RERVM MOSCO VITICARVM COMMEN- tarij, Sigifmundo Libero auchore. RVSSI£ breuifsima defcriptio, & de relí» gione eorum varia inferta funt. Chorographia totius imperij Mofcicij& vici-norum quorundam mentio. ANTVERPI JE, In xdibus Ioannis Steelfij. M. D. L V I I. Cum gratia & priuilegio Cafareo. SERENÍ S SIMO PRINCIPI ET DOMINO, domino ferd inand 0,r oman o-rum,Hungarix &- Bohemia?, &c. Regi,Infanti Hi-fpaniarum,Archiduci Auftnre,Duci Burgúti-dix 6c Vuirténbeíga?, & multarum pro-uinciarurh D»cí')_MarchioiiíJCoJ-rtiiti, & }"»omino, Dbmirio meo dementiísi'mó. n o m a n o s1 olím fueFunt Iegatis, quds adlóginqiias ac incógnitas nationeS rriifeí-ant,id ená negótij , dediíTCjTtitiOres^niftirutaytotá--1 que viuéritfi rátioné'eius gfcntis, )••gpúd qirá.lésati_0nis-homir>~é ver- __t'jfabantitf'-'giliágtei- literis cofígna rét.quod áiféó deiiicepsfoléne fliit, vt renüciatals obferuât'û,fortàiîfc|>te lûcié'i hifîroria^certè minus vànitaris'habèfemù.S.jfegàf^ctôj^ui'ab ineute aeta-teexternotu Hluètudine dorrii foriscjj de !e&abar,i:bèrtt€r tulrmeani operlin legationibus, non folum àtVaùo N'SiêFfeîis vcfljise,D.m a x i m i lias o, Principe ptféMiBitiisimo verùm etiam à Magîftate veftra requiH: cuius iuffii non femel Sep tentriones periuftfiîu i p ra: cip u è verô iterû Mofco iiiam,vnâ cum diçhitatis'& itiheris comité, tu Cç ïàreooratore,i. f. ô k a r d o Comité à Nugarola accefsi : quae regiô inter ess qui ihîtijS facrofanéti baptifmatis tifiétâ: funt,rti Rhutenorum lingua, diffeminatio, feu dilperfio interpretatur.quod verum effe , va-rij populi incolis etiamnum permixti, & diuer-iae prouinciae Rufsiae pafsim intermixtç ac inter-iacentes,apertè teftantur. Notum eft autem hi-ftoriasfacraslegentibus, diffeminationis voca-A 5 bulo- rervm moscoviticarvm bulo ctiam Prophetas vti,cum de difperfione po pulorum loquuotur. Nec tamen defunt,qui Ruf forum nomen ex Grseca,atque adeó ex Chalda ica origine ,nó multum dilsimiü ratione trahát. á fluxu nimirum,qui Gratis eft ¿Si. vel á quadam quafi guttulaca difperfione, quae Arameis dici-tur Refiflaia,fiue ReíTaia:quo modo Galli& Vm bria fluftibus,imbribus & inundationibus, hoc eft,a Gall & Gallim , item ab Vmber, Hebraeis funt appellati, quafi dicas fluftuantes feu procel-Iofos populos,vel fcaturiginum gentem. ied vn decunque tandem Rufsia nomen acceperit, cer-tépopuliomnes qui lingua Slauonica vtun tur, ritum ac fidem Chrifti Graecorum more fequun-tur,gentiliter Rufsi, Latiné Rhuteni appellati,ad tantam multitudinernexcreuerunt,vtomnes intermedias gentes aut expulerint,aut in fuum vi-uendi morem pertraxerint: adeó vt omnes nunc vno & communi vocabulo Rhuteni dicantur. Slauonica porró lingua,quae hodierno die cor rupto nonnihil vocabulo Slauonica appeilatur, latifsimé patet:vt qua Dalmatae, Boilhenfes, Chroati, Iftrij.Iangoóuefecundum mare Adria. tícumtrafiu Forumiulij vfque, Carni, quos Ve-neti Charfos appellant,item Carniolani, Carin-thi/,ad Drauum fluuium vfque: Stirij vero infra Gretzium, fecundum Mueram Dsnubium terms,indeque Myfij,.5eruij,BuIgari,alijq; Gonftá tinopolim vfque habitantes ¡ Bohemi prseterea, Lufacijjvfilefij, Moraui, Vagique fluui; in regno Hun- COMMENTARir. Z Hungarîœ accolse.-Poloni item,& Rhuteni latif-iîmè imperantes,SiCircafi Quinquemontani ad < Pontum, deniqueper Germaniam vitra Albim ift fep ten trio ne m Vuandalorum reliquias lpar-fim habitantes vtuntur. Hi etfi omnes fe ilauos efíefatentur, Germani tamen à lblis Vuandalis denominatione fumpta,omnes¿1auonicalingua vientes,Vuenden,Vuinden, & Vuindiich, pro-mifcuè appellant. Catteriim Rufsia montes Jarmaticos haud Ió g¡b à Cracouia attingit:8c fecundum fluuium Ty ram,quemincol2e Niftrum vocant, ad Pontum EuxinurTiatq; Boryfthcné vfcpe fluuium proten debatur.led ante aliquot annos Alba, quae alias Moncaftro appellatur,quœqj ad oftia T^rae fita, Tub ditione Vualachi Moldauienfiserat,Thurca occupauit.Praeterearex Thauriciae Boryílhené tranfgrefliis,Iateq; omnia vaftans, duo ibi caftra exsedificauit, quorü alterú Oczakow nomine, nó longe ab oítijs Boryfthenis ÍItú,Yiunc Thurca pariter occupât: vbifolitudines hodiefunt inter vtriufquefluui; oftia.Porrdafcendendo iuxtaBo r)?ithenem,deuenitur ad oppidum Circas, occi-dentem verfus fitum:atq} indead vetuftifsimam ciuitatem Chiowiam/quoridam Rufsiae metro-polimivbi tiaie&o Boryfthene.eft prouincia Se-Wera,adhuc habitara: ex qua redàin orientem procedenti occurrunt Tanais fontes. Longo deinde fecüdum Tanaim, ad confluxum fcilicet Occae&Rhafluuiorumjitinere «nenio, tíáfeun- do rervm moscoviticarvm do denique Rha longifsimo tradu in mare vf-que ieptentrionale,pôft inde redeudo, circa populos regi Swetix1 fubditos, & ipfam Finlan-diam,finumque Liwonicum, atque per Liwo-niam, Samogithiam , Mafowiam denique & Poloniam vfquereuertendo, iarmaticis tandem montibus terminatur, duabus duntaxatprouin-cijs, Lithwania fcilicet & Samogithia interie-¿tis:quae duaeprouinciae licet Rhutenis intermi-xtaeiïnt, ac proprio idiomate rituque Romano vtantur,earum tamen incolae ex bona parte funt Rhuteni. Principum qui nunc Rufsiœ imperfint^pri-mus eft Magnus dux Mofcowiae, qui maiorem eius partem obtinet:fecundus,magnus dux Lith waniae.-tertius eft rex Polonise, qui nufic & Po-loniae & Lithwanias prseft. De origine autem gentis, nihil habent praeter annales infrà fcriptos : gentem fcilicet hanc iSlauonicatn efle exnatione Iaphet,atque olim coniediiTe ad Danubium, vbi nunc Hungaria eft & Bulgaria, & tum Norci appellatam : tandem difpalatam,& per terras difperfam,nomina à lo-cis accepifle, vtpote Morawi à fluuio:alij Oze-chi,hoc eft Bohemi : item Ghorwati, Bieli, Ser-bli,id eft ieruij, Chorontani diâi, qui ad Danubium confederant, à Vualachisexpulfi, venien-tes ad Iftulam , nomen Lechorum à quodam Lecho Polonorum principe, à quo Poloni etiam num Lechi vocantur, acceperunt, Ali; Lithwa- ni, com mentarii. 5 hi, Mafouienfes, Pomerani: alij fedentes pet Borifthenem,vbi nunc Chiowia eft, Poletii dice bantur:ali; Drewliani,in nemoribus habitau-tes;alij inter Dwinam & Peti, difiti Drego wici: alij Poleutzani,ad fluuiii Poltae,qui influit D wi nam:alij circa lacum llmen, qui Nowogardiam occupauerunt,fibiqj principerrt Goftomifiel nomine conftituerunt:air; per Defnam & ¿"ulam flu uiqs^ewerijfeu iewerski appellati; alij vero fu-per fontes Volhe 6c Boryfthenis, Chriwitzi no* minati.-horum arx & caput Jmolenfco ei^, Hasc annates ipforum teftantur. 1 Qui initio Rhutenis imperauerint,incertum eft: chara&eribus enimcarebant, quibusresge-ftae memorias mandari potuilFent. Pofteaquam vero Michael rex Conftantinopolitanus, literas Jlauonicasin Bulgariam anno mundi fexties mil lefimo quadringenteiiniofextOjmifiiTettum pri-murrt,non ea duntaxat qua turn gerebantur, ve-rumetiam quae.