrezikuar vetem individet, nukjane shkclur vetem te drejtat dhe liri te e individeve por jane kontestuar dhe shkclur te drejtat dhe lirite e mbare nje populli - popullit shqiptar. Me analizen e realitetit jetesor ne Kosove, mund te vertetohet me lehtesi se ne Kosove jane shkelur ne forme drastike nje varg i tcre i detyrimeve nderkombetare, marreveshjeve, traktateve, deklaraleve dhe rezolutave te ncnshkruara dhe te ratifikuara nga RSFJ. Mund te vertetohet me ane te qindra shembujve se ne Kosove ne menyre kembengulcse po fyhcn parimet themelore te Kartes se Kombeve te Bashkuara. RSFJ e ka nenshkruar dhe pranuar Karten e Kombeve te Bashkuara, ndersa ajo parasheh (neni 6) qe »Kuvendi i pčrgjilhshem mundct qe me propozim te Keshillit te sigurimit, te perjashtojc nga organizata ate anetar te Kombeve te bashkuara qe vazhdimisht i fyen parimet e pcrmbajtura ne kcte Karte. Gjithashtu, sipas dispozites se ncnit 5 te Kartes se Kombeve te Bashkuara, »Kuvendi i pergjithshem, mundet qe me propozim te Keshillit te sigurimit t’ia nderprese shfrytezimin e te drejtave dhe benelicioneve si anetar i OKB-se, anetarit te Kombeve te Bashkuara kunder te cilit Keshilli i sigurimit ka ndermarre masa preventive dhe detyrimore.« Pra Keshilli i sigurimit prane OKB do le duhej qe te vinte ne rend dite edhe fčshtjen e Kosoves dhe ne pajtim me dispoziten c nenit 41 te Kartes se Kombeve te Bashkuara t’i therrase anetaret e tjere te OKB qe t’i nderpresin marredheniet ekonomike, te komunikacionit hekurudhor, detar, ajror, postc-telegrafik, ne radio-komunikaciondhenemjetetetjcratekomunikacionitsi dhe marredheniet diplomatike me RSFJ sepse ajo ne Kosove po i fyen me kryeneqesi parimet e permbajtura ne Karten e Kombeve te Bashkuara. Perše do te ishte i domosdoshem nje veprim i tillc ndaj Jugosllavise? Sepse RSFJ nuk mundet (ose nuk do) qe ne Kosove te sigurojc respektimin e Deklarates se pergjilhshme mbi te drejtat e njeriut, Paktit nderkombetar per te drejtat ekon¬ omike, sociale dhe kulturore, Paktit nderkombetar per te drejtat qytetare dhe politike, Konventes qe ka le beje me diskriminimin ne punesi dhe ne profesion, Konventes per luften kunder diskriminimit ne lemin e arsimit, Konventes nderkombetare per heqjen e te gjitha formave le diskriminimit racial, dhe me ne fund, Konventes per pengimin dhe denimin e genocidit. A duhet edhe me t’i vertetohet ndokujt se ne Kosove po fyhen ne menyren me te vrazhdet dispozitat e Deklarates se pergjilhshme per te drejtat e njeriut dhe se shqiptaret ne teresi, si populi, gjenden ne nje pozi te te populli t pa te drejta? A nuk po shkilet ndaj shqiptareve ne Kosove njeri nga parimet themelore (neni 5) te Deklarates se pergjilhshme per te drejtat e njeriut, sipas te cilit askush nuk guxon t’u nenshtrohet mundimeve, ndeshkimit ose trajtimit mizor, jo-njerezor dhe poshtcrues. Si u verprua ndaj izolanteve, si u rrahen kohe me pare ne menyre brutale punetoret e KNI »Ramiz Sadiku« qe te mbetur pa punc, dolen ne rruge vetem qe te kerkojne buke per femijet e tyrc? Si u versul me kerbag milicia para shkolles fillore »V.I. Lenini« kunder qindra femijeve (nxčnesve) shqiptare qe dolen per te protestuar kunder perjashtimit nga puna te arsimtarcve te tyrc shqiptare per shkak te gjoja papershiatshmerise se tyre moralo-polilikc, si sillnin si te terbuar mbi ta, si i terhiqnin zhagas ne milici dhe aty vazhdonin t’i rrahnin? Si qcndron puna me nenin 19 te Deklarates mbi le drejtat e njeriut qe i siguron 35 »gdokujt te drejten per liri mendimi dhe shprehjeje qe perfshin edhe le drejten qe te mos shqetesohet per shkak te mendimit le vet, si dhe te drejten per te kerkuar, perhapur dhe pranuar informata dhe ide me gfaredo mjetesh dhe pa i marre parasysh kufinjte shteterore« kur me qindra shqiptarc, per shkak te shfrytezimit te kesaj lirie, perjashtohen nga puna, nga arsimi, nga shkollat dhe fakultetet, gjykohen per kunderrevolucion dhe i gojne me mijera ne burgjet per kundra- vajtje? Si shkilet ndaj popullit shqiptar ne Kosove ne menyre masive dispozita e par. 2 te nenit 2 te Paktit nderkombetar per te drejta ekonomike, sociale dhe kulturore (qe ne RSFJ ka vlere si gdo ligj) dhe sipas se ciles shtetet kontraktuese ... garantojne te gjitha te drejtat, pa kurrfare diskriminimi te bazuar ne... mendime politike ose te tjera...«, kur shqiptaret, per shkak te shprehjes se mendimeve te tyre politike, shkojne masovikisht neper burgje? A thua valle ne Kosove nuk po shkilet ne formen me le rende qe eshte e mundur, ne menyre permbajtesore dhe kembengulese, dispozita e nenit 13 te Paktit te permendur qe garanton qe: »Arsimi i mesem i drejtimeve te ndryshme, duke llogaritur ketu edhe arsimin e mesem teknik dhe profesional, duhet bere i pergjithshem dhe i mundshem per te gjithe me te gjitha mjetet perkatese, dhe sidomos me praktikimin e mesimit gratis«, sepse vetem 10 perqind e femijeve shqiptare me shkolle te kryer fillore ka mundesi, sipas »planeve te regjistrimit« te regjistrohen neper shkolla te mesme. A thua valle ndaj shqiptareve nuk po shkilet dispozita e nenit 13, paraf. 1 pika c/ e paktit te cituar, sipas se ciles »arsimi i larte duhet t’i bchet i mundur njesoj te gjitheve, sipas aftesive te tyrc, me ane te te gjitha mjeteve gjegjesc dhe veganerisht me praktikimin e mesimit falas«, ne kohcn kur serbet dhe malezezet mund te regjistrohen pa ndonje kufizim dhe pa kurrfare kushtezimesh neper shkolla te larta dhe fakultete, ndersa kjo gje u ndalohet administrativisht dhe ne forme drastike shqiptareve? A thua valle nuk po sillen ne Kosove me shume se kafsherisht ndaj shqiptareve te burgosur dhe nuk po shkilet keshtu dispozita e nenit 10 te Paktit nderkombetar per te drejtat qytetare dhe politike qe garanton se: »Me te gjithe ata qe jane te privuar nga liria, duhet sjelle ne menyre njerezore, duke respektuar keshtu dinjitetin e trasheguar te personalitetit njerezor«? Shqiptareve ne Kosove u mohohet edhe e drejta per tubime te qeta, e drejte qe ua jep dispozita e qarte e nenit 21 te Paktit mbi te drejtat qytctare dhe politike. Ne menyre masive dhe sistematike, me te ashtu-quajturat diferencime, qe s’jane gje tjeter vegse spastrime te shqiptarcve, ne formen me te rende te mundur, fyhet Konventa qe ka te beje me diskriminimin ne fushen e punesimit dhe pro- fesioneve, qe me nocionin diskriminim (neni 1) nenkupton »gdo berje dallim, perjashtim ose favorizim te bazuar ne ... pikepamjet politike, prejardhjen kombetare... qe gon ne drejtim te zhdukjes ose shkeljes se barazise se shanseve ose veprimeve ne aspektin e punesimit ose te profesionit«. Te gjithe ata shqiptare qe nga forcat kukull poliliko-policore ne Kosove jane damkosur si »politikisht te papcrshtatshcm«, i marrin flcteshkarkimet dhe s’mund te punesohen dot me. Fycrja me e shemtuar e kesaj konvente shihet ne ligjin e pensionimit te parakoshem te punetorevc te arsimit, nje ligj qe zbatohet ekskluzivisht ndaj shqiptareve dhe qc ka pčr pasoje largimin nga shkollat dhe fakultetet, me ca pensione mizcrabcl, te intelektualeve me te shquar shqiptare. 36 Me shkeljen e kesaj konvente, shkilet rende edhe Konventa e luftes kunder diskriminimit ne lemin e arsimit, konvente sipas se ciles, me diskriminim nenkuptohet gfaredo »berje dallim, perjashtim ose favorizim te bazuar ne ... pikepamje politike ose te tjera ... dhe qe ka per qellim ose pasoje rrenimin e barazise procedurale ne fushen e arsimit.« Shtetet qe e kane nenshkruar kete konvente (ne mes tyre edhe RSFJ) kane marre mbi vete detyrimin qe te »ndermarrin te gj itha masat e nevojshme, sipas nevojes edhe te miratimit te dispozitave te reja ligjore, ne menyre qe gjate pranimit te nxenesve neper shkolla te mos ndodhe kun-fare diskriminimi« (neni 3, pika b/ e Konventes). Nderkaq, 5 ’po ndodhe ne Kosove? Me prurjen e dispozitave ligjore plotesisht te kunderta me konventen, diskriminohet rinia shqiptare dhe nuk i behet e mundur regjistrimi neper shkolla te mesme dhe fakultete. Shkilet ne menyre drastike edhe Konventa nderkombetare per ndalimin e te gjitha formave te diskriminimit racial, qe me nocionin diskriminim racial (neni 1 i Konventes), nenkupton »gdo berje dallim, perjashtim, kufizim ose favorizim te bazuar ne perkatesi racore ..., ne prejardhje kombetare ose etnike...« 37 Shqiptarel, vetem pse jane shqiptare, nuk mund ta shfrytezojne dot lirine e te shprehurit te mendimeve, te fjales, te tubimeve dhe te ngjashme, prandaj eshte e qarte se ndaj tyre po zbatohet nje politike dikriminuese qe i permban te gjitha ve?orite e diskriminimit racial. Perderisa, si? u parashtrua me lart, me ushtrimin e terrorit shteteror te politikes imperiale serbe, te ndihmuar dhe nga kuislinget kosovare, popullit shqiptar, sistematikish dhe me plan po i shkilen te gjitha le drejlat dhe lirite themelore te garantuara me te gjitha dokumcntat juridike nderkombelare, atehere medoemos duhet konkluduar se shqiptarct ne Kosove jane vene ne poziten e grupacionit etnik jashte ligjit. Shkelja masive dhe sistematike e te gjitha pakteve dhekonventave qe paraqet nje lendim te rende te integritetit mendor te popullit shqiptar, ka te beje me zbatimin e Konventes ne pcngimin dhe denimin e genocidit, konvente te cilen e ka ratifikuar edhe RSFJ. Sipaš dispozites se nenit II te konventes se pcrmendur, me genocid nenkuptohet edhe »lendimi i rende i integritetit mendor te pjesetareve te grupacionit« (popullit shqiptar ne Kosove), dhe sidomos (neni II. paraf. 1, pika d f) »masat ne drejtim te pengimit te lindjeve brenda grupit«. Ligji sipas te cilit ?do femije i trete i familjes shqiptare dcnohet me vdekje, eshte nje ligj genocid, dhe i takon veprave penale te genocidit, te denueshme sipas te drejtes nderkombelare. Ahere si perfundim mund te themi se ndaj popullit shqiptar ne Kosove ushtrohet genocid, genocid qe Jugosllavia (krahas protestave pa ndonje efekt) e ben sehir e qete. Prandaj eshte e nevojshme medoemos qe i terc rasti te paraqitet para Keshillit te sigurimit le organizates se Kombeve te Bashkuara, pra ai duhet internacional- izuar. Mirepo nje potez te ketille mund ta beje vetem nje shtet i caktuar, dhe pikerisht ky eshte problemi me i veshtire. Eshte per te patur shprese se ne muzgun e solem te te gjitha regjimeve dhe diktaturave totalitare, kontinenti europian do ta kuptoje me ne fund se nuk mund ta veshtroje i qete shkeljcn masovike te mbare nje populli, te krenarise se tij, nderit, dinjitetit dhe le drejtes se tij per te ekzistuar. VLADIMIR SEKS DRAMA ALBANSKOG NARODA NA KOSOVU V eč niz godina je očigledno i nesporno da na Kosovu, koja sc nalazi pod komesarijatom Srbije i tretira kao »okupaciono područje«, albanski narod proživljava dramatične trenutke, trenutke koje danas ne preživljava niti jedan narod u Europi. Srpska impcrijalna politika uz pomoč kvislinških, marionctskih domačih poslušnika u cilju ostvarivanja politike Srpskog kulturnog kluba, planova Vase Čubriloviča i Ive Andriča, na kolonijalni način nastoji uništiti kulturni identitet albanskog naroda, slomiti i duhovno onemogučiti albansku inteligenciju i 38 pretvoriti albanski narod u bespravnc podanike. Čemberlenska i nojevska politika »ostatka« Jugoslavije, pasivno promatra tragediju albanskog naroda. Apeli, zahtjevi, protesti pojcdinaca, skupine, de¬ mokratski orjentiranih ljudi, organizacija za ljudska prava iz zemlje i svijeta nailaze na ledenu šutnju srpskog vodstva. Savezni parlament, vlada i Predsjedništvo SFRJ potpuno su blokirani srpskim utjecajem i glasovima za promjenu politike nasilja na Kosovu, ali isto tako i u velikoj mjeri potpuno ravnodušni. Srbiji su tako ostavljene potpuno slobodnc ruke da u cilju »slamanja kontrarevo¬ lucije«, zlostavlja albanski narod na Kosovu. Koji je izlaz iz ove nesnosne situacije? Jedini moguči izlaz je internacionalizacija »albanskog problema«, dakle iznošenje problema pred OrganizacijuUjedinjenih naroda; pred Viječe sigurnosti i Medju- narodni sud pravde. Na Kosovu, nisu ugroženi pojedinci, nisu prekršena prava i sloboda pojedinaca, nego su osporena, prekršena prava i slobode ejelog jednog naroda - albanskog naroda. Analizom svakodnevne životne zbilje na Kosovu, sa lakočom se može dokazati da je na Kosovu grubo prekršen cijeli niz medjunarodnih obaveza, ugovora, paktova, deklaracija i rezolucija koje je SFRJ potpisala i ratificirala. S lakočom se može na stotinama primjera dokazati da se na Kosovu uporno vrijedjaju osnovna načela sadržana u Povelji Ujedinjcnih naroda. SFRJ je potpisala i prihvatila Povelju Ujedinjenih naroda, a ona predvidja (čl.6), da »Opča skupština može na preporuku viječa sigurnosti isključiti iz Organi¬ zacije člana Ujedinjenih naroda koji uporno vrijedja načela sadržana u ovoj Povelji«. Isto tako, prema odredbi čl.5. Povelje Ujedinjcnih naroda »Opča skupština može na preporuku Viječa sigurnosti obustaviti vršenje članskih prava i povlastica članu Ujedinjenih naroda proti v kojegje Viječe sigurnosti poduzelo preventivnu ili prisilnu akciju«. Dakle, Viječe sigurnosti OUN, trcbalo bi staviti na dnevni red problem Kosova i u skladu sa odredbom čl. 41 Povelje OUN pozvati druge č lanove OUN naprekid gospodarskih odnosa, te željezničkih, pomorskih, zračnih, poštanskih, tele¬ grafskih, bežičnih i drugih prometnih sredstava, kao i prckid diplomatskih odnosa sa SFRJ, jer SFRJ na Kosovu uporno vrijedja načela sadržana u Povelji Ujedinjenih naroda. Zašto bi takav postupak prema SFRJ bio nužan? Zato što na Kosovu SFRJ ne može osigurati (ili ne želi) poštivanje Opče deklaracije o pravima čovjeka, Medjunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Medju- narodnogpaktaogradjanskim ipolitičkimpravilima, Konvencije koja se odnosi na diskriminaciju u pogledu zapošljavanja i zanimanja, Konvencije o borbi protiv diskriminacije u oblasti prosvjclc, Mcdjunarodnc konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, ikonačno Konvencije o sprcčavanjuikažnjavanju zločina genocida. Treba li još kome dokazivati da se na Kosovu na najgrublji način vrijedjaju odredbe Opče deklaracije o pravima čovjeka i da su Albanci kao ejelina, kao narod, u položaju obespravljcnog naroda? Zar se na Kosovu prema Albancima masovno ne krši jedno od temeljnih načela (čl.5) Opče deklaracije o pravima 39 čovjeka prema kojem nitko ne smije biti podvrgnut mučenju, ili okrulnom, nečovječnom ili ponižavajučem postupku ili kazni? Kako se postupalo prema »izolantima«, kako su nedavno brutalno pretučeni radnici GIK-a »Ramiz Sadiku«, koji su ostavši bez posla izašli na ulice i tražili samo kruh za svoju djecu? Kako policija pred osnovnom školom »V. I. Lenjin«, kada nekoliko stotina albanskih učenika protestira zbog isključi vanja s posla nastavnika albanaca zbog njihove »moralno-političke« podobnosti, bijesnim nasrtajima udara penndrec- ima djecu, odvlači ih u policiju i tamo nastavlja balinanja? Sto je sa odredbom čl. 19. Opče deklaracije o pravima čovjeka koja »svakom jamči pravo na slobodu mišljenja i izražavanja, Sto obuhvača i pravo da ne bude uznemirivan zbog svoga mišljenja, kao i pravo da traži, širi i prima obavještenja i ideje bilo kojim sredstvima i bez obzira na granice«, kada stotine albanaca zbog koristenja te slobode otpuštaju s posla, isključuju s nastave, iz škola, s fakulteta, sude za »kontrarevoluciju«, na tisuče prekršajno kažnjavaju zatvorom? Kako se na Kosovu masovno prema albanskom narodu krši odredba st.2, čl.2. Medjunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (koji u SFRJ vrijedi kao svaki zakon), a prema kojoj »države ugovornice... jamče sva prava bez ikakve diskriminacije zasnovane na... političkom ilidrugom mišljenju ...«, kada albanci zbog izražavanja svog političkog mišljenja idu masovno u zatvor? Zar se na Kosovu na najteži moguči način, sustavno i uporno ne krši odredba čl. 13. spomenutog Pakta koja jamči: »Srednje obrazovanje u svojim raznim oblicima, uključujuči tu i srednju tchničku i stručnu nastavu, mora se učiniti opčim i dostupnim svakom putem svih odgovarajučih sredstava, a posebno uvodjenjem besplatne nastave«, jer se tek 10% albanske djece sa završenom osmogodišnjom školom moglo po »planovima upisa«, upisati u srednje škole. Zar se prema Albancima na Kosovu ne krši odredba čl. 13. st. L, tč.c/ citiranog Pakta, prema kojoj »Više obrazovanje ima se učiniti podjednako dostupnim svakom prema njegovim sposobnostima putem svih odgovarajučih sredstava, a posebno uvodjenjem besplatne nastave«, na način da Srbi i Črnogorci se mogu neograničeno i bez ikakvih uvjeta upisivati na Više škole i fakultete, a adminis¬ trativno se drastično onemogučava to isto pravo Albancima? Zar se na Kosovu na najbestijalniji način ne postupa prema Albancima lišenim slobode i tako krši odredba čl. 10. Medjunarodnog pakta o gradjanskim i političkim pravima koja jamči da se »Sa svakirn tko je lišen slobode postupa čovječno i sa poštovanjem urodjenog dostojanstva ljudske ličnosti«? Albancima na Kosovu uskračuje se pravo mirnog okupljanja, a kojc pravo imaju prema izričitoj odredbi čl. 21. Pakta o gradjanskim i političkim pravima. Masovno i sustavno tzv. diferencijacijama, a zapravo čistkama Albanaca, na najteži moguči način vrijedja se Konvencija koja se odnosi na diskriminaciju u pogledu zapošljavanja i zanimanja, koja pod pojmom diskriminacije (čl. 1), podrazumjeva »svako pravljenje razlike, isključcnjc ili davanjcprvenstva zasno- vanog na ... političkom mišljenju, nacionalnom porijcklu ... koje ide za tim da uništi ili naruši jednakost mogučnosti ili poslupanja u pogledu zapošljavanja ili zanimanja«. Svi oni Albanci, koji su od Strane policijsko-političkih, marionelskih snaga na Kosovu označeni kao »politički nepodobni«, dobivaju olkazc, ne mogu se 40 zapošljavati. Najgrublja povreda ove Konvencije ogleda se u Zakonu o privre- menom umirovaljenju prosvjetnih radnika, koji zakon se primjenjuje isključivo na albance, tako da se s mizemim mirovinama udaljuju s škola i fakulteta najeminentniji albanski intelektualci. Kršenjem ove Konvencije teško se krši i Konvencija u borbi protiv diskriminacije u oblasti prosvjete, prema kojoj Konvencijidiskriminacijapodrazumjevasvako »pravljenje razlike, isključivanje ili povlašči vanje, koje je zasnovano na...političkom ilidrugom uvjerenju... iima za cilj ili posljedicu da naruši jednakost u postupanju u oblasti prosvjete«. Države koje su pristupile ovoj Konvenciji (medju njima i SFRJ), obavezale su se »poduzeti sve potrebne mjere, prema potrebi i donošenjem zakonskih propisa, kako u pogledu prijema učenika u škole ne bi bilo nikakve diskriminacije« (čl.3, tč.b/ Konvencije). A što se čini na Kosovu? Donošenjem zakonskih odredbi se, izravno, suprotno Konvenciji diskriminira albanska omladina i onemogučava pri upisu u srednje škole i fakultete. Drastično se krši i Medjunarodna Konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, koja pod pojmom rasne diskriminacije (čl.l. Konvencije), podrazumjeva »svako razlikovanje, isključivanje, ograničeavanje ili davanje prvenstva koji se zasniva na rasi..., nacionalnom ili elničkom porijeklu...