-a maioribus acceperant, &per longam memoriam retinuerant,fcribi,inque An-naleseorumreterri ccepta funt : exquibus con-ftat,Colerospopulum, anonnullis Ruthenis tii-buti nomine afpreolorum pelliculasde fingulis ajdibusexegiiTe,item Vuaregos ipfisimperauif-fe.De Coferis,vnde,autquinam fuerint,nihil pr^ ter nomen ex Annalibus.de V uaregis itidem,cer ti quicquam ab illis cognofcere non potui. Gate rumcumipfi mare Balcheum,&illud quod Prufs fiam,Liwoniam, indeque poft ditionis fuse partem A rervm moscoviticarvm te a ifwecia diuidit, mare Vuaregum appeilaret.* purabamequidem, aut iwetenles , aut Danos aüt Prutenos, ob vicinitatem , principes illo-rum fuitTe . lam verö, cutn Vuagria : famoiifsi-ma quondam Vuandalorum ciuitas ¿kprouiti-cia, Lubeca; & Ducatui Hoffätfasfihitirna fdiffei marequehoc quödBaltheumdicitur, abea no-men,quorundan»ientenria,äecepilTe videatlsr, illudque ipfum,& finus ille qui Germaniam äDa nia,item Prufsiam , Liwor/iam; maritimarri de-" nique JVlofchowitici imperij partem ä Jwetiä feparet,&adhucapudRhutfciios nomen fuum retineat, atque Vuaretzokoie morie,hoc eQ, Vuaregü mare appeiletur.-adhxc, quod Vnan-dali eatempeftate potentes erant,Rhutenorum denique lingua,moribus atque religione vteban tur.-videntur itaq; mihi Rhuteniex Vuagrijs, feu Vuaregis potius, principes fuos euocaife, dttltti externis,& ä religione lua,moribus, idiomate^y diuerfis, imperiumdetuliile. Cu'mitaqueRhii-teni aliquando intet le de pri'rtcipatu contende-rent,acmuuii ? odkmim facib.usinflammati, cx-ortisdenicjus grauifsimis feditionibus decerta-rent:tum Goltomlfiel,vir ffi prudens, & magrf® in Nowogardiaauthoritatis, tn medium confu-luit,vtad V uarcgbsmitterent,atque ties fratres, qui illicmagnihabebanturjadfnfcipiendum Imperium hortarentür. mox audicö confilio, lega-tis mifsis, principes germ a ni fratres acccrfimturl venientesqueeö, Imperium ipfis vitro delattim, intet COM MENTAR II. 4 inter fe diuidunt. Rurickprincipatum Nowo-gardiaeobtinet, fedemquefuam ponitin Ladoga,X xxvi miiiaribus jGcrmanicis infra Nowo gardiam magnam. íináus confedit in Albola-cu. Truworveróin principatu Plefcouienii, in oppido ívvortzech.Hoíce fratres originem aRo manis traxiilejglonantur Rhuteni: a quibus eti-am pnefens Mofcho wise princeps,fe genusdu-xiiie fuum afleiit. Horum autem fratrum ingref-fus in Rufsiam, iuxta Annales, fuitanno mundi ¿370. Duobus line haeredibus defun&is, princi-patus omrtis Rurickfuperltes obt'inuit.caftra ins isr amicos fámulos diuific. moriens filium iu-uenen Igor nomine, vna cum regno commendat cuida Oiech propinquo fuo;quiid,deui£lis mul-tispto.uincijs,auxu:.armain Graeciamvfq; tranf-ferens, Bifanrium efiam obfedit, & cum trigin-ta tribus annis regijaflec>atqyin caput feu cranifi fuiequiiamolimmortuij pede force impegiflet, vermis v.eijcriofi morfu !s?i\is occubuit. Mortuo Oiich,Igor ¿ufta ex Piefcowia vxore Olha, imperare coepit:qui cum exercitu fuo longius progrediens, Heracleam&C Mcomediam vlque peiuenilTel:,tandem bello luperatus aufugit. pÓft a Maiditto DrewiianORim principe , in quo-dam loco Goreite nomine, vbi etiam fepultus eft,occiditiu".í:íJius autem ívvatoñausjquem in; faatemreliquit, cum pereetatem imperare non pólice, interim mater Olha regno praefuii,' ad quam cum D?ewiiani vigintiinternimcfeos mifif- rer.vm mos co viticar vm fentjCum mandatis, vteorum principinuberet: Olha nuncios Drewlianorum viuos obrui iuf-Gt:fuosque interim legatos ad eos mifit, nimi-rum fi fe principcm & dominam expeterent, vt plures atque praeftantiores procos mitterent. mox alios feleftos quinquaginta viros ad fe mif-fos,in balneo combufsit:aliosque legatos iterum mifit, quiaduentum fuumannunciarenC, iube-rentque apparare aquam mulfam,aliaque ex more ad parentandum marito defuniio neceflaria. Porro ad Drewlianos cum venifletjmaritum de-planxit,Drewlianos inebriauit quinqué millia lllorum occidit.mox Chiowiam reuerfa, exercr-tum confcripfit: contra Drewlianos progrefla, vi&oriam reportauit, fugientes in caftrum perfe-cuta, obfidione adintegrum annum prefsit. póft interpofitis conditionibus,tributum illis de qua; libet domo,tres videlicet columbas, totidemque paíTeres imperat; acceptasque in tributum aues, continuó alligatis Tub alas igneis quibufdam iuftrümentisjdimittit.auolantes columbas,ad sedes confuetas redeunt, reuolantque caftrum incendunt.inflammatoiam caftro diffugientes, autocciduntur, autcapti venduntur, Occupa-tis itaque omnibus Drewlianorum caftris, vita mariti mortem , Chiowiam reuertitur. Dein anno mundi.64.63.in Grasciam profe&a, baptif-mumfub rege Ioanne Conftantinopolitanofu-icepit:commutatoque nomine Olhaj,Helena vo cata eft;ac magnis poft baptifmum á rege muñes libus commentary. 5 íibusacceptis,domumreuertitur. Haec prima inter Rhutenos Chriftiana fuit, vt Annales eo-rum teilantur,qui earn Soli aequiparant. Sicuti enimfolipfum mttndum illuminât, ita & ipfa Rufsiam fide Chrifti illuftrafíe dicitur. Swatof-laúm autem filium ad baptilmum ncquaquam perducere potuit,qui cum adoleuifset, ltrenuus ac promptus ftatim omnes bellicos labores,pe riculaqj confueta,non detre£tauit:in bello nulla impediméta,ne vafa quidem coquinaria, ex-ercitui fuo permifit,carnibus tofiis dútaxat vte batur, humi requiefcens, fella capiti fubieña. Vicit Búlgaros,ad Danubium vfq; progreíTus: inque ciuitate Pereaílaw,fedem luam pofuit,ad matrem atque confiliarios fuos dicens Haec enimfedes mea, in medio regnórüm meorum: ex Gracia ad me adferuntur Panodocki, aurú, argentum, vinum, varijque fru&tiS: exHunga-ria,argentum & equi: ex Ruísia, Schora > cera, meljferui.Cui mater: lam iam montura fum, tu me vbicunque volueris fepelito: itaque póft triduo moritur,atque à nepote ex filio Vuolodi-mero iam baptifatoin numerum fanñorum re-fertur,diesq; vndecimus Iulii facer illi dicitur. Swatoslaus, qui poft obitü matris regnabat, * diuifitprouincias filijs : Ieropolcho Chiowiá, Olegse Drewlianos , Vvolodimero Nowo-gardiam magnam. Nam Nowogardenfes im-pulfu cuiufdam mulieris Dobrinae, Vuolodime rum principem impetrarunt, eratenim Nowo-gardiae ciuis quidam Calufcza paruus diftus, B qui RERVM MOSCO VITICARVM quihabuitduas filias,Dobrinam &Malulchä. Malufcha erat in gynaecio Olhae,quam imprae-gnauerat Swatoslaus, 8s ex ea V volodimerü fufeeperat.Swatoslaus cum filijs prolpexilTet, pergitin Bulgariam,Pereallaw ciuitatem obfi-det,capitque: Bafilio & Conftantino regibus bellum denunciat ; athi legatis mifsispacem pofcebant,& quantum exercitum haberet, co-gnplcere ab eo propterea cupiebant,quöd tribu tum daturosfeiuxtanumerumexercicus, fed faUo¿pollicebantur.mox cognito militum nu-m«o,exertitumfcripferunt. Pöftcum vterque cxercitus conueniflet, Rhuteni Graecorum jnultitudine terrentur-.quos cum pauidos vidc ret Swatoslaus ,inquit:Quia locum non video, Rhuteni,quinos-tuto capere polTet: terramau tgipRufsjae tradereinimicis, nunquam inani rtjuminduxi : fortiter contra illos pugnando, auf mortem oppetere,aut gloriam reportare, certumeft. Etenimfi ftrenué puguando occu-buero,nominis immortalitatem : fi verö fugii, perpetuaminde ignominiam fum relaturus,& cum hoftium multitudine circumuentus effuge runonliceat, ftabo ergo firmiter, caputq; meu, in prima acie,pro patria,ómnibus periculis