«. Albanci, samo zbog toga što su Albanci ne mogu koristiti slobodu izražavanja mišljenja, govora, okupljanja i sl., pa je očigledno da se prema njima sprovodi politika diskriminacije koja ima sve karakteristike rasne diskriminacije. Kada se, dakle, kao šlo je izloženo, primjenom državnog lerora srpske im- perijalne politike uz pomoč kvislinga na Kosovu prema albanskom narodu sustavno i planski krše sva osnovna prava i slobode zajamčene svim medju- narodnim pravnim dokumentima, tada se neizostavno mora doči do zaključka da su albanci na Kosovu stavljeni u položaj etničke skupine izvan zakona. Sustavno i masovno kršenje svih Paktova i Konvencija predstavlja tešku povredu mentalnog integriteta albanskog naroda i spada pod primjenu Kon¬ vencije o sprečavanju i kažnjavanju genocida, koju konvenciju je SFRJ ratifi¬ cirala. Prema odredbi čl. II. spomenute Konvencije pod genocidom se smatra i »teška povreda mentalnog integriteta članova grupe« (albanskog naroda na Kosovu), a posebno (čl.II. st. 1, tč.d/), »mjere upcrcne na sprječavanje radjanja u okviru grupe«. Zakon, prema kojem se svako treče dijete u albanskoj obitelji osudjuje na smrt je genocidni zakon i spada u krivična djela genocida kažnjiva po medju- narodnom pravu. 7,-i zaključiti je, dakle, da se prema albanskom narodu na Kosovu sprovodi genocid, koji Jugoslavija (uz proteste bez utjecaja), mirno gleda. Stoga je neophodno nužno cijeli slučaj iznijeti pred viječe sigurnosti Organi¬ zacije Ujcdinjenih Naroda, dakle internacionalizirati ga. Ali, takav potez može učiniti samo odredjena država i u torne se nalazi najteži problem. Za nadati se da če u današnjem sumraku svih totalitarnih režima i diktatura Europashvatiti da ne može mlako promatrati gaženje i to masovno cijclog jednog naroda, njegova ponosa, časti i dostojanstva i prava na opstanak. 41 JASHA L. ZLOBEC LOJERA TE NDYTA ME SHOIPTARET o fillojme me nje ndodhi gfare e kcmi njohur dikur dhc qe s’eshte e thene qe le mos e perjetojme serish. Te thcmi sikur sot ne mengjez ne faqcn e pare te »Delos« kcmi lexuar njoftimin se si te gjithe banoret e komunes se Shishkes ne Lublanc do t’i shpicn ne Goli Otok. Mirepo ne rastcsisht kemi qclluar banore te komunes Center te Lublanes prandaj vetem i rrudhim krahet, e ngjyejme majen e kifles ne kakao dhe e kullufitim me lezet. Dhc ashtu, me gojen plot, themi se si pa tym nuk ka zjarr. Shishkasit, si duket, jane vete fajtore pcr fatkeqesine e tyre. Sidoqofte, qe prej kohesh duken diši te guditshem. Tekefundit, mire t’u bchet! Perše u ndodh kjo pikerisht shishkasve dhe jo Bezhigradit? Me ne fund perse na duhet te gaj m e koken pcr shishkasit? A s’i kemi mjaft hallet tona? Perše te kruhcmi aty ku s’na kruhet? Dhe keshtu me radhe. Le te rrafshohel me rul sheshimi e gjithe bota, vetem komunes sime Lublana - Center te mos i ndodhe gje. Ketu perfundon ngjarja. Logjika eshte e njohur, e vjeter, e sterperseritur dhe mu per kete jo me pak epeshtire. Te gjithe le t’i burgosin, te gjithe le t’i masakrojne, te gjithe le t’i shpien neper kampe pcrqendrimi, vetem mua te mos me vije radha. Pikerisht kjo po ndodhe sot me ne. Jclojmč ne nje shtet ku para syve te te gjitheve po zhvillohet etnocidi ndaj popullit shqiptar. Pcr gdo ditc i lexojmc gazetat, e shikojme televizionin, e ndcgjojmc radion. Te gjithe e dime se perse eshte fjala dhe njekohesisht sillcmi sikur Kosova te mos jete ketu por diku ne planetin e Marsit. Qe te mos u bej moral, le t’i hedhim shkurtimisht nje veshtrim te flulurimte historise se shekullit XX ne ate vend fatkeq. Luftcrat ballkanike prej vitit 1912 ishin thjcshte ekspedita imperialiste dhe kolonialiste te shtetil serb qc me gdo kusht deshironte te kthehej ne nje supcrfuqi regjionalc - ne Scrbi te tri deteve. Problem pcr te paraqisle lakti se ne Kosove dhc ne Shqipcri jetonin shqiptaret. Sig dčshmojnc madje edhe te afermit tone (emnaku im Andrej Zlobec ne librin e tij »Per visar t’atdhcut«) ushtria serbe gjate marshimit le saj digjte dhe vriste fshatra te tera - tok me gratc dhe femijčt. Shqiplarct pcr ta s’ishin njerez - prandaj ndaj tyre duheshin perdorur masa te tjera. Jugosllavise se vjeter Kosova i mbeti si plagke lufte. Edhe me tej vazhdoi vrasja e shqiptareve, shpemgulja masive per ne Turqi pas rrembimit te tokave te tyredhe vendosjes ne to te kolonisteve sllave. Nje politike e ngjashme vazhdoi edhe pas Luftes se Dytc edhe per njezete vjete te tjera. Terror, vrasje, shpemgulje pcr ne Turqi. Pas vdekjes se Titos, ne tere Jugosllavine mbreteroi pcr nje gast qetesi e rreme. Disa perkundeshin ne endenrime pa brenga thuasc ky interregnum do te ishlc i perjetshem, ndersa te tjeret beheshin gati pcr ndryshimc thcmclore perbrenda Jugosllavise. Shqiptarct deshen ta gonin gjer ne fund shletesinc c tyre. Nje here e pergjithmone duhet hequr nga mendja ate pasqyre te rreme qc i paraqet shqiptaret e Jugosllavise si pakice kombctarc apo kombesi. Duhet ta kemi te qtu-te se populli shqiptar eshte i ndare me dysh. Shqipcria ka tre milionc e gjysem banore, ndersa ne Jugosllavi jetojne jo me pak se dy milionc shqiptare (sa pcr ilustrim: raporli midis banorcve te dy Gjermanivc, Pcrcndimore dhe Lindore, eshte 3:1). 42 Dhe megjithate ekzistonte mundesia qe populli shqiptar tek ne ta pranonte Jugosllavinc si te veten, ndersa ne kete qast, ajo mundesi eshte pothuaj baras me zero. E ashtuquajtura zgjidhje e gcshtjes serbe donte dhe do edhe sot c kesaj dite serbizimin e Kosoves (njesoj edhe te Malit te Zi, Vojvodincs, Maqedonise dhe Bosnes). Plani per realizimin e ketij caku eshte krcjtesisht i thjeshte dhe shume rentabcl pcr nje kohe te shkurter, ndčrkaq eshte plotesisht e pabesueshme se si per nje kohe kaq te gjale u terhoq pcr hunde e gjithe Jugosllavia. Ti shohim nje nga nje etapat me te rcndesishme: E para. Me 1981 ne Kosove shpcrtheu kryengritja popullore me kerkesen legjitime, megjilheseakomatepaartikuluar, Kosova - republike. Vetem Kosova si republike do te mundte qe ne mes tjerash t’i mbronte me sukses edhe te drejtat e shqiptareve ne Maqedoni, Mal te Zi dhe ne Serbi. Politika serbe u paraqit me sloganin e njohur pcr kunderrevolucionin, ndersa strukturat inerte politike le te gjithe vendit e aprovuan ate kualifikim pa asnje vonese. Pasuan masakrat ndaj shqiptareve dhe gjendja e jashtczakoshme. Keshtu Jugosllavia e kapcrceu Rubikonin dhe e mori mbi vete fajin dhe pcrgjcgjesine pcr tere katastrofen kosovare. Viteve qe pasuan makineria propagandistikc serbe e plotesonle ne forme le panderprere perfytyrimin pcr shqiptaret si per nje populi me prirje genocide, separatiste, kriminale dhe ne pčrgjithesi, jonjerezore. Jugosllavia heshtte. E dyta. Me mijera te rinj u perjashtuan nga shkollimi, ndersa profesoret e tyre u debuan nga shkollat. Dihet g’kishtc thene me heret Millosh Cernjanski: »Ua moret pushket por ua dhate lopat.« (domethene: shkollat). E gjithe kjo u be me pretekstin se kuadri arsimor indoktrinonte rinine. Le te sjellim nder mend se 5 ’bente fashizmi italian me mesuesit sllovcne. Me nje fjalc: popullit shqiptar donin Pia mohonin mundcsinc pcr t’u arsimuar. Jugosllavia heshtte. E treta. Me mijera njerez i burgosen dhe i gjykuan me denim burgimi per shume vjete neper procese te kurdisura gjyqesore. 580.000 shqiptarc u trajtuan nga policia. Duhcj qe nje populi te frikesohej me themcl per le shkuar pa bere ze ne kasaphane. Dhe neqoftese ai do te rezislonte, aq me mire. Si zgjidhja e pare ashtu edhe e dyta do t’i shkonin pcr shtati politikes represive. Jugosllavia heshtte. E katerta. Pas demonstratave te qeta te nentorit te parvjeme dhe te shkurtit te vjeme i erdhi radha nje faze te re. Pasi ia mby llen gojen intcligjcncies humanilare, e gkoke/.uan edhe inteligjencien teknike dhe ekonomike shqiptare. Qcllimi ishte i qarte: te mposhtej populli shqiptar ne te gjitha aspektet, t’i mohohej gfaredo mundesic, madje edhe per te bashkevendosur dhe te cfilitej plotesisht, ne kuptimin e vertete te ijales (sipas modclil etiopian). Jugosllavia heshtte. E pesta. Me ndihmen e Kryesise dhe te kuvendit te Jugosllavise, politika serbe serish c vendosi gjcndjcn e jashtczakonshme ne Kosove. Lazar Mojsovi tundi njefare letre ne tribune dukc pohuar se po mbante nč duar vele dokumentin e shtabit te kunderrevolucionit. Doli se kishle gcnjyer. Ndcrkaq qellimi ishte arritur. Politikes serbe i duheshin tanket dhe njesite speciale pcr ta dctyruar Kuvendin e Kosoves qe t’i jepte voten ndryshimeve kushtctuese te cilat e zhdukcn autonomine kosovare ne teresi. Kelc radhe Jugosllavia zyrtare nuk heshti por i dha pcrkrahje le plote politikes hegjemoniste serbe. Dclcgatet federative sllovene as sot e kesaj dite nuk i kane kerkuar te falur popullit shqiplar per shkak te politikes se vet qyqare dhe bashkefajesise ne vrasje te reja masive. E gjashta. Serbia eshte tani sundimtarc c plotefuqishme ne Kosove. Sa per fillim, pcr 30.000 nxenes filioriste shqiptare u shpallen vetem 20.000 vende te 43 lira ncper shkolla te mesme, ndcrsa pcr 4.000 filloriste scrbč, 10,000 vende te tilla. Me gjvkimin e Azcm Vllasit dhe te 14 te bashkeakuzuarve te tjere, u tregua hapur se ne kohen e sotme, politikan shqiptar mund te jcte vetcm nje sherbetor besnik i vullnetit serb. Po ofrohet finalja e madhe. Ne vend se per kunderrevolucion, maki na e sotme propagandistike serbe ka filluar te flase pcr tcrrorizem dhe keshlu po fillon te pergadise terrenin per nje aksion me shkallc le gjere per zgjidhjen perfundimtare le gčshtjcs shqiptare ne Jugosllavi. Po pcrgaditet nje bombe e kurdisur dhe, ne gastin kur do te shpcrtheje, do le gjendcmi te gjithc, domethcne cdhe ne sllovenet e vetckcnaqur, po ne te njejtin kazan. Disa koka te nxehura serbe tashme i kane gitur ne shesh hapur planet e veta per genocid. Te provokohen shqiptaret permbi te gjilhe kufinjte e durimit. Te shtypet me gjake - natyrisht me ndihmen e Jugosllavise - ndonje krycngrilje e re e mundshmc popullore dhe te provokohet nje lufte lokale me Shqiperine. Te shfarosen banoret e disa fshatrave, te frikesohen shqiplaret pcr te ikur masovikisht ne Shqipcri (a nuk ju duket valle ky plan nevcrites si shume i njohur prej dikah?). Pastaj te mbyllct kufiri dhe t’i jcpet fund konfliktit. Peseqind mije gjer nje milione shqiptarc do te mbeteshin matane kufirit. Pastaj do te fillonte serbizimi sistematik i Kosoves. A mos ju duket si gmenduri? Perpiquni velem te kujtoni gjithc g’ndodhi keta dy vjetet e fundit. A do ta besonte kush valle mitingun e paralajmeruar le se vertetes dhe me vone blokaden ekonomike serbe? Nderkaq ncper shtyllat c shtypit serb, madje edhe neper tribunat politike, po perseriten ditc pcr ditc kerkesat pcr debimin e menjehershem pertej kufirit te 300 gjer 500 mije emigrantevc te mundshem shqiptarc se bashku me familjet e tyrc. Sa mund te dale numri i tyre? Llogaritja eshte c thjcshtc: e terc popullata shqiptare ne Jugosllavi. Ndcrkaq ne, qe nga mengjezi e gjer ne mbrcmje merremi me kontestin serbo-sllovcn, qe s’paraqet gje tjeter veg nje mjcgull te rendomtč arlificiale. Aq i ben Serbise pcr Sllovenine! Menjchere dhe me te dyja duart do t’ia jepte driten e gjelber pcr t’u shkeputur. Vctem qe ta destabilizojc Jugosllavinc, politika e Milosheviqit nxit me qellim ndjenjen e rrezikimit tek te gjilhe serbčt ne te, ne mcnyre qč pastaj, nga gjendja kaotike e krijuar le perfitoje sa me shume. Kcte gje e ka bere edhe Hill eri perpara luftes, duke indokrinuar te gjithe ishujt elnike gjermane neper Europe. Milloshe- viqi po i nxit njekohesisht edhe te gjilhe nacionalizmat e tjere tek ne, prej atij kroat gjer tek ai maqedon, prej atij musliman gjer tek ai slloven. Vetem ne nje valle te tille te gmendur ai i sheh mundesi te pcr rcalizimin c nje Serbie te Madhe, pa i marre parasysh pasojat. Dhe atehere kur Serbia, qe vitin e fundit perjetoi disfate pas disfatc, te jete e mbeshtctur per muri, do te reagoje pikerisht ne ate forme sig e ka paralajmeruar me heret ne mcnyre eksplicite Millosheviqi ne shume fjalime le tija ogurzeza, kur pati premtuar nje lufte te re, kur qe kerccnuar me mjetejoligjore dhe joinslitucionale, me ane te rruges dhe te dhunes. Ose ashtu sig kishte thene fare natyrshem poeti serb Milan Komneniq: »Ncqoftcse Serbia s’e ben dot te veten, do ta terheq te gjithc boten ne nje lufte te re bolerore per te dytcn herenekete shekull.« Po tcperqasen me kcte skenar serb, ngjarjet rumunc duken si nje e kollitur e thjeshte mace. Nese duam t’i ikim se keqcs, duhet marre masa te menjehereshmc. Duhet qe federata te ushtroje menjehere mbikcqyrjc te drcjtčpcrdrejte mbi Kosoven dhe le vendose frytet c para thcmelorc le shtelit juridik. Te gjithe banoret c krahines duhet mbrojtur ne mase le njejte. Duhci shpallur zgjedhjcte lira ne Kosove. Per nje kohe fare te shkurter duhet te hartohet nje program ekonomik per Kosoven ne nivcl le federates. Eshte e mundur nalyrisht qe te vendoset edhe pcr ndonje politike tjeter. 44 Shqiptaret kane qene gjithnje nje adut i mire per marrcveshje me politiken serbe. Mirepo kompromiset me dhunen kane qene gjithmone driteshkurtra. A nuk e patem pesuar mjaft valle te gjithe se bashku ne Karagjorgjeve para rreth njezete vjetesh? Tani, dhjete vjete pas vdekjes se Titos, nuk ka me kerkim falje. Neqoftese do Sllovenia qe te jete e pavarur dhe sovrane, dhe dihet qe do, atehere mund te jete e tille vetem neqoftese ofron njeprogram ofanziv me karakter gjithe- jugosllav. Perndryshe mund ta humbim edhe nje dekade te pergjakshme. Bola e zhvilluar, si kusht te integrimit na ve perpara te drejtat njerezore, ndersa ne paraqitemi si budallenj. Le te vriten te tjeret ne mes tyre, vetem neve te na lene te qete, ne do te bejme piknik ne Trigllav, kenge te bukura do te kendojme dhe ne Perendim do te eksportojme. Me gjithe zhurmen dhe heshtjen tone hileqare, kaq lehte nuk do te kalojme. Kosova nuk do te behet Irlande e Veriut por Jugosllavia do te behet Liban. Marrenga »DELO« 13.1.1990, Perk. B. E. NGA INTERVISTA E DR ZEKERIA CANES i e shpjegoni faktin se pikerisht nje shqiptar eshte i burgosuri me »kokeforte« politik ne Jugosllavi. Fjala eshte natyrisht per Adem Dcmagin. - Ndonese eshte pak me i mogem se une, e kam te njohur qe nga ditet studentore dhe me kane impresionuar talenti i tij letrar, kthjclltesia e mendimit, inteligjenca mbimesatare, aftesia per arsyetim te thclle dhe per parashikim te sakte te rrjedhavc historike. Qysh si gjimnazist ai u ngjit ne majat e prozes shqiptare, nderkaq sa do te kishte shkruajtur ai gjer me sot po te mos i kishin dhene denimin me te gjale tek ne! Stazhi i tij me i gjate prej te burgosuri nuk i sherben aspak per nder vendit tone, ashtu si, tek e mbrama, edhe gjithe keto denime te shumta ne Kosove. Adem Demagi ka folur edhe vete ne »Omladinski Radio« por edhe une jam i bindur se ai heren e trete eshte shpallur fajtor pa pasur faj, dhe g’cshtc me keq, pas Plenumit te Brionit. A s’eshte kjo nje ironi? Eshte e vertete se eshte shpallur anniku numer nje i popullit, sipas recetave juridike staliniste, mirepo shtrohet pyetja, i cilit populi? Per zone, eshte e vertete se ai e do popullin e vet por i gmon edhe te tjeret. Fizikishl tashme ai eshte rrcnuar plotesisht por shpriterishtka mbetur i forte, edhcpse femijet e tij e kane pesuar - vajza e tij eshte elektroinxhiniere e papunesuar, ndersa i biri Shqiplari, nje absolvent i shkelqyeshem i medicines, nuk mund te punesohet dot kurre vetem sepse emri i tij ka marre tashme kuplim heretik. Shume flitet (dhe sulmohet) per veprimtarine e shoqeri.se kulturore shqiptare »Migjeni« ne Lublane, per te cilen shume thone se eshte ne linjcn c nacionalizmit dhe separalizmit shejiptar. - Dikur ne Beograd (ku isha dhe une themelues) dhe ne Zagreb vepronin dy shoqata kulturore mirepo u ndaluan. A nuk ka te bejc edhe kjo me gcshtjcn e te drejtave te njeriut per bashkim te lire ne sferen c kullurcs dhe te artit? Ja pra, sllovenet, dukc lejuar thcmclimin e shoqatcs »Migjeni«, artikulimin e lire te fjalčs shqiptare dhe kultivimin e traditavc kullorore, na treguan dhe na e verteluan edhe nje here se i perkasin me te vertete botes se qylelcruar. Shoqata “Migjeni” ne aspektin kulturor, permes fletushkes se vet »Alternativa«, qe boton 45 artikuj negjuhet: shqipe, sllovene, serbo-kroate e te tjcra, ka dhene me shume ce cilado shoqate tjeter ne Jugosllavi. Ky eshte nje kontribut i madh ne ofrimin e popuj ve dhe ne kembimet e tyre kulturore. Ve? kesaj, »Alternativa« flet edhe per tema te tabuizuara ose edhe per poete te ndaluar, si? ishte rasti me poetin e shquar Gjergj Fishta, qe nuk gjendet as neper librat e leximit ne Shqiperi dhe as ne Kosove. »VEČERNJI LIST«, 6. 1. 1990 SULLTANI DHE KABINETI Po sjellim ketu emrat e grupit te pare te »shqiptareve te ndershem« me te merituar ne fushen e arsimit dhe kultures kosovare. Ja si ka vendosur t’i shperbleje punedhenesi i tyre nga Beogradi pas trium fitperfundimtar te »frontit te perbashket te shqiptareve te ndershemm dhe le serbčve«: 1. Halit Ternavci, Minister i kultures 2. Gani Jashar(eviq), Zyrtar i larte per ndjekjcn e intcligjences shqiptare 3. Binak Ma(gj)xhari, Minister iplanifikimit te familjes, gjegjesisht: minister i nataliteti! 4. Rifat Kukaj, Ndihmes-minister i arsimit 5. Shefqet Pllana, Inšpektor i larte per informim dhe peshpčritje 6. Lalif Mulaku, Rektor 7. Emin Pllana, Inšpektor i larte i lidhjcs me qendrcn 8. Akil Koci, DrejloriRTVP 9. Esat Stavileci, Minister ne dispozicion 10. Nuri Bashota, Minister i integrimit te ekonomise kosovare me ate te Serbise 11. Ismet Dermaku, Minister i policise sekrete 12. Skender Karahoda, Keshilltari larte per asimilim ne ministrine e Kra-krase 13. Ejup Hamiti, Minister ne dispozicion Platforma politike e »Frontit«: »Kush do ligj’ c republike Me statut e me llogjike E ka pisk, dhe ngorlh si horr Ne konop si tradhčlor.« Ne le ardhmcn do te pcrpiqemi ta plotcsojme kcte liste edhe me me emra te zoterinjve te tjcrc le merituar per shembjen e atonomise se Kosoves ne te gjitha fushat: ne te arsimit e te kultures, le ekonomise e te jurisprudences. 46 ARIF KUTLESHI HISTORIA E FATIT N jčgind vjet me kane share e peshtyre Me »hyp se le vrava, e zbrit se te vrava« Beja udhen e perditshme nčper teh shpate Neper vijčn e gjakut kam lene vrragen e fisit Gurin e Sizif it m ’a qitnin ne shpine E lckurcn n en mriz ma pčrvilnin me nge Isha fajtor. kisha turbulluar ujin ne nje parahistori Qe rridhte perpjete rrjcdhcs se vel te amshuar. Njeqind vjet me kane lene te thahem ne diell Me Zotin Tanatos ma kane lidhur falin Etjen e shuaja duke pire veren e helmuar Nen hijen e tyre rritcshin hitherat e plageve Guximin e denuarmc vdekje c beja Trashegimtar Plisin mbi koke ia gjuanin meplumba gorr Qe nuk qellonin majen, po zemren ne Mes-nate e Mes-dite E jeten ma benin Mcs-jete, midis shpates e territ. Njeqind vjet shikoja Kalin e Trojes para dycrve tona As isha Homer, as pjelle e gjalle ne planete I lulalur thelle ne strofullcn c Danielit shtija rruaza ne pe Kur vinlepranvera me qitnin ne ankand Me Qenien time me ndanin ne dysh si mollen E farerat e mbetura ne toke mbinin pas tčrmeleve Kur djepin e qitte vala ne breg e ndihej vaji i brczave Kur Malli varrosej per se gjall ne dhcun c shkrele. Mbctej Era e Trupit, e rrenja e gurit nč nčntokč Dora e zgjalurne hava, dashuria, fjala e fundit I biri i Dardanit po hedhte Muzgun ne shpine Kah syte, kembet: fare e mallkuar a drcq bir dreqi ishte Buken e zeze te shekujvc tradhetar kerkonim Midis Skillčs e Haribdes i binim nate c ditč E veshet na i qante Sirena c zczč e mashtrimit Pa e diturku čshtc Kepi, as Bregu i Shpčlimit. Pastaj me doli endčrra qč kisha pare vazhdimishl: Hapa syle: njcfare Neslori tha, jcmi ne Emone Kanc pushuar daullct e betejave, vetem zjarrct tymojne Kerni humbur, tha. Ia pashe gurin e lotit Kah i zbrel faqes tcposhtč me rrapcllimc Me rroku pčr dore, u nisem kah Maja e Trigllavit Tia nisnim kenges, se kčnga tha čshle vaji i burrave E Kori i Qenve na poredile me lchje triumfale! 47 SHQIPTAR OSEKU PRANVERA E VARREVE B ie ne gjume njolla gjaku me gojne jerm: »ubij, majku im albansku!« (nena ime sigurisht tash me sheh endcrr) dal pak te marrnga qetesia e nates sa mosperfillese nata nordike sikur mu tash nuk rrifet qcnge nje izolant sikur mu tash nuk e tradhton loti plakun e shtepise kur per te njemijten here sheh nipin e vrarc ne dere te oborrit - separatist i terbuar - me 12 pran vera, (s’e kish menduar keshtu fare partizani i d i te v e te para) as netet s’jane me siperpara: me marsh funeber, hcshtjc solcmne percillet ne trekembesh lere nje populi. Europa vazhdon te flase per dcmokraci. Fajs’ka vrasesi - viktima eshtegabim. (»s’te thote falemindcrit as kur ia nxjerr szte«) O dčshmitare! Mbcgi memece te verber te shurdhčr te gjymte kurre mos u gofshi nga shtrati i incestit! O ju kreatura le Ferril! T’i mbani ne mend mire pranverat kur lulezonin varret perpara se le na ftonit ne nje šofer. LETER SHOKUT T e pershendes miku im s’ke g’mepyet malli po me merr per TY per ATE per le gjithe NE te gjithe cckan vetem udheve te jetes. Ky vend i ri qenka plot befasi askund nuk shihen djaj, shtriga e lubi ne ketč vend miku im 48 s’po u thyekan dyert e oborrit endenat e mengjezit nuk notoka shpresa neper lumenj gjaku. Ky vend i ri qenka plot bcfasi ne kete vend miku im nuk dilkan nga varret ne shcti rrugčve te ngushta me kalldrem hijet e te vrareve as po jehoka peshperitja e tyre ndajnales mbushur me frike (g’e tmerrshme ish mbremja ne qytetin tim) Ne kete vend miku im nuk i fishkelloka era kengčt e ashpra te hamkarrjes. Prandaj te lutem shume kur te pergjigjesh, pome disa čopa vujtjesh nga kryqi yne dy-lri nyjc nga litari yne nje shenjc guri pa emer e mbiemer nga varret tona te gelura nalčn qe t’ua tregoj njerezve te ketushčm vetitc dalluese te vendit tim. SADRI KOMENDI SYTE D rita, dielli, rrezja qč shuhct ne sy. Fen i zi!!! Karakalil! perse thiken e ngule ne bcbczat esyve te nje kemije! O shpirt - zi! gjaku u ngri ne bcbezat e syve te mi. Karakatil, kunen e kunes mos perkundsh femije! O ncnc pakez drite ne svtč e mi! 49 Lotet, dhembja gurin e shkrijne. 2 . Lotet e nenes kercure neshqasin neke mbi djalin pa sy. 3 . - Nene, po bie shi mbi gjakun e ngrohte te syve te mi. - Jo bir, jane lotet e syve te mi. 50 BISLIM ELSHANI M TROVICA E TITOS N ga tegjithagytetet ajo ish me se shumti e tija. Qytet i plumbit. Nente horizonte thelle e mjerrin minatoret per t’ua shtruar ne šofer femijeve po plumbi ua ha femijet. Nenat mekojne ne gji foshnja me plumb ne zemer. Lindin, rriten, jetojne dhe vdesin meplumbin ne zemer, qytetaret e plumbit. - Per dyzet vjet glirim me tonelata plumb mblodhem ne gjakun tone oJugosllavi e Titos! Do te vije dita kur gjithe kete plumb do ta zbrazim ne zemer. Qytct i plumbit, Njerez le plumbit, Mitroviča e Titos... ZOGJTE VDESIN DUKE KENDUAR N e KODREN E DIELLIT DIELLI n ’eklips. thane se e kish žene kulshedra. Thane se dikush shtinle, per ta vrare. (Pese vjetč me pare, te xhami e Llapit, nga bodrumi, bashke me tymra dhe krisma, buronin dhe kenge) Zogjte vdesin duke kenduar. Nuk pati kenge. Pati veg heshtjc morbide mbi dy te masakruar nje nate me pare. Inspektori u kish thčne te ver te ten deshmitareve: »Ne ketu kemi manovra.« 51 PABLO N ARU DA SHQIPERIA S 'kam qene ndonjehere ne Shqiperi, n 'ate toke te ashper e te dashur, n 'ate dhe malor barinjsh. Sot, shpresoj te vij mu siperkremte, per nje kremte te re, dasme mbi toke; pa te vete te shoh si shkelqen dielli maje kraheve plot muskuj te vargmaleve te tua, si me rritet ne mes te shkembinjve si zambaku i ri dhe i njome kultura, letersia, qe po nis e shtrihet, nderi ndaj bujkut te mogem, djepi i punetorit, permendorja e shquar e vellazerimit, si merr perpjete miresia posi bima e re, qe lulezon ne vendet e lashta e te varfra. O Shqiperi e vogel, e forte, e vendosur dhe zemjalte, teli i kitares sate - uje dhe gelik i gjalle - vjen e me t’i shtohet tingullit te historise, kenges se kohes qe s’ka te mposhtur, me nje ze bjeshkesh dhe ndertimesh, aromash dhe bardhesish, kenges se mbare njerezve dhe mbare bjeshkeve, zogjve dhe molleve ne lule, ererave dne valeve. Forca, vendosmeria dhe lulet jane dhuratat q 'i sjell ti ndertimit te jetes mbi toke. PABLO NERUDA - POET I MADH DHE PATRIOT I FLAKTE ANTIIMPERIALIST Dy jave pas uzurpimit te pushtetit nga ana e forcave te erreta te Kilit, para 16 vjetesh, ne nje spital te Santiagos, vdiq i vetmuar poeti i madh, patrioti i flakte antiimperialist i Kilit, miku i popullit shqiptar, Pablo Neruda. Neruda eshte nje 52 poet i njohur ne tere Ameriken Latinedhe ne te gjithe boten. Eshte fitues i gmimit Nobel. Jeten dhe vepremtarine letrare te tij ai ia kushtoi lirise, demokracise dhe luftes per pavaresine e popujve. Urrejtjen kunder ketij poeti perparimtar dhe te talentuar te popullit kilian, reaksioni fashist e tregoi edhe ne ditet e fundit te jetes se tij. Me urdher te juntes se Pinogetit, forca te shumta ushtaresh u futen ne shtepine e tij,'ne periferi te Santiagos, e shkaterruan ate dhe i dogjen te gjitha veprat e tij letrare si dhe libra te tjera. Pablo Neruda do te mbetet i paharruar. Ai do te kujtohet gjilhmone si nje lufterar i paepur per liri e pavaresi. marre nga »Drita« MEXHID YVEJSI (GJAKOVE) K jo toka ime permendore e gjallc zemren me ngrohtesi ma mbushčperplot e thelle-thelle ne gjirin e saj pranvcren e ruan. Kjo toka ime di te flase edhe me gjuhen e heshtjes... Se nder shekuj gjaku i saj eshte perterire kur donte ta kaperthente pleqčria. Kjo toka ime permendore e gjalle qe ecen rmgeve te perjetesise pa u ndale. TOKA 53 MIKELGOJANI NDERRIMI I EMRIT TE QAMO-S »LUIGJ GURAKUQI« NE KUNE SULM M BI GJITHE KULTUREN TONE F ushata kunder ndryshimeve te emrave te institucioneve kulturore, shkencore, shoqerore dhe arsimore te cilat mbajne emra te personaliteteve te shquara te kombesise shqiptare pa marrer parasysh veprimtarine kohore ka filluar kohe me pare dhe ende nuk po pran. Nje fushate e tille po realizohet ne praktike. Rastin me te Tresket e kemi keto dite ne Kline, ku pas njezete vitesh QAMO-s »Luigj Guarakuqi« iu nderrua emri ne »Josip Broz Tito«. Legjenda: duke filluar nga viti i kaluar shkollor ne Kline gcshtja e emrit te shkolles se mesme »Luigj Gurakuqi« eshte aktualizuar sa s’ka, kur dhe nxenesit e kesaj QAMO-je, me mesim ne gjuhcn serbokroate, qe nga muaji tetor (i vitit te kaluar) nuk kane pranuar qe te mcsojne perderisa kesaj vatre te arsimit dhe te diturise te mos i nderrohet emri. Keshtu qe nxenesit e ketij nacionaliteti mesuan ne lokalet e shkolles fillore »Vuk Karaxhiq«. Absurditet: oret e nxeneseve te kesaj shkolle ku mesojne edhe shqiptaret (e nuk i pengon qe kjo vater e arsimit mban emrin e personalitetit te shquar te letersise serbe) i mbanin nga 30 minuta! Nje orar i tille nuk ekziston askund ne bote! Pcrkundčr ankesave le prinderve dhe nxenesve te nacionalitetit shqiptar qe oret mesimore te zbatohen sipas normave pedagogjike nuk i mori per baze askush. Kete vit gjate pushimeve verore, aktivistet komunale me theks te »afrimit« te nxenesve ndermoren disa aksione dhe pas disa mbledhjeve te organizuara ne forume te larta te komunes, organizata tjera dhe neper bashkesi lokale te kesaj komune, moren vendim te prere qe QAMO-s »Luigj Guarakuqi« t’i nderrohet emri ne »Josip Broz Tito«. Edhepse ne te gjitha bashkesite lokale te kesaj komune nderrimi i emrit nuk u perkrah, po nje propozim i tille u rcfuzua kategorikisht nga populli, prapeseprape organet kompetente moren vendim te prere. Ne mblcdhjen e fundit te Dhomes se Punes se Bashkuar dhe te Dhomes Shoqcroro-politike qe eshte mbajtur me 30.8.1989 delegatet shqyrtuan propozimin e nderrimit te emrit te kesaj shkolle dhe per shkarkimin e organ it te pcrkoheshem (ngase s’kane shkuar »per peni«) dhe te emerimit te organit te ri qe do te udheheqe masat e perkohshme administrative, dhe me shprese se do te jene me te degjueshem. Delegatet paraqiten verejtet e tyre: ne radhe te pare se ne materialin e derguar ne mbledhje nuk eshte potencuar rendi i dites, pastaj per arsyetimin per propozimin e dhene, disa prej tyre mu ne kete dite kishin marre thirrjen per pjesemarrje ne mbledhje! Kjo ne kete rast kishte rendesi, sepse te gjithe delegatet shtuan se nuk jane konsultuar me bazen dhe nuk kane mundesi te japin mendimin qe QAMO-s »Luigj Gurakuqi« t’i nderrohet emri ne »Josip Broz Tito«. Nje luftetar i LN£- ne diskutimin e tij tha se »emri i ri eshte mjaft i dashur, mirepo pcrse kjo te behet 54 pas dy dekadash, e pcr kete nuk kemi kurrfare arsyetimi«. Pastaj nje delegat tjeter ishte kategorik kunder nderrimit te emrit dhe thote se »jam te respektohet mendimi i popullit se shkolla nuk eshte as e komuncs e as e Komitetit, por e atij dhe per fatin e saj duhet te vendose populli.« Rreth figures se Luigj Guarakuqit kishte mendime kontraverze, madjemadje edhe banale. Disa delegate per kete figure te shquar te popullit shqiptar flisnin ashtu si? e njihnin dhe me faktografi, ndersa disa te tjere shtremberonin te verteten mbi kete personalitet. Njeri nga diskutuesit e mbledhjes tha se »nuk eshte fare bindese kcrkesa per nderrimin e emrit te Luigj Guarakuqit. Kur flasim ne emer te bashkim - vellazerimit secili populi duhet te gmoje vlerat e popullit tjeter.« Nje historian i pazbuluar gjer me tani, nj c fare A baz A h m c tgjekaj!, te thuash edhe politikan qe moti e ka kerkuar politika dhe fotelja, pati guxiin te shtremberoje te verteten dhe te thote se »Luigj Guarakuqi ka qene dore e djalhte e Ismail Qemailit dhe ka luftuar per krijimin e Shqiperse se Madhe!« Hallall te qofte or historian i kohes sone! Po kesaj radhe te kisha bere nje pyetje: para se ke ardhur ne politike e kur ke punuar me nxenes si ua kc shpjeguar kete hislori? Kaq. »Ky problem ka marre dimensione edhe me te gjcra« - tha nje nga le pranishmit, aktivist i Krahines. »Nuk na duhet Luigj Guarakuqi i čili pas vdekjes se Enver Hoxhes eshte shpallur hcro!« Edhe ty shoku aktivist te kisha shtruar nje pyetje kurje edhe i rryer ne politike: Qe sa kohe je ne poste te ndryshmc te larta, e ku ishit gjer me tani? Ky aktivist pati guximin (sepse e ka edhe forcen) te thote se fundi i fundit konsultimi i delegacioneve nga ana e delagalevc ne kete rast nuk eshte i rendesishem! Atehere perse keta ishin thirrur ne mbledhje? Ne fund nga dyzete delegate sa ka Dhoma e punes se bashkuar, 15 votuan per nderrimin e emrit te QAMO-s »Luigj Guarakuqi« te tjcret-jo. Ka pasur te tille qe nuk kane qcne delegate dhe kane ngritur gishtat pa pasur te drejte. Edhe perkunder asaj qe shumica e delegatevc ishin kunder nderrimit te emrit, fjala e tyre »nuk piu uje«. Ze i forces e jo i arsyes! KRONIKA POEZIA SHQIPE NE FAQET E REVISTES INTERMUNDIA K eto vitet e fundit ka nisur te dale ne Rome rcvista e re letrare INTERMUNDIA, e čila synon le jape nje pamje te hapet te ajkes se poezise boterore, nepermjet te zgjedhjes se krijimeve me te mira e dukc i paraqitur ato ne origjinalin perkates dhe me perkthimin ne italisht. Duke i botuar poezite e zgjedhura edhe ne origjinalin perkates, krahas perkthimit, lexucsit i jepet mundesia qe te pcrqasc e tčkrahasojesesijanerespcktuargjetjet, lcksimalikadhestilcmate,pcrgjithesisht, kullueshmeria e origjinalit dhe e perkthimit perkates. Ne numrat e kesaj reviste, qe kane dale deri tani, i eshte dhene vend i mire edhe poezise shqipe. Pcrkthyesi dhe studiucsi i njohur arberesh, Eugenio Skalam- brino, qc eshte zevcndeskryeredaktor i »Intcnnundias«, ka mundur t’i sjelle revistes fragmentee krijime perfaqcsimtare te poezise shqipe, dukc perfshire aty, si autore shqiptare, ashtu edhe arbereshe Pcr numrin e pare te revistes, poezia shqipe eshte pcrfaqesuar me Ismail Kadarcne, nga i čili eshte zgjedhur poema madhore »Perše mendohen keto male«. Poema me formen e saj le pcrqasur, origjinalin shqip dhe krahas perkthimit italisht, prihet nga nje prezenlim i shkurter hyres, ku vihen ne dukje disa nga meritat krycsorc te Kadaresc si poet. Midis te tjcrash, ne parafjalcn pcr Kadarcne, lexojmc: »Ne fakt, Kadareja eshte 55 vertet nje z e popullor, po edhe krejt origjinal, me veteqartesi te spikatur qe, natyrisht, eshte sinteze e pervojes se perbashkct me bashkekohesit e tij dhe elegjite e zerit te vet poelik«. Ne numrin e dyte te »Intermundias«, nga poezia shqipe bashkekohore, Skalam- brino ka zgjedhur dhe perkthyer disa poezi te poetit arberesh Gjuzepe Skiro di Maxho, te cilin e cileson si poetin me te spikatur midis arbereshve te Italise. Ne numrin e trete, poezia shqipe ze nje vend me te gjcre. Aty botohen poezite »Kenge e perendimit« te Migjenit, »Dy fjale poeteve qe vijne« e Dritero Agollit, »Ikja e femijenise« e Fatos Arapit. Nga poezia arbcrcshe botohet nje poezi e Vorea Ujkos. Kolonat kushtuar poezise shqipe ne faqet e revistes “Interm undia”, ne paraqitjen e tyre shqip, perkatesisht arberisht krahas perkthimit i talisht, ve$ te tjerash i bejne nje sherbim te mire jo vetem njohjes se krijimeve poetike me te mira nga lexuesit italiane, por edhe shijimit, thellimit e ushtrimit te gjuhes letrare shqipe nga arbereshet e Italise dhe italofonct e tjere qe kane mesuar gjuhcn shqipe. ADEM DAMACI PERSERI MIDIS nESH Ketu ne Lubjane, Edicioni i sapoformuar i Botimit te Librit LUMI, nxori nga shtypi romanin “Gjarpijt e gjakut” te Adem Dcmagit. Ky ribotim i pare i ketij romani ne Jugosllavi, i shoqeruar nga nje paralhenie e Šalih Kabashit, ka rendesi te shumeFishte dhe besojme se do te jete nje sihariq i dores se pare per te gjithe. Sihariqet mbase do te radhiten me botime le tjera. Besojme se LUMI do te vazhdoje rrjcdhen pandale... »KTHIMI I USHTRISE SE VDEKUR« Sipaš motiveve te romanit te mirenjohur »Gjenerali i ushtrise se vdekur« te Ismail Kadarese, u gjirua filmi »Kthimi i ushtrise se vdekur« Skenarist dhe regjisor i filmit eshte kineasti i njohur Dhimiler Anagnosti, regjisor i filmit poashtu te njohur »Lulekuqet mbi mure«. Ky eshte filmimi i dyle i ketij romani. RRUGA »LUIGJ GURAKUQI« Nje rruge e qytetit Bari te Italise c mori emrin e atdhetarit tone te shquar, Luigj Gurakuqit, kurse ne nje lagje te qytetit u zbulua nje pllake pcrkujtimore. SHQIPTARI Me 30 dhjetor 1910 doli neStamboll revista »Shqiptari«, ncn drejtimin e Dervish Himes, nje nga atdhetaret qe u shqua si veprimtar i Levizjes Kombetare, mendimtar e publicist. »Shqiptari« u be nje mbrojtes i flakte i interesave kombetare dhe nje informator i mire per gjendjen ne Shqiperi dhe per kerkesat e shqiptareve. Nepcr faqet e tij pasqyroi zhvillimin e ngjarjeve dhe kerkesat e kryengritjeve te viteve 1910 dhe 1911. »Shqiptari«, dukc marre ne mbrojtje kerkesat e drejta te shqiptareve, hodhi poshte ato pikepamje qe orvateshin t’i paraqisnin kryengritesit para opinionit tč huaj si rebclč rcaksionare, dhe kerkesat e tyre si antikushtetuese, se gjoja synonin per tč kthyer regjimin e vjeter. Gjithashtu, ky organ shtypi, demaskoi politiken e pushtuesve osmane, opera- cionet e pergjakshme te tyre qe donin te shtypnin me force aspiratat tona kombeUtre. 56 POETI DIN MEHMETI NE REVISTEN AMERIKANE »The voice of America« nga Washington-i, njoftoi me 10 Dhjetor 1989, ne emisionin e saj ne gjuhčn shqipe, se revista amerikane World Literature Today (Letersia Boterore sot) botoi nje recension mbi poctin kosovar Din Mehmetin. Kjo reviste letrare amerikane del kater herc ne vit dhe botohet nga Universiteti i Okllahomes. Recensioni ne fjalč mbi Din Mehmetin eshte shkruar nga Robert Elsi, i čili eshte nga Gjermania Perendimore dhe eshte njohes i mire i letersisc shqiptare. Ne recension vihet ne dukje se gjuha shqipe ne Jugosllavi, pas gjuhčs serbo- kroate, eshte gjuha e dy te per nga shtrirja e saj dhe letersia e čila shkruhet ne kete gjuhč, edhe pse ne gjirin e saj ka rrcth 80 pcrqind poezi dhe vetčm 20 perqind proze, po le gjurma ne letersine jugosllave, evropiane dhe se kjo lelersi nuk eshte sot e panjohur ne bote! Per poetin Din Mehmeti shenohet sc ka lindur ne fshatin Gjocaj, se ka kryer studimet ne Beograd dhe se jep mesim ne Shkollen e Lartc Pedagogjike »Bajram Cum« ne Gjakove. Shenohet, gjithashtu, se veprimtaria letrare e Din Mchmelit eshte mjaft e pasur, cilesore dhe e lloj-llojshme. Ka shkruar proze, kritike, drame por kryesisht poezi te cilat i jane botuar ne disa libra. Permendct edhe vepra e fundil, permbledhja e poezive, me titullin »As ne toke as ne qiell«, veper e čila ve ne dukje ngritjen e metutjeshmc krij uese ne horizontin letraro-artistik dhe komentohet poezia »Barka ime mbahu«, shkruar ne gusht te vitil 1987, gjate mitingut te poezise te mbajtur ne Struge... PROGRAMI I LIDHJES DEMOKRATIKE TE KOSOVES I APROVUAR NE KUVENDIN THEMELUES ME 23 DHJETOR 1989 K riza e thelle shoqčrore, ekonomike dhe politike, ne tecilen gjendemi tash sakohe, para bashkesise shumekombeshe hapi shume dilema qc kane te bejne me eszistencen e saj te metutjeshmc. Ne opcion tashme jane shume programe dhe projekte qe mtojne te fitojne legjitimitet ne Jugosllavi. Kjo lanni idesh, pro- pozimesh e deri te programet me profile tčqarla politike tregon me se miri se per fatin e Jugosllavise jane te brengosur dhe te prcokupuar te gjilhe, dhe se, e ardhmja e saj mund te garantohet poqcse per te angazhohen te gjitha subjektet e saj, pa ju rezervuar askujt e drej ta qe te fiase apo te vcndosc ne emer te te tjerevc. Pra,Jugosllavineduhetkuptuarsi interes te sccilit, ngaseajo eshte themeluarme vullnctin e lire te te gjitheve, edhe me vullnctin e popullalcs se Kosovcs dhe se per gdo rregullim te ri te Federatcs eshte e drejte imanente qe per te tč vendosin lirisht edhe qytetaret e Kosoves. Fakti se kriza e thelle dhe e gjithanshme qe po e rendon vendin dhe qe me fuqimishte mepasoja meterendaposhprehetne Kosove, kčrkon kthesa radikale ne fushen ekonomike, shoqerore e politike, se ajo mund tč pčrballohct e tč tejkalohet vetčm me angazhimin dhe veprimin e tč gjitha forcave subjektive e tč 37 potcncialcve krijuese dhe se ky angazhim nuk eshtč i mundur ne kuader te monizmit politik dhe te monopolit njčpartiak, ne te nčshkruarit, morem inicia¬ tiven qe te formojme: Lidhjen Demokratike te Kosoves si shoqate per veprim shoqeror-politik e kulturor te te gjithe atyre qe aprovojne orientimet programore te Lidhjes Demokratike dhe intencat e saj. 1 . Lidhja Demokratike e Kosoves (ne tekstin e metutjeshčm LDK) angazhohet per reformat ekonom ike e shoqerore qe synojne daljen sa me te shpejte nga kriza dhe zhvillimin me te shpejte ekonomik te vendit. Pčr kete qcllim LDK angazhohet per ekonomi te tregut, forma le ndryshme le pronesise, per treg modem dhe per perjashtimin e nderhyrjes jokompetente te polilikes ne gcshtjet ekonomike (nga orientimi ipakriteri investimeveederi tecaktimi i kuadritdrejtues ne ekonomi), gje qe kishte dhe ka pasoja te demshme. Kosova, perkunder potencialeve njerezore dhe natyrore, eshte krahina ekon- omikisht me e prapambetur e me papunesi me te madhe. Prapambetja ekonomike dhe papunesia jane forma permanente te krizes. Lidhja Demokratike e Kosoves vlereson se pikerisht prapambetja ekonomike dhe papunesia jane problemet kryesore te Kosoves dhe pčrpiqet per perballimin dhe tejkalimin e tyre. LDK perpiqetper stimulimin e iniciativave dhe te angazhimeve investive, per racion- alizimindhe modemizimineprodhimit.perrekonstruksioneeorientimeprodhuese dhe jo per falimentime dhe shuarje te nxituara te organizatave ekonomike; angazhohet per te drejten e barabarte te secilit ne punč varesisht nga aftesite, angazhohet kunder privilegjeve ne kete leme ne baza regjionale, kombetare ose te tjera. Lidhja Demokratike e Kosoves angazhohet per shfrytezimin e te gjitha potencia¬ leve dhe mundesive te brendshme per zhvillimin ekonomik te Krahines; an¬ gazhohet per politike sociale, sig ndodh ne te gjitha shtetet modeme dhe per solidaritet te te zhvilluarve ndaj te pazhvilluarve. 2 . Lidhja Demokratike e Kosoves angazhohet per Jugosllavi demokratike, federa- tive, socialiste dhe per reformen e sistemit politik ne kete drejtim. LDK angazhohet per demokraci qc do le sigurojc baraz.inc e plotc juridike e politike te le gjithe qytetareve, te individit, tč dinjitelit dhe le prones se lij- pavaresisht nga perkatesia kombetare, gjinore apo konfesionalc; angazhohet per shtetin juridik, qe respekton kushlctuten dhe ligjin dhe perjashton arbitraritetin politik e pushtelmbajtes. Angazhohetperpluralizčmpolitikqeshprehstrukturat dhe interesat e ndryshme dhe mundčson garen e koncepcioneve dhe te opcioneve politike te ndryshme dhe pčr sistem shumčpartiak, angazhohet pčr mbrojtjen e plotč dhe zgjerimin e lirive tč njeriut dhe te qytetarit, pčr tč drejten e mendimit dhe tč shprehjes se lire, pčr lirinč e fjales, te shtypit e tč organizimit politik; angazhohet per heqjen e gfarčdo censure, sidomos cenzures se fshehur; an¬ gazhohet per gjyqet e pavarura dhe per perjashtimin e varesise se individit, te ndjekjes dhe te ndeshkimit politik tč gjyqtareve. Lidhja Demokratike e Kosoves angazhohet pčr zhvillimin e raportave demokra¬ tike nč Federate, dukc e kuptuar Fedcratčn si bashkčsi tč subjekteve te barabarta te republika ve dhe te krahinave, si bashkčsi e qytetarčvc dhe tč nacionaliteteve 58 te barabarta. Pra, angazhohet per nje fedcrate moderne, e čila do te mundesoje barazine e nacionaliteteve, le rcpublikave dhe te krahinave, per sistemin par- lamentar ne baze te se drejtes se votimit te lire, dirckt e te pergjithshem; per Kuvend Federati v te perbere nga Dhoma e Republikave dhe c Krahinave, si dhe nga Dhoma e Qytctareve. Angazhohet per vendosjen me konsensus per te gjitha geshtjct e rendesishme te vendit. Lidhja Demokratike e Kosoves do te angazhohet per zgjerimin e kanaleve demokratike institucionale, nedrejtim te riafirmimit dhe afirmimit te melutjeshem te individualitetit te Kosoves dhe te pozites kushtetuese, duke kuptuar Kosoven gjithehere si bashkesi te qytetareve dhe te nacionaliteteve te barabarta. Lidhja Demokratike e Kosoves angazhohet per afirmimin e subjektivitetit shoqeror, politik e kulturor te shqiptarevc dhe per te drcjten c tyre qe, varesisht nga mundesite qc u ofrojne numri, pcrqendrimi e shkalla e zhvillimit, ne marreveshje me popujt me te cilet jetojne bashkarisht, te shfrytezojne format e konstiluimit politik e juridik qc do te afirmonin barazine e lyre. 3 . E veledijshme per faktin qe bashkepunimi, mirckuptimi, miqcsia dhe solidaritcti i popujve jane rezultat dhe frytet me te rendesishme te civilizimit, kurse grindjct dhe armiqcsite jane fatkeqesi e tyre e madhe, LDK do te angazhohet ven- dosmerisht per zhvillimin e miqesise dhe te bashkepunimit te gjithanshcm le te gjithe popujve ne Kosove, ne Jugosllavi dhe ne bote. Barazia e plote perben edhe parakushtin qenesor te miqesise dhe te bashkepun¬ imit te popujve. Prandaj, LDK perpiqet per barazi te plote kombetare ne Jugosllavi e ne Kosove. Ajo do te punoje per afirmimin e vetedijes se Kosova eshte e te gjithe atyre qe jetojne ne te: — se shqiptaret, serbet, malazezet, turqit dhe te tjeret historikisht dhe aktualisht e kane Kosoven te tyre dhe bashkarisht duhet ta zhvillojne dhe ta perparojne; — sejeta ne miqesi eshte baze e mireqcnjes dhe e lumlurise se popujve; — se shumesia e kulturave dhe e traditave, e kuptuar drejte eshte pasuri; — se bashkepunimi e miqesia e popujve jane te pamundshme pa njohjen, mirekuptimin dhe respektimin e kulturave dhe te traditave te qenieve dhe te interesave te njeri-tjetrin. Lidhja Demokratike e Kosoves do te luftojc kunder gdo qcndrimi ose pikepamje te pabarazise. Ajo vegmas do te angazhohet: — kunder gdo privilegji ose diskriminimi kombetar; — kunder konccpteve mbi popujt auloktone e shtetformues dhe popujve te prezences se rastesishme e margjinale; — kunder gdo shovinizmi dhe hegjemonizmi; — kunder manipulimeve nacionaliste e burokratike me geshtjcn kombetare. Lidhja Demokratike e Kosoves perpiqet per barazine e plote te nacionaliteteve ne Jugosllavi. Ajo angazhohet per zhvillimin e gjithanshcm kulturor te te gjitheve, perarsimim te plote ne gjuhen am tare ne te gjitha shkallete shkollimit; per ruajtjen e pozites dhe te dinjilclit moral e material te shkollcs; per kultivimin e gjuhes amtare dhe barazine e saj ne komunikim publik dhe ne administrate; angazhohet per kultivimin e lire e te barabarte te traditave kulturorc e historike, per perdorimin e lire te simboleve kombetare dhe te kremtimit me dinjitet te festave kombetare; per te drejten dhe mundesine qe gdo populi le shfrytezoje rezultatet pozitive te krijimtarise se vet kulturore dhe shpirterore kudo qe krijohen. 59 Neketedrejtimduhctzhvilluaredhcmčtutjc institucionctqemerrenmestudimin dhe kultivimin e kultures, te tradites dhe te shprehjes se lire te individualitetit kombetar te te gjitheve ne Kosove dhe ne Jugosllavi. 4 . Lidhja Demokratike e Kosoves perpicjet per te vertcten per Kosoven, duke luftuar kunder dezinformatave e shpifjave, kunder pcrpjckjeve qe ?eshtjet e sotme te Kosoves te paraqiten e per to te flitet vetem me terma diskualifikues, pa u pare ato ne terčsine dhe komplcksitetin e tyre. Ajo eshte kunder represioneve e rikonstruksioneve si zgjidhje te problcmeve, eshte kunder imponimit te pseudoproblemeve per t’u mbyllur problcmct e verteta, eshte kunder gjendjeve dhe masave te jashtezakonshme, kunder izolimeve e kunder procescve politike si dhe angazhohet per lirimin c te burgosurve politike. Angazhohct, pra, per dialog konstruktiv e mirekuptim te ndcrsjellc dhe kunder diskualifikimeve dhe ctiketimeve te ?do mendimi ose kerkese qe ndryshon nga ajo zyrlarc e nje partic. 5 . Lidhja Demokratike e Kosoves do te angazhohct per ruajtjen e ambientit te natyres dhe te resurseve natyrore. Asnje gjenerate nuk ka te drejte qe pa nikoqirllek t’i shfrytezoje ato qe duhet t’u takojne edhe gjeneratave te tjera. Ne Prishtine, me 23 dhjetor 1989. LEXUESIT NA SHKRUAJNE dhe me tej shoqates sone dhe »Altematives« po i vijne letra dhe urime prej qy tetareve te gdo moshe dhe profesioni, prej pleqve dhe femijeve, prej studenteve dhe punetoreve, nga Kosova dhe nga bota. Me prckese nga te gjitha jane letrat e mergimtareve. Ato jane perplot malle dhe brenge. Nč zemer kam nje pike, Dhe mendoj per gdo dite, Per gdo dite me mban nje shprese, Se shgiptarikurre s’do t’vdesč. Keto jane disa nga vargjet qe na i dergoi Shpend Žogaj, mergimtar nga Suedia. Ai nder te tjera shkruan: »Permes kesaj letre ju pershendes shoku Šalih dhe permes jush edhe mbare shqiptaret qe do te ndihmojne ne te ardhmen daljen e rregulll te kesaj reviste. Pershendes edhe mbare popullin slloven, qe tregoi, e na mban shpresa se kete do ta beje edhe ne te ardhmen, nje realizem politik sa i pčrkel gcshtjcs se popullit shqiptar.« Shpend Žogaj, Sucdi Dy letra nga Gjermania: »U gezova jashtezakonisht me formimin e shoqalcs suaj dhe u mahnita teresisht me marrjen e revistes suaj »Alternativa« ne duar. Ajo me dha nje pasqyre te paster e kristalore per gjendjcn e popullit shqiptar nč Jugosllavi, te cilit po mundohen t’ja shuajne frytet me te mira shpirterore. U jemi mirenjohes popullit vella slloven.« V cap Memishi, RFGJ 60 »Te dashur beshkatdhetare, miq dhe dashamire! Me ančn c kesaj letre deshiroj t’ju pershendes dhe t’jua uroj Vitin e Ri 1990! Ju deshiroj mirekuptim bashkatdhetaresh, jete le lumtur dhe bashkepunim te gjere.« Shaban Lajgi, RFGJ Ne letren e tij, nje ish mysafir i DOB-it te Lubjanes nder te tjera shkruan: »Te jesh i burgosur politik e te kesh nje trajtim njerezor prej gardianeve dhe edukatoreve ne SHNP, ishte kjo nje befasi e kendshme e čila me shtyn te besoj se edhe pas te gjitha padrejtesive qe i perjetuam dhe po i pcrjetojme, ka njerez ende ne Slloveni e ne Jugollavi qe jane per te drejta te barabarta te kombeve dhe kombesive ne RSFJ.« Galip Zhilivoda, Norvegji Nje grup studentesh nga Fakulteti Juridik ne Prishtine na shkruan: »E dashura redaksi! Ua urojme perzemersisht Vitin e Ri 1990 si juve, ashtu edhe bashkcpunetoreve e dashamireve tuaj, duke u deshiruar suksese te pashterrshme ne punen tuaj. Ne studenteve, me revisten tuaj, na e shtuat edhe nje atom fuqie dhe na rritet krenarine. Me s’ndjehemi te vetmuar; ne oret e vona te mbrcmjes na e shendrisin dhomen kandilat tuaj. Zemra e gjithe studenteve tane eshtc nje dhe e madhe, prandaj keto fjale burojne nga te gjitha zemrat tona dhe deshirojme t’i botoni ne reviste.« Ju pershendesin perzemersisht: Studentet e Fakultetit Juridik ne Prishtine ... dhe nje grup tjeter nga fakultetet: teknik dhe ekonomik: »J u shkruajme me mali juve, vcllezcrve tane qc po napcrfaqcsoni me pershkrimin e realitetit te hidhur shqiptar ne Kosove. ‘Nje komb qc s’flc nuk mund te vdes kurre’ pati thene Plaku i Vlores. Ua dergojme te falat tona nga zemra tegjithe juve dhe vellezerve sllovene.« Dhe tani, ca letra nga fshatrat kosovare: »Edhepse vone, megjithatepatcm deshire t’ju lajmerohemi per t’ua uruar Vitin e Ri 1990, me shendet e me dite te mira ne jete. Deshirojme qe viti i ardhshcm te na vije me i suksesshem e te na sjelle lirinc. Merrni le fala nga krejt Llapi i Podujeves, te cilin ju lutemi te vini e ta vizitoni.« Ramadan Pajaziti, Rifat Syla, Llap Bashke me letren, keta dy fshatare na derguan edhe nje numer te »Zerit te rinise«, per 9 ’gje i falendorojme. »Te dashur shoke! Qendroni krenare me punen e madhe qe po beni. Qe moti kemi pasur nevoje per nje reviste te tillc qe do te na orientojc ne luften tone drejt realizimit te qellimeve tona te drejta. ‘Alternativa’ ka hyre thelle ne zemrat tona. Ne ate do ta lexojme dhe do ta shpemdajme. Sa te kemi mundesi do ta ndihmojme 61 edhe materialistu, dukc organizuar aksione pcr mbledhjen e ndihmave. Besoj se keso aksionesh do te organizojne edhe shume shoke e shoqe tona.« Liridon Rrafshi, Mushtisht, Suhareke Shoke te udhehcqjes se klubit! U gezova pa mase kur degjova per formimin e klubit tuaj qe u be i famshem e me autoritet jo vetem ne vend po edhe ne bote. Bejzad Avdiu, Bujanove »... do te ishte mire sikur ta zgjeronit rubriken Letrat e lexuesve sepse interesimi per te eshte i madh. E presim me padurim gdo numer te ri te Altematives.« Bcmi dhe Qekra edhe nje nga kurbeti: »Ma te lexuar fletushken tuaj mbeta shume i kcnaqur. Ju lutem te ma dergoni sepse dua te jem lexues i saj i rregullt. Grau Regina, Zvicer Redaktorit tone i ka ardhur nje leler edhe nga diaspora shqiptare e Sirise, pikerisht prej prof. Muhamed Mufakut: Damask, mč 31.10.1989 I dashur Šalih, Me vonese kam lexuar ne »Fjale« per indicitiven tuaj, perkatesisht per revisten tuaj, ndaj me lejoni t’ju uroj per kete sukses duke ju deshiruar pune te mbare. Me erdhi keq se nuk kisha fat te shihja ndonje numer sa isha ne Prishtine. Ndaj me lindi ideja t’ju shkmaj nga Damasku. Tani ketu kemi nje forum, Shkrimtaret jugo-siriane, anetare te Lidhjes se Shkrimtareve Arabe, ndaj do t’ishte mire qe te kemi ndonjelidhje. Keshtu mund t’ju informojme pcr revisten tuaj perndonje aktivitet tonin (Me 13 nentor kam nje ligjerate ne sallen e LSHA me tituli: »Milovan Gjilasi-nje shembull per dileme midis letersise dhe politikes«). Nuk do te ishte keq te na i dergoni numrat qe keni nxjerre deri me sot, sepse mund te nxjerrim e te perkthejme digka. Pershendetje te perzemerta! Muhamed Mufaku, Damask, Siri Dhe se fundi nje leter prej nje lexueseje sllovene. Spoštovano uredništvo! Zelo rada bi se naučila albanski jezik. Imam prijatelja iz pokrajine Kosovo. Opazila sem, da ko se pogovarja s svojimi prijatelji, marsikdaj razumem o čem teče pogovor. Zato predlagam da bi v 'Alternativi' uvedli albanski jezikovni kotiček. Mogoče majhno lekcijo ter slovarček albanskih besed preveden v slovenščino. Za vzorsi lahko vzamete »italijanščina... nemščina., na lahek način. Lepo prosim ugodite moji prošnji. Verjetno je še kdo s podobno željo. Pozdravljam vas. Zdenka Pirih 62 »Altematives i kane ardhur edhe Ietra te tjera permbajtjesh te ndryshme. Shfrytezojme rastin t’i falenderojme dhe t’i pershendesim autoret(et) e tyre: plakun Shaban Mazreku nga Sopia, Shehiden nga Gelanca, Margeriten nga Mitroviča, Beqirin nga. Tetova, etj. 63 LEXUES TE NDERUAR ! LTERNATIVA gjendej ne shtyp kur redaksise sone i erdhen materiale te reja nga ngjarjet e fundit tragjike ne Kosove. Me kete rast po i paraqesim vetem keto fotografi, deshmi ngjethese te terrorit shteteror serb ne Kosove. Djaloshi i vrare rte Peje (31. 01.1990), ne sallen e te vdekurve ne Prishtine, pas obdukcionit. Mladenič, ubit v Peči (31. 01. 1990), vprištinski mrtvašnici, po obdukciji. 64 Varrimi ne nje fshat te Rahovecit Pogreb, vas pri Orahovcu, 28. 01.1990. 17 - vjegarja Ylfete Humolli e vrare me 1.2.1990 ne Lupg te Podujeves. 17 - letnodekle, Ylfete Humolli, ubito 1. 2.1990 v vasi Ljupce pri Podujevu. 65 Prane vellait te vrare. Ob ubitem bratu. Peje-Peč, 31.01. 1990. 66 Polici dhe terroristet... Policaj in teroristi... Tre te rinjte e vrare ne Peje me 31. Trije mrtvi ubiti v Peči, 31. 01. 1990. 67 Shqiptaret nenshkruajne masovikisht deklaraten "per demo krač i-kunder dhunes" Albanci masovno podpisujejo deklaracijo "za demokracijo-proti nasilju" Nje gete e hekurt dhe nje vajze Železna četa in dekle... 68 ALTERNATIVA Fletushke e Seksionit Letrar te Shoqates Kulturore Shqiptare MIGJENI - Lubjane Glasilo literarne sekcije Kulturnega društva Albancev v Ljubljani MIGJENI Kryeredaktor Glavni urednik ŠALIH KABASHI Redaktor pergjegjes Odgovorni urednik MATJAŽ HANŽEK Redaksia Uredništvo JASA ZLOBEC BISLIM ELSHANI ZDRAVKO DUŠA FADIL DEMIRI PETER BOŽIC SHKELZEN MALIQI MATJAŽ HANŽEK HA I.T 1. BERISHA ENVER NEZTRI DHE ŠALIH KABASHI Boloi UK ZMS, per te zanjo GORAZD DREVENŠEK Shtypi Natisnil ČGP DELO Ljubljana Pergatilja Oblikovanje PETER ŽEBRE Računalniško oblikovanje teksta Ada Graf, računalništvo, oblikovanje, založništvo, d.o.o. Ljubljana JANEZ ŽIBERT Adresa e perkohshme e Shoqates dhe e revistes Začasni naslov društva in glasila ZVEZA KULTURNIH ORGANIZACIJ (ALTERNATIVA) MESTNI ODBOR Krekov trg 2, 61000 Ljubljana, YU Kontributet vullnetare dhe parapagimin mund ta beni ne xhiro-llogarine Prostovoljne prispevke lahko pošljete na žiro račun LB 50101-678-47303 ne adresen na naslov UK ZSMS—LJUBLJANA—ALTERNATIVA SM 20700 ose ne xhirollogarine devizore KD MIGJENI - Ljubljana, Krekov trg 2, LB 010-727001-100138/01 Cmini: 15 din. Per boten e jashtme: 5 DEM ose kundervlera e tyre ne valuta te tjera. Lexojeni, shperndajeni e ndihmojeni ALTERNATIVEN!