ob-ijciam.Cui milites: Vbicaputruum, ibi & no-ftrum. Mox confirmato milite,in aduerfum ho ftem raptus,magno Ímpetu fafto,viftoreuadit. Terram dein Grfcorum vafhntncz, ky pa£Honibus,feu largitione verius vrbe poti-tus,militiasque prsefeöos omnes fecumin Mof cowiamduxit:vno duntaxatexcepto , qui ad dominum fuum,nullo proditionis crimine fibi; confcius,redierat.reliqui vero centuriones cor-rupti pecunia & muneribus,redire in Lithwa-niam non audebant: 8c vtculpae fuxpatrocini-um prsetenderentjiniecerunt metum militibus; dicentesjfi Lithwaniam verfus iter arripiemus, C pafsim RERVM M ÖSCOVITIC AR V M pafsim aut fpoliabimur aut riccideremur. quo malo perculii milites , omnes in Mofcowiam perfefti funt, ftipendioque Principis aluntur. Hac viitoria elatus Bafilius,exercitü fuü con thuöinLithwaniam progtediiubec: ipfe Vero in Jmolenczko manet. Dein cum aliquöt pro-pinquioracaftra & oppida deditiönecapta ef-lent,tum primùm Jegil'mundus rex Poloniç ob fefsis inSmoIenczko.coa&o exercitu auxilium, fed tardiuS/mifit.mox occupato imolenczko, vbi Litwaniam verfus Mofci exercitum ire ani-maduertit, ipfe Borifow iuxta fluuium Berefina fitum,aduolat,atque inde exercitü fuü Conftan tino Oitroskij duce dimittit. qui cum attigiflet Boryllhenem, circa Orfam oppidum,quod à Smolenezko x x 1111 nulliaribus Germanicis diftat,aderattumiam exercitus Mofci circiter oûoginta milia:Lithwanicus autem non exce-debattriginta quinquemiliahominüm, adiun-öis tarnen aliquot bellicis tormentis: ConfUn-tinus menfe Îeptemb.dies.anni.tç^.ftrato pote, pedicé vitra Boryfthené, iuxta Orfam oppidum,transfert: equitatus autem anguftumva-dum lub ipfo caflro Orfe fuperat. Mox vbi di-midia pars exercitus Boryfthenem tranfi(le,nur» ciatufloanni Andreae Czeladin, cuifummare-rumàMofco erat commilTa,vt hancexercitus partem inuaderet,contereretq;JVtillerefpôdit: Sipartehancexercit9opprefserimus,fupererital terœ pars,cui forte alias iugi copiç poffent, atqj ita nobis maius periculum immineret.expefte- mus \ COM MEN TAR II. hills tantilper, du totus exercitus transferatur, tanttij5 careredicetet,moxin Bie$ loyeiiero captns.inq; perpetuos carceres conie-¿tus,tande miferrimeperijt. cuius tam inobilia commentarii. 16 quam immobilia bona Princeps fibi vendicauit. &quamuister mille florenorum inpromptape cunia repererat, fratribus tarnen ac haeredibus fuis neternúcium quidcm dederat.Hoc itaeffe, praeter communem famam,Ioannes fcriba, qui ' àPrincipe,vtmihuesin quotidianos vitae vlus neceflarios luppedicaret,conftitutus erat/ateba tur: & qui illû fiçi£ui,vbi captus erat,in fua cufto diahabebatritidéduo Bafilij fratres, Theodo-rus & Zacharias,qui nobis redeuntibus ex Mo-lailcoin Smolenczko procuratores erantdati, ficaiUmrem affirmabant. Quicquid Oratores ad externos Principes mifsi,preciofi reportant, id Princeps in fuum fifcum reponit,inquiens,a-liam ipfis gratiam le faûurum : quae talis eft, vt luprà dixi.Oratores enim,Knes Iwan,Pofetzê, Iaroflawski,& Semen ,id eft Simeon, Trophi-mow lecretarius,àCœfare carol o,Quinto, ad quem mifsi erant,donati grauibus torquibus aureis, cathenis, Hifpanica & ea quidem aurea moneta-.ité à Caefaris fratre ferdinando archiduce Auftriae, Domino meo,argenteis po-culis,aureis & argenteis pannis,Germanica aurea moneta, cum redeuntes nobifcum in Mof-cowiam veniíTent,Princeps continuô& cathe-nas & pocula, atque maiorem partem Hifpani-corum aureorum illis ademit. Eius rei verita-tem cum ab Oratoribus inquirerem,alter times ne Principem fuum traduceret, conftanter nega bat;alter vero dicebat,PrincipemiufsiíTemune ra Regia ad fe defcrri, vtea videat,. Póft cum C 4 fœpius RE.RVM MOSCOVJTICAR.VM faepius eius rci meminiirem, alter, aut vt men-tiendi occafionem,fi pernegaret:autpericulum, fi forte veritatem lateretur, effugeret; mc poft-hacfrequentaredefierat.Aulicidenique faftum non negabant, ted relpondebant: Quid rum,ft alia gratia illis Princeps rependit ? Authoritate fua tarn in fpiritualesq'uamfeculares vtitur,libe re ac ex volúntate fua de omnium & vita & bo -nis conftituit:confiIiariorum quos habet, nul-lus eft tantae authoritatis,qui diflentire, aut fibi in re a!iquaVefiftereaudeat.FatenturpubIice,vo luntatem Principis,Deiefíe volúntate:& quic-quid Princeps egerit, ex volúntate Deiagerc. ob id etiam clauigcrum & cubicularium Dei ap pellantjexequutorem denique voluntatis diui-nae credunt.Vnde Princeps ipfe,fi quando preces interpönuntur pro captiuo aliquo,aut re a-liagraui,refponderefolet: Cum Deus iufserir, liberabitur.lta fimiliter,fiquilpiam de realiqua incerta & dubia quaerit, relpondere communi-~ter folent-.Deus fcit,& magnus Princeps. Incer turn eft,an tanta immanitas gentis tyrannum principé exigat:an tyrannide Principis, gensip la tarn immaniSjtamque dura crudclisque red-datur. A tempore Kurickh vfque ad hunc praefen-tem Principem,non alio titulo vfi funt principes illi, quam Magnorü Ducum aut Vvolodi-merias,aut Moicowia:,aut Nowogardiae, &c. praeter Ioannem ßafili;,qui fe dominum totius ■Rufsie,& magnum Ducem Vvolodimeri^.&c. appella COMMENTARII. 17 appellabat.Hic vero Bafilius Ioannis fibi vendi cat & titulum & nomen regium,inhunc mo-dum:Magnus Dominus Bafilius Dei gratia Rex & Dominus totius Rufsia;, & magnus Dux Vuolodimeri®,Mofcowix,Nowogardiie, Pie fcowiae, SmoienczkiiejTweriiSjIiigarise, Permit, Viackise, Bulgaria, (kc. Dominus6cmagnus Dux Nowogardise terra; inferioris , & CzernigowiajjRezaniejVuolotki^Rfchowi?, Be!oiaj,RoftowiaeJIaroslawi:e,BieIozeria;, V-doriiEjObdorijejCondiniEej&c. Porrocum o-mnes hunc Imperatorem nunc appellent, vide-turneceflarium, vt& titulum & caulam huius errorisexponam. Czar Rhutenicalingua regem fignificat. cum autem communi Slauonicalin-gua,apud Polonos, Bohemos5.& alios omnes fumptaquadamconfonantia, abvltima, &ea graui quidem fyllaba Czar, lmperator feu C as-far intelligatur.vnde omnes qui Rhutenicu idio ma feu literas non callent, item Bohemi, Polo-ni, atque etiam Slauiregno Hungarico fubditi, alio nomine regem appellant, nempe Kral,alij Kyrall,quidam Koroll: Czar autem folum Cae-farem,feu Imperatorem dici exiftimat: vnde factum,vtRhuteni interpretes audients Principe i'uum ab externis nationibus fic appellari, ccepc runt&ipli deinceps Imperatorem nominare, nomenque Czar digniuseiTequam Regis (licet idem fignificent )exifUmant, Casterum fi euoU uas omnes eorum hiilorias, atq-, faciam fcriptu ram, vbique Regis nomine Czar, Imperatoris C 5 vsr6 RERVM MOSCOVITICARVM vero Ketfarreperies. Eodemerrorelmperator Thurcarum Czar appellatur, qui tamen non a-lio eminentiore quárn Regis,hoc eft, Czar titulo ab antiquo eft vfus. Hine Conftantinopolim Czarigrad, quafi dicas Regiam vrbem, Turcae Europasi, qui lingua Slauonica vtuntur, appellant. Sunt qui principé Mofeo wise Album Re-gem nuncupant. Ego quidem caufam diügéter quajrebam, cur Regis Albi nomine appellare-tur,cum nemo principum Mofcowise eo titulo antea eífet vfus:imó cófiliarijs ipfis fjpe data oc cafione,&apertédixi,nosnon Rege,fed Magnü ducem agnofcere.Pleriq; tamen banc Regi; no» minis rationem eíTe putabant,quód fub imperio fuo reges haberet: Albi vero rationem nuilam habebant.Credo autem, vt Perlam nunc propter rúbea tegumenta capitis Kifilpallajid eft,ru-beum caput vocant:ita illos propter alba tegu? menta, albos appellari. Regis pono titulo vti-turad Romanum Imperatorem & Pontificem, regem Suetiae 8c Dania?, Magiftrum Prufsia?, Liuonia2:&,vtaccepi,ad Turcarum principem iple veróáneminehorum,nií) forte aLiuonieñ. Rex appellatur. Titulis autem antiquitüs, tribus circülis triangulo inclufis,vti folebant, quo rum primus infupremo circulohifce verbis con tinebatur:Deusnofter trinitas, quae fuit anta omnia fécula,pater,filius,& fpiritus fanfhis.-nó tamen tres dij ,fed vnus Deus in fubftantia. In fecundo, titulus Imperatoris Thurcarum erat> partículaadiefta; Fratrinoftro dile&o. Inter- COMMENTARY. I* tio,titulus Magniducis Mofcowia, quo fere-gem , & haredem ac dominum totius Rufsiae orientalis & meridionalis fatebatur,in quo com muni formula fqbiunftum vidimus : Miiimus adte noftrum fidelam confiliarium. Ad regem autem Polonia huiufmodi titulo vtitur: Magnus Dominus Bafilius, Dei gratia Dominus totius Rufsiae, & Magnus dux Vuolodimeriae, Mofcowia, Nowogardia, Smolenski,Twe-riae,lugaria,Permia,Bolgari<£, &c. omiifo Regis titulo, neuterenim horum alterius literas nouo titulo auétas,accipere dignatur.Quod qui dem nobis Mofcowia exiftentibus acciderat, cum regis Sigifmundi literas adfe millas, atqiie titulo ducis Mofeo wise au<$as,Mofcus graua-tim acceperat. • ■ ': -.i: ir 'luifjZ' Vr. / I: Scribuntquidam,Mofcurn ä PontificeRo-mano&á Cafare Maximiliano nomen expe-tiuiíTe,5c titulum Regium. Mihi veiifimile non vididetur: prafertim cu nullihomini infenfior lit, quam lumrno Pont. Sc quem non niíi Do-öoristitulo dignatur. Ca&remautem Roma-num non maioremfeexiftirnat.-vtexliteris fuis apparet, in quibus nomen fuum Imperatoris ú; tulo praponit. Nomen item Ducis apud eos dicitur Knes.mec alium maiorem titulum, vt disci, vnquam habuerunt, adiunfta illadiöione, Magnus; namomnes alij qui vnicum princi-p^tum habebant,dicebanturKnes: qui vero plu res prineipatus, atque alios Knes Íudíc&os iub imperio RERVMMOSCOVITIOARVM imperio habebant, Vueliki Knefi,ideft Magni Duces appellabantur.neq; alium gradum feu di frnicatem habent poll Boiaros, qui more noftro ocum nobilium (vtfupra dixi) feu equitum te-nent. In Croacia vero primores GmiliterKnefi vocantur.apud nos vero, ficuti & in Hungaria, non nifi Comitum nomen obtinent. Non dubitarunt mihiviriquidam principes dicere,imó ceu exprobrare, quód modernus Molcouiae princeps proferre foleat literas fan-¿tae memoriae Imperatoris Maximiliani,quibu6 nomen Regium tributum fitpatri eius Gabrie-Ii,qui poftea mutato nomine Bafilius vocari ma luit: quodq; affirmet,me cas literas ad ilium pet tuliire.eamq; ob caufam faftum eft, vt in nouif-iimis cum rege Poloniae trattatibus,aut Rex ap pellari,aut omnes paftiones irritas elle voluerit. Etli vero his fermonibus , tanquam nec veris, nec verifimilibus minime deberem commo ueri: tamen eos non tam mea, quam optimi & ciernen tilsimi principis mei cauta cogor refutare, cúvideá etiampijfsimoseius manes teroere in inuidiam vocari. Non eft obfcurú,fui(Te quan doquefimultatem aliquam inter Maximilianii Imper.& Sigifmundum Poloniae regem, ea ni-mirum tempeftate, quaSigifmundus ducebat Stephani comitis Scepufienfis filiam. Nam id eo fieri quidaminterpretabantur,vtfraterfpon-fae Ioannesjiiuptijs Anna? filis Vuladislai regis Hungarian, automate & opera Sigifmundi fra-tris potiretur:& per hoc impediretur, irritumq; fieret COM MENTARII. t? ficret ¡us fuccefsionis,quod Maximiliano, eiús-uc nepotibus in regnum Hungariae debebatur. Qua decaufafan^ Maximilianus fuareferreex-iftimabat, Mofchum perpetuum Lichuanorum & Polonorum hoitem , fibi habere coniun-¿tum.At pofteaquam conuentuad Pofonium habito,:de Annae nuptijs inter Maximilianum & Vuladislaum, praefente&fauenteSigifmun do, conuenit, extinflis fubitö & fublatis omnibus fufpicionibus & fimultatibus, tarn arde cóplexus eft Sigifmundum Maximilianus, vt nó dubitaret quádoq; dicere (quód alibi quoq; retulimus ) fe cum Sigifmundo & adluperos & ad inferosefíeiturum . Etfi igicur fuitrem-pus, cum Maximilianus fibi Mofchum fcedera-tum effe velleftamen ei regium nomen nunquá tribuit:quodliteris & inftrumentis vtrinqueda tis et acceptis,facile cóprobaripoteft,íi cui forte teftimonium meú,etfi verú & fidele,minus pon deris habere videatur. Cur vero hunc titulú ab Imperatore Maximiliano peteret Mofchus,qui autequamquicquam inter eos negoci; eíTet, no modo fe ei parem, fed etiam fuperiorem videri voluit,nomen fuum & titulum femper Impera torio praeponens,íiueloqueretur,íiuefcnberet: quod nunc quoque,vt di<äum eft,ceu mordicus retinetur . At Regium nomen, ne ad Poloniae quidem regem fcribens, poft meum ex Moico-wia reditum vfurpauit. Hoc quidem in confef-fo eft,quod ad Imperatorem,aut fummum Pon tificem fcribens,fe Regem & Dominum totiu« Ruf- RERVM MOSCO VlflGARVM Rufsi$ vocat.Quin ne Imperatorio quidé nomi ne abftinet , fi quas forte literas ex Ruthena lingua in Latinam verfas adiungit: nimirum ipfis interpretibus vocem Czar,qufiue alio quopiam malo fpiritu afflati, pañorumq; & có-uentorum obliteres nouas & perniciofas moli-untur.-non reputantes fecum, in quantum diferí men & feipfos, & vicinas prouincias,ac in pri-misHungariam, de vniuerfo nomine Chriftia-110 quam optimé meritam,ímtaddu¿hu¡. MOWS 1NJLVGVRAN-di Principes. Orem, quo Principes Mofco-wiae inauguran tur/equens fot muía,quam non ita faciíe con-fecutus fum, tibi depinget: & qua vliss eft Magnus Dux loa nes Bafilij, cumfuum nepote Demetrium, vtanteamemini Magnum ducem 8c monarcham Rufsi« inueftiuerat. In rervm moscoviticarvm In medio tcmpli diuse Virginis, erigitur tabu latum,fuper quo-tria fedilia, Auo fcilicet, Nepotic Metropolitanocollocantur. Conftituitur item fuggeftum, quod ipfi Nolai vocant : luper quo Ducalispileus, 8c Barma,hoc eft ornamen tu DucaIe,ponuntur.Pôft, ad conftitutû tépus Metropolitanus, Archiepifcopi,Epilcopi, Abba tes,Priores,totusque conuentus Ecclefiaftico-rum,folennibusornamentis indutiadfunt. Ma-gnoitaq; Ducecum Nepotetemplum ingredi-ente , canunt Diaconi : Multos annos vni Duci magno Ioanni,fecundum confuecudinem. Sub haec Metropolitanus cum toto clero canere in ci pit orationem diuse Virginis,& fanfti Petri con feiToris,quem ipfi more luo Miraculofum appel lant:qua finita. Metropolitanus,Magnus Dux, & Nepos, tabulatum afcendunt, inque fedilia collocatafedentjNepoteinterim abinitiotabu latifubliftente. Tandem Magnus Duxinhœc verba prasfatur: Pater Metropolitane ,ex diuina volutate, à noftris maioribus Magnis Ducibus antiqua &haftenus obferuata conliietudine,pa très Magni Duces , fiiijsfuis primogenitis con iîgnabât MagnumDucatu:&; ficut eorû exéplo» genitcrme9 Magnus Dux.mecorâfebenedixit Magno Ducatu.ita ego quoqueprimogenitum rncum loannem , coram omnibus Magno Du-catu benedixi. Sed quia diuina voluntate acci-dit,vt filius ille meus mortem obierit, fuperftes autem fit vnigenitus Demetrius, que mihi Dens loco filij mei dedit ; hunc itaque ego pariter coram COMMENT AR tt. l» coram omnibus benedico, nunc, & poft me, Magno Ducatu Vuolodimeriae,Nowogardi£e, & caetera.fuper quibus & patrem eius bencdi-areram. Sub haec Metropolitanus iubetNcpotemlo cumfibiafsignatumaccedere, & benedicitilli cruce,Diaconumqueiubet oratioties diacono-rum recitare.ipfe interim ledendo iuxta illum, capite inclinato quoque,orat:Doinine Deus no iter,Rex regum, Dominus dominantium, qui perSamuelem Prophetam elegifti Dauid fer-uum tuum,& inunxifti illum in Regem, luper populum tuum Ifrael:tu nunc exaudi preces no ftraSjtuorum indignorum,&refpiceä San&ua-riotuoad fidelem feruum tuum Demetriutn, quem elegifti,exaltare regem titis gentibus fan-¿tis , quem redemifti preciofifsimo vnigenitf filij tui fanguine : & inunge eum oleo laetitiae, protege eü virtute excelfi,p one fupercaput co-ronamde lapidibus preciofis, daillilongitudi-nem dierum,&in dexcram fceptrum Regale.po ne illum in federn iuftam,circunda illum omnibus armis iufticiae,fortifica illum in brachio, & fubijce Uli omnes linguas Barbaricas : & fit to-tum cor eius in timore tuo,qui tehumiliter au-diat:auerte illum ä fide mala, & demoniha illi faluum conferuatorem mädatorum fan&ae tu» vniuerfalis Ecclefiai, vt iudicet populum in iu-ftitia, & juftitiam praeftet pauperibus ,confer-uet^ue filios pauperum, Sc cöfequaturdein re-gnumcoeUfte. D Poftca RERVM MOSCOVITTC ARVM Poftea dara voce loquitur: Jicuti eft tua potential tuü eft regnum ;ita & laus & virtus fit Deo patri,8c filio,Sc Ipiritui lan&o , nunc 8c in fecula leculorum. Finita hac oratione , imperat diiubus Abbacib. Metropolitanus, vtfibi barma porrigant,quoe vria cum pileo, quodam tegume to ferico(quoi Schirnikoiu appellant)tefta erat. Mox haue tradit Magno duci, cruceque nepo-tem iignat. Magnus autem dux earn fuper nepo tem point. Dein Metropolitanus inquit.Pax omnibus, Cui diaconus: Domine oremus.tpm Metropolitanus orans:Tibi vnico regi aeterno, cui terrenum quoque regnum creditum-.mclina te vos nobifcum,inquit, 8c orate omnia regnan temr Conlerua ilium l'ub proteftione tua, conti-ne illu in regno, vt Temper bona Sc decetia agat: fac clareicatiuftitiain diebusfuis,amplificatio-tieqj lui dominij,8c vt in tranquillitate eius qui-ete,line dilcordia viuamus, in omni bonitate 8i puricate. 8c hxc lubmifsius. Alta autem voce: Tu es Rexmundi,8c feruatoranimarum noftra rum: laus tibi patri,8c filio, fpirituique fanfto, nunc 8c in fecula feculoium,amen.Tan dem pi-leum Ducalem a duobus Abbatibus mandate fi bi ^llatum,Magno duci porrigit:adhaec,cruce nepotem in nomine patriSjSc h!ij,& fpiritus fan £h fignat. pileum porro Magno duce capiti ne-potisimponente,Metropolitanus primüm,de-in archiepifcopus 8c epilcopiaccedentes, manu ei benedicebant.His ordine peraflis, Metropolitanus, 6c Magnus dux,nepotemfibiafsidere iubent, COM MEN TARI!. it iubentjpaulifperq; commorati furgunt. Interea diaconus Lctaniam(vt vocantjincipit, Mifere-renofhi Domine : nominans loannem magnu ducem. rurfus alter chorus commemorat, mar gnuducemDemetrium nepote,&alios lecundu confuetudiné.FinitaLetania, orat Metropolita nus-.O lanftifsima domina virgoDei genitrix,et poftorationem Metropolitans & magni duces confident.Sacerdos feu diaconus locum de-monftratjin quo legebatur Euangelium,altaque vocedicit: Multos annos Magno dticiloanni, bono fideli Chrilti dileiio, Deo e!e£lo, & Deo honorando,Magno duci Ioanni Bafilij Vuolo-dimeri^Nowogardias & totius Rufsiae monar chx.per multos annos. Sub haec facerdotes ante altare canunt: Magno duci multos annos. iti dem in dextro ac finiftro choro diaconi canunt, Multos annos. tandem rurfus diaconus alta vo ce,Multos annos magno duci Demetrio, bono fideli Chrifti dileilo,Deo elefto & honorando? magno duci Demetrio Ioannis Vuolodimeriaj, Nowogardiae, & totius Rufsiae multos annos. Sacerdotes item apud altare, & in vtroq-, choro intonát,Multos annos Demetrio. Quibuspera ¿lisMetropolitanus, Archiepifcopus. Epifcopi, & tota congregado ordine, magnos duces acce dunt, eosque honorific« confalutant;ac-cedunt & filij magni ducis,inclinando & íalutando magnum ducem. D 2 IN- RERVM MOSCO VITICARVM JN ST IT y TI 0 NE S MAGNI Ducis um tnaugurati. Imon Metropolitanus in» quit: Domine Sc fili, magna dux Demetri diuina volúntate , auus tuus magnus dux fecit tibigratiá, benedixit te ducatu magno: 8c tu Domine 8c fili, habe timorem Dei in corde tuo : ama iuftitiam, um iudicium: obedias auo tuo magno du ci,& curam de omnibus re£te fidelibus ex toto corde habeto.Sc nos te Dominum filium fuum benedicimuSjScDeumoramuspro tüa falute. Dein Metropolitanus & magni duces furgunt, Metropolitanusque orans benedicit cruce magno duci, eiusquefili/s.tandé Liturgia,hoc eil, facro perailo,magnus duxauus fe in fuam habi tationem confert. Demetrius verö in ducali pi-leo 8c barma,ex ?de diuse Virginis,magna Boia ronumcaterua,fili/'s plorum. Hi ferunt baculuu;quo innituntur, quern genti'iter Poifoch appelant, in modiim crucis. Epilcopus Nowogardc.nfis album fert pallium. Caeceiiim Epifcopi duuaxat circa res diuinas , ac iplam religionem pie procurandam ac promouendam funcoccupati: ren-.autem fa-miliarem, &alia publica n gotia, oßcialibus adminiftranda commiitunt. Habentin Catalogo certos Romanos Ponti fices,quos inter lanftos veuerantur: alios veio, . qui port illud fchifma fuerunt, execrantur, tan-quam eos qui ab Apoftolorum fanftbrumq; pa trum,& feptem Concilioruin ordinationibus defeceiint, & tanquä haereticos & fchifmaticos appellant: eofdemque maioriodio profequun-tur, quamipfbs Mahumetanos. Dicuntenim, feptimogenerali Concilio conclufumeiTe, vtea quae in prascedentibus 'conftitutaacdeterrriina-ta erant, in pofterum quoque firma,rata & per-petua elTent : nec vnquam pofthac cuiquam licere aliud Concilium aut indicere,aut accede-re , fub poena anathematis. & hoc feuerifsi-me feruant. Eratquidam Metropolitanus Ruf-fiae, quiadinftantiam Eugenij PapaeSynodum acceflerat , vbi & Eccleliae erant vnitae; re- E 4 uerfus rervm moscoviricarvm uerfus in patriam capitur,omnibus bonis fpofia tur, arque in carccres coni/ckur.ex quibus tandem eualit. Inter nos & illos fidei cVuerfitatem elfe, licet exlittrarum exemplo crgnofcere,quas Ioannes Metropolita Rulsiae a* Archiepilcopum, vt ipil dicunt,Romanum,d¿der3t,vtíequitur: Diiexi decoremcuum domine, ac pater beat. Apoftolica fede X vocatione digniis. qui ex re-motis refpicis ?d humilitatem & paupertati no ftram, &alis dileûionis foues nos , Ci falutas riosficuti taos ex charitate,&interrogas fpecia liter de ncftra fide verç & orthodoxa .* de qua e-tiam auJiens,vt nobis beaticudinis tuce Epifco pus retulit,admiratus es.Et quia tan tus es, &c ta lis Jacerdos, propterea ego pauper fatuto te, ho norando caput tuum, & deofcuíando manus tu as & brachia. .Sis laetus,& à fuprema Dei manu prote¿lus:& det Dominus omnipotens tibi,tu-ís fpiritualibus & nobis, ordinem bonum. Ne-fcio vnde exortaí funt h£erefes,de vera falutis & redem£>tionis via:&mirari fatisnon pofluui, quis diaboiorum tam malus ac inuidus,tam ve-ritati inimicus, ac mutuaebeneuolentiae aduer-farius fuerit, qui fraternam noftram charitatem àtota Chriftiana congregatione alienauit,di-cens,nosnoneflè Cbriftianos. Nos profeâô, Chriftianos vos ex Dtibenediftioneab initio cognouimus,licet in omnibus fidem Chriftiana non feruetis, & in multis diuerli fitis : id quod exfeptemmagnis íynodis oftendam,in quibus fides commentarii. jj fides orthodoxa &: Chiiftiana inftituta eft, ac prorfus cofirmata.in quibus etiam tanquam festem columnisfapientia Dei domum libisedi-ficauit. In his pia;terea feptem Synodis,ont-nesPapEe digni fuothabiti cathedra Sandi Petri, quia nobilcum fentiebant. In prima aute Sp-nodo erat Syluefter Papa, in fecunda Damalus, in tertia Ceteftinus, in quarta beatil'simus Papa Leo,in quinta Vigiliusen fexta Oaphanius, vir houoiandus, &in iacris lcripturis dc&us: in lepiima Sand. Papa Adrianus,qui mifit primus Pecrum Epifcopum & Abbatem monafte-rij lands Sabs: vnde poftea exorts funt dif-feniiones inter nos & vos , qua; pullularunc prscipueinantiqua Rana. 5unt profedö mala multa,quae a vobis contra leges diuinas ae ftatutacommittuntur: dequibus paucaadcha-ritatem tuam fcribemus. Primum de ieiunio fab bathi,contra legem obferuato: fecundo de ieiunio magno, in quo feptimanam abfcinditis, & carnes comeditis, ac propter carnium voracita-tem homines ad vos allicitis. Item,qui facerdo-tesfecundum legem ducunt vxores,illosvos reijcitis.Itemquia presbyteris inbaptifmatein Undi funt,illos vos iam denuö inungitis, dicen tesjillafimplicibus facerdotibusfacere nonli-cere,fed folis Epifcopis. Item deazymis malis, qua? manifefte Iudaicum feruitium feu cultum indicant. Et quod eft caput omnium malorum, vtquaeconfirmata funt per Sandas iynodos, ea vos cwpiftispermutare & peruertere,dicetes E 5 defpi- rervm moscoviticarvm defpiritu fan&o,quôd non tantumá patre, fed & à filio procédât; 6c multa alia maiora,d« quibus tua beatitudo ad Patriarcham Conftan-tiriopolitanum,fratrem fuum S^iritualem, refer re, 8c omnemdiligentiam adhibcre deberet, yt aliquádo tollerentur ifti errores,& vt vnanimes efiemus in concordia Spirituali. ficutdjcitfan-flus Paulus,informas nos:Oro vos fratres propter nomen Dotnini 1ESV CHRISTIjVt idem fentiatis, 8C dicatis, & non fit int-ervos di!cordia,&fitis in eodem intelleñu fortifia ati, 6c in eadem cogitatione.De iftis fex excefsibus, quantum potuimus,ad vos fcripfimus.-d^inceps 6c de alijs Icribemus charitati tuas. Si enim ita res fe habet, ficuti audiuimus,agnofces ipfe no-bifcum , tranfgredi per vos Cánones fanGo-rum Apoftolorum , 6C inñituta magnarum fep-temSynodorum , in quibus erant omnesveftri primi Patriarcha;,8c concorditer dicebant,qv.od verbum veftrum elíet vanuin. Et quod manife-ftè erretis,nunc palàm redarguam. In primis de ieiunio fabbathi,videtis quae de ifto S. Apoftoii docuerunt,quorum doârinam habetis.6c maxi mè beatus Papa Clemens,primus poft fanftum Petrum Apoftolum , ita icribit exftatutis A-pofloiorum,vteft in Canone Lxuii.de fab-batho dicens.Si Ecclefiafticus inuentus fucrir, qui die Dominico vel fabbatho ieiunaret, prœ-ter fabbathum magnum, degradetur : fi autem fecularis homo fuerit,excommunicetur,6cab Ecclefiafeiungatur. Secundum eratdc ieiunio, commentarii. j4 quod vos corrumpitis. Eft lacobitarum 8¿ Ar-meniorum hsereiis, qui lafte 8c ouis inlanfto ieiunio maguo vtuntur. quis enim verus Chri-itianus audet ita facere & cogitare ? Legite Cánones fextae magna; ¿ynodi,in qua Oaphanius Papa vefter,ea prohibec.Nos profeftó, cum re-fciueramiiSjin Armenia, 8c alijs quibufdamlo-cis,ouis 8c caleo in magno ieiunio vefci, noftris illico mandauimus, vt ab eiufmodi ciboatque omni imolo darnoniorum abftinerent:a quibus fiquis non abilineiet, ab Ecclelia fepararetur: fiiacerdos,afacris fufpenderetur. Tei tius prae-terea maximus eft error 6c peccatum, decon-iugio facerdotum, quod ab illis qui vxoies ha-bent,fumere corpus Domini reniiitis, cum fan-da Synodus.qus fuitin Gangra, fcribatin quar to Canone:Qiti Ipernit facerdotem , lecundum legem vxorem habentem, 8c dicit, quód non lij:eatex matiibuseiusaccipere ¿acramentum, fit anathema. Item Jjm'odus dicit: Omnis dia-conus,vel lacerdos dimittens propriamvxo-rem , priuetur iacerdotio. Quartum peccatum erat inunitio , feu confirmado . hiónne vbique diciturin Sj?nodis: Confíteor vnum baptifma, in remifsionem peccatorum í íi ergo eft vnum baptifma,erit 8c vnum chrifma,8c virtus eadem tam Euifcopiquam facerdotis. Quintus eft error de azymis : qui quidem error eftprinci-pium 8c radix totius haerefis , ficuti demonftra-bo . 8c quanquam nerelVe elTethuc multas ad-ducerefcripturas,tamé id alias faciam,8c in fentia- itirvm moscovíticarvm fentiarum hoc tantum dicam.Quia &zym\ ä ludáis fiunt in memoriam liberationis eorum, & fugae ex Aigypto:nos autem iemel Chriftiani lu mus,nunquam in labore A¿gj>ptiorum fuimus, Bí huiufmodi ludaeorum de íabbatho, azymis, & circunciíione obferuationes, nobis obmit-tendas^eíTe rr.andatumcft.Etfi aliquis ¡equatur vnum ex illis,ficuti dicitSanftus Paulus, cene-tur totam legem implere, eodem Apoftolo di-cente:Fratres,ego accepi áDomino,quod & tra didi vobis:quia Dominus in qua node tradeba tur,accepit panem, benedixit,fan fusfuerit,non confecretur* Praeterea qui virgini ftuprum obtulit, aut.vxo rem fuam vitiatam primo côncubitu animaduer tcrit.in lacerdotem pantemon conic ore tur. Diuortium celebrans , qucmodo poenitebit.'* R. Perpetuó ab Eucharitlia, nifi iamiam anima agens,abftineat. Licebitne cuipiam in vita pro animas lus falu te exequias mortuorum obire?R.licet. An coniunx coniugé,in perficienda pœnitétia iuuarepoteft?R.Nó poteft,tanquá fraterfratré. An facerdos ea die qua mortuum fepeliuit, & deofculatus eft, obire lacra debeat?R.Ñó debet. An puerpera deploratae valetudinis, commu» nicari debetr'R.Dummodo ex eo loco, vbi eni-xa eft,afportata,ac Iota fuerit. Anliceat rem habere cum vxore eoleci, vbi funt imagines fanftorum? R. Accedensad vxo-rem,nónne deponis crucem de collo ? fimiiiter nec in habitatione coram imaginibus, nifi bene recluías & opertas fuerint,coire!icebit. An liceat illico à prandioyvel ccena,antequam dormías,is templo orare?R. Vtriim melius,dor mire,an orare? Potéftne facerdos finefacerdotali habitu acce dere œgrotum,eiq; portigerc Jactamentum? R. Poteft. Quomodo ducendae vxores?R. V olensvxo-rem ducere, quadraginta,autminus o£lo die* bus feab alijs mulieribuscontineat. An mulieri quaefacitabortû,pœnitendum?R. F 3 ■ ? Mu- RERVM MOSCOVIT IC A R V M Mulier non cafu aliquo , fed temulenta, faciens abortum,pœniteacJtem, quae viro fuo aquam, quaipfa felauit,ad bibendum, vtfeametjdede-ritjfexhebdomadis ieiunet. An came & Hafte eius vaccae, qua cum homo mifcuit corpus, vtendumrR.Omncs,praeter ex» ceíTorem5vti polTunt. An mulier confiiio vetuIarum,quo concipiat, vtatur?R.MiiIieres,antiquarum vetularum con , íliOjherbis,vtconcipiantjVtentes, & nó potius iacerdotes,qui easorationibus fuis iuuenr, acce dente«,fexhebdomadis pœniteltjatq-, facerdo-ti tres griffnas numerét. Grauidam auté temulé tus (i lœferit, ita yt aborfum faciat, medio anno pœniteat.Obftetriccs quoq; o¿to diebus ab f de facraabftineant, dumorationibus mundentur. BAPTISMUS. Aptizanturhocmodo.Natoínfan te5moxaccerfitus facerdos,anteia nuamfaabitationisin qua eft puérpera, cartas ftando récitât oratio-neSjpueroq; nomé imponit. Dein x L communitef die,fi forte puer aegrotet, defer tur in temphim,& baptizatur, ac ter in aquá to-tus immergitur-.alioqui baptizatum non crede-i'ent.Moxinungiturchrifmate, quod conlecra-tumeft in hebdómada magna.inungitur deniqj myrrba,vtipfidicút.Aqua vero baptifmatis fin gulis infantibus confecratur, & continuó poft baptiímum extra templi portam effunditiir. Sé- per COMMENTAS.! t. 40 per in templo baptizantur infantes, nifi longin-quitas loci nimia,aut frigus puero obelIet:neqj vnquam aqua tepida,nifi pucris infirmis, vtun-tur. Sufceptoresex volúntate parentum aifu-muntur:& quoties prœeunte certis verbis facet dote,diabolorenunciant,totiesin terram expu-unt. Sacerdos etiam infanti capillos abfcindit, eosq; cera; etiam intricat, & in téplo loco certo reponit.Non adhibétfal,neq; faliuá cûpuluere. SEQJ'ITVR BVLLA J.LEXAN-dri Paj>a,ex qud Baptifmus Rbuteno-rum abundé confiât. Lexander Epifcopus , feruua feruorum Dei, aa perpetúan* rei memoriam. Altitudo diuinl confilij,quod humana ratio ne quit comprehendere,ex fu§ im mêfae bonitatiseííentia, aliud «Temper ad falutem humani generis pullulans, tempore congruo, fecreto mpfterio, quod ipfe Deus nouit,opportuno,producit & manife-ftaf.vt cognofcáthomines,exfuis meriti», tan-quam ab ipfis, nihil proficere pofle, fed eorum falutem & omnedonum gratiasab ipfo fum-moDeo & pâtre iuminum prouenire.f anè non fine grandi & fpirituali mentis noftne Istitia accepimus,quód nonnulli Rhuteni in ducatu Lithwaniœ, & alij ritu Grœco viuentes, fidem tamen Chriftianam alia» porfitentes , qui Vuilnenfem ac Chiowienfem , Lutzeorien- F 4 fem, RERVM MOSCOVITICARVM fem,5c Mednicenfem ciuitates 8c diceceies,ac alia loca eiufdem ducatus inhabitant,fanfto fpi-rltu cooperante illuftrati, nonnullos errores, quos haítenus, ritu & more Graecorum viuen-tes,obleruarunt,penitus ab eorum mentibus 8c cordibus abdicare, 8c vnitatem fidei Catholicse & Latinae Romanas Ecdefia: amplefti, 8c fecun dumritum eiufdem Latinae & Romanae eccle-r íae viuere defiderant & proporiut.Sed quia more Graecorum, fcilicet in tertia perfona baptifati fuerunt,8c nonnulli aderunt eos de nouo bapti-fari debere,praedifti qui ritu Graeco haftenus vi xerunt,8cadhuc viuunt,tanquam antea ricé baptifati, renuunt & recufant de nouo baptifma íufcipere.Nosigitur,qui excommiflo nobis de fuper,licet infufficientibus meritis,officio paito iali,cupimus fingulas oues nobis commiíTas ad verum ouile Chrifti perducere, vt fiat ex illis v-nus paftor,8c vnum ouile, 8c nefanda Catho-licaecclefia diuerfa 8c deformia membra a ca- • pite difcrepantia, fed conformia habeat, atten-dentes quod per fcelicis recordations Eugeni-um Papam quartum praedecefíorem noftrum, in concilio per eum Florentiae celebrato ,8c in quo Graeciatque Armeni, vná cum Romana ec-clefia len tientes interfuerunt,definitum fuit,for mam huius facraméti Baptifmatis exiiftere,Ego te baptizo in nomine patris 8c filij 8c fpiritus fan£ti,amen:ac etiam perilla verba: Baptizetut talis feruus Iefu Chrifti, in nomine pátris 8c filij 8c fpiritus fan£ti:vcl, Baptizatur manib.meia talis» COMMENTARir. 4.1 talis, in nomine patris & filij Scfpiritus fanfti.* verum perfici baptifma.quoniam eius principalis caufa,ex qua baptifma virtutem habet,(it fan ¿ta trinitas.-inlirumentalis auté fit minifter, qui tradicexterius iacramentum, fi exponituracfhis qui per ipfum exercetur miniftcrium,eius fanitf trinitatis inuocatione efficitur facramentum: & propterea huiulmodi facraméti,fic in tertiaper-lona collati,reiterationem neceíTariánó exiftere habita etiam fuper hoc cum fratribus noftris de liberatione matura, auftoritate Apoftolica,nobis & alijs Romanis Pontificib.ab ipfo Iefu Do minonoftro perbeatum Petrum (cui & fuccef-foribus eius Apoftolatus, miniftcrij difpenfatio nem commifit)tradita, tenore praefentium de-cernimus atque declaramus, omnes & fingulos fic in tertia perfona baptizatos, volentes à ritu Grseco ad ritum & morem Latinae & fanftç Ro manç Ecclefiç venire,fimpliciter & fine alia con tradi¿hone,aut etiam obligatione, velcoa&io-ne,quod iterum rebaptifentur:etiam cú intenti-one,quod alias ritus per orietales Ecclefias fet-uari folitijhœreticam prauitatem nó concernen, obíeruari pofsint:faûa prius tamen per eos om nium errorum, rituum Grsecorum, à Latina 8c Romana Ecclefia, & illius ritu ac fanftis inftitu tionibusdeuiantium, adiuratione, admittédos fore, exhortan . etiam per vifcera mifericordise Dei noftrijomnes &: fingulos qui praedi&o mot do baptizati funf,5c ritu Greco viuunt, vt abne gata omnium errorum,qu x fecundum moré 8C F 5 ritum RERVM MOSCOVITICAR VM ritumGrascorum haftenus obferuarunt, quique ab immaculata & fanfta Carholica, Latina & Rom.Ecckfia,& illius fanftorú patrú inftiturio nibusapprobatis deuientjVelinteidem Catho li caí Ecclefise illiufq; falubribus documentis,pro •nimarú fuarú falute & veri Dei cognitione ad-haerere.-&ne eorú fanílúpropoíicú aquouis re tardari pofsit, modo venerabiii fratri noítroEpi fcopo Vuilnéfijin virtute fan&se obedientiae có mittimus&mádamus, quatenus oés&fingu-los fie baptizatos,& ad vnitatem praefate Lati-nse Ecclefiae venire, & errores praedi&os abiu» rare volentes, ad praefatae Latinas Ecclefiae vnitatem , errorum huiufmodi abiurationem peí fe vclperalium, feu etiam alios feculares Prae-latos, Ecclefiafticos feu praed¡catores,autmi-norumordinumregularis obferuantiae profef* foresjdo&os & probos, ac alios idoneos , qui-bus id duxerit committendum , recipiat&ad» mittat.ac tam íibi quam illi^autillis, cui ve) qui» bus,quoties expedierit, id duxerit committen-f dum,fmgulos praefatos,fic inuenientes ab excef fibus,propter obferuationem huiufmodi erro-rum,ac herética prauitate inde proueniente,nec non excommunicationis fententia, alijsque cen furis&pcenis Eccleíiafticis, quos quomodolií betproptereaincurrent, diéla Apoftolica au-doritate abfoluendi,aceis pro modo eulpsepee nitentiam falutarem iniungendi,aliaquein pras-mifsis necefiaria faciendi, plenam & liberam licentiam & facultatcm concedimus, per prx* COMMENTARY I. 4» praefentes. Verum quia forfan difficile foret,pra8 ientesnoftras liteias ad fingula loca,vbiopus fuerit,referre: volumus, & eadem authoritate Apoftolica decernimus,quodearundem literaru traniTumptu,manualicuius notarij publicifub-lcripto,5cfigilIo pr^fati Vuilnenf. feu alterius alicuiusepifcopijvelprffilati ecclefiaftici muni; to,eadem fides prorfus adhibeaturin iudicio & extra,&alias vbilibet, vbifueritexhibitum vel o!ielum,ficutipfis Uteris originalibusadhibere-tur,fi forent exhibitae vel oftenfae,non obftanti-busconftitutionibus & ordinationibus apofto licis,caeterifque contrarijs quibufcunque. Nulli ergoomninohomini liceat hanc paginamno-ftr«e conftitutionis, declarationis, exhortatio-nis,commifsionis,mandati,concefsionis,volu-tacis 8c decreti infringere, vel ei aufu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praefum-pferit,indignacionem omnipotentis Dei, ac bea torum Petri &. Pauli apoftolorum eius, fe noue ritincurfuru.Datu Romae ,apudSa. Petru: Anno incarnationis Dominicae.i 5 o i.decimo Ka-len.jeptem. Pontificatus noifrianno nono. C0NFESS10. Confefsionem quamuis ex conilitutianp ha-bent,vulgus tamen ea Principum opus effe, & praecipue ad nobiles dominos & praeftantioies viros pertinere exiftimat.Cofitetur circa Pafcha tis feftum, magna cordis contritione ac vene- . ratione,Stat confeiTor, vna cum confitente, in medio R F. F V M M OSCOVITICARVM medio templo , vultu conuerfo ad imaginem quandam,ad hocconftitutam.Finita dein con-fefsione,pœnitentiaqueiuxradeli£tiquaIitatem iniun£ta,ante ipfam imaginem fubinde fefe incli liant,fignoq-, crucis frontcm peûusque lignant: magno deniq-, gemitu clamât, iEsv CHRisTE fîli Dei,miferere noftri. Nam hœc communis il-lorum etl oratio.Quibusdam pro pœnitcntia ie iunia,nônullis certae quaedam precationes ('Do minicam etenim orationem perpauci fciunt)in-iunguntur:quofdam,quigrauius aliquid com-miferiiit,aqua abluunt. Exprofluente etenim aquam in Epiphania Domini hauriunt, eam-queconlecratam per totum annum in templo, promudandis Scabluédis grauioribus peccatis eruant. Itempeccatum de Sabbathocommif? fum,leuiusiudicant, minusquepœnitentia: pro eo iniungunt.Sunt côplures & leuifsimç caufaz, propter quas in templum non admittuntur:fo-lent tamen exclufi plerunque portis 8c feneftris templiailare,atqueindenon minus videre & audire facra,quàm li in templo fuilTent. Is qui concubuerit cum vxorelua,8c port cô-ftitutumtempus fe nonabluerit,eadieingredi templum non audet. COMMFNIO. Communicant fub vtraq; fpecie, mifcente» panem vino,feu corpus fanguine. Sumit facer-dos cocleari ex calice portiunculam, porrigitq; communicâti.Quotiefcunqj aliquis in anno vo-luerit, modo confellus fueiit,fumere corpus Do mini COMMENT ARIIi 4J mininipoteft.-alioquitempus conftitutum ad te ftum Pafchatis habet. Pueris feptemannorum porriguntfacramentum.-dicuntque, tum homi-né peccare.Si puer inhrmus fuerit,aut forte ani-mam agere cceperit, vt de pane fumere non pof fitjinfunditurei gutta ex cálice. Sacramentum ad communicandum, non nifi dum f&crum fit, conlecratur.-pro infirmis autem confecratur die Iouis,in maiori hebdómada, & conferuatur per totum annum. Caeterüm cum fuerit necelle,ac-cipit inde portiunculam,quam vino imponit,& bene hume&atam porrigit segroto, dein parum aquae tepidae addit. N ulius monachorum,nec facerdctum,horas Canónicas, vt vocant, orat, nifi habeatimagi-gempraefentem: quam etiam nemo, nifi magna veneratione, attingit, qui earn autem in publicum profert,manu earn in altumtollit: quam omnes praetereuntes, aperto capite, cruce fe fig-nantes, inclinando, plurimüm venerantur. Libros Euangeli) non nifi in locishoneftis, tan-quam rem facram reponunfneque manibus tá-gunt, nifi prius cruce fe munierint, & capite a-perto inclinatoque honorem exhibuerint: port, iumma cum veneratione in manus fumunt.Pa-nem quoque, antequam verbis confuetis more noftro confecratus fuerit, circumlatum per Ec-cIe(iam,concceptis verbis venerantur & adorát, FESri DIES. Feftos dies viri praeftantiore?, peraftis facris, epulis,ebrietate 8c veiticu eleganti venerantur: vulgus RERVM MOSCOVITICARVM vuígus, domeftici ac ferui, plerunque laboran t, dicentes, feriari&sàlabore abftinere dominoru elle. Ciues & mechanici,diuinis interfunt : qui-bus peraflis, redeunt ad laborem, fanûius pu-tantes labori incumbere,quàm bibendo,luden-do, 8c idgenus rebus , fubftantiam 8c tempus inaniter perdere. Nam vulgo & plebi ceruifiae & medonispotus piohibitus eit.-quibufdam tarnen folennioribus diebus, vtputa Natalis- Do-mini,ferijs PafchaE,Pentecoftes,8c alijsquibuf-dam,potareillis permilïum eft.-quibus fané non propter diuinum cultum,fed potum potius, à la boreabftinent. Trinitatis feftum célébrât die Lunse, in ferijs Pentecoftes.In oûaua veróPentecoftes,feftum omnium Sanftorum . Diem autem Corporis Chrifti,more noftro non veneran tur. Iurando ac blafphemando,raro nomcn Dei vfurpant.cum autem iurant,per ofculum crucis diña vel promiflà firmant. Blafphemiœ eorum, Hungarorum morejcommunes funt.Canis ma» trem tu am fubagitetj&c. Quoties fe figno crucis lignant, id manu de-xtera fie faciunt,vt frontem primùm,deinde pe-¿tusimox dexteram,acdemum finiftrampeito-rispartem punâim in formam crucis tangant. Quôd fi quis aliter ducat manum, eum non pro domeftico fidei fuas,fed pro alieno habent;íicut me huius ceremonias ignarum, ac aliter ducen-tem manum, hoc nomine nota tum 8c obiurga-tumeílememini. Pur- COMMENTARY. 44. TVRG ATORI VM. Purgatorium nullum credunt:fed dicunt,vnw euique vita defun&o, lecundum mcritum fuum elle locum:pijsquidem lucidum , cum angelí* placidis.-impijs autem obfcurum, 8c caeca caligi ne obdu£him,cum angelis terribilibus deftina-tum eiTe,in quo extremum expeftantiudicium. ex loco 8c angelis placidis cognofcunt animae gratiam Dei,femperpetfit extremum iudicium: alia contra. Nequeanimam a corpore fepara* tam,pcenis obnoxia efle putant. nam cu anima in corpore fe contaminauerit, cum corpore eile expiandá.Quódaútpro defun&is fúnebre facru faciunt, credunt,eo pofle tolerabiliorem anima bus exorari ac impetrari locum , in quo facilius expedíate futurum iudicium queant. Aqua bene diíla nemo fe afpergit,nifi ä Sacerdote afperga-tur.Ccemiteria pro fepeliendis corporibus non confecrant. aiuntenim, corporibus inunftis Sc confecratis, terram ipfam, non corpora terra» confecrari. DIU 0 R.V M C FL TVS. Nicolaum Barenfem inter fan ¿los in primis veneran tur, deqjeius plurimis miraculis quoti-die predicant,quorum vnicum, quod non ante muitos annos contigit, adiungere placuit.Mi-thael quidá Kjfaletzki,vir magnus 8c flrenuus, in quodam confiiftu Tartarico, quendam ma-gni nominis Tartarum fugiétem ell perfecutus: quemcum citato equi curfu affequi non poflet, Nicolao (inquit) perdue me ad hunc canem. Tarta- . RERVM MOSCO VITICARVM Tartarus haec audiens,teriitus exclamat: Nico-lae,íi hic tuo auxilio me aíTequetur, nullum mi-raculum facies:fi verö me alienum ä tua fide, ab illius perfecutione incolumem feruaueris, tum magnum eritnométuú. aiunt Michaelis equü reftitilTe: Tartarumc^ elapfum.Tartarum quo-que deinceps Nicoiao ob incolumitatem fuam, in fingulos vic^ fuse annos,certas menfuras mel lis obtuliife: totidemq; menfuras Michaeli paí riter in memoria liberationis fuse, adiunfta etiá honorariaveltc ex pellibus Madauricis mififfe. lElVNIVM. Ieiunátin Quadragefima íeptem perpetuas íe-ptimanas.Primalaftarijs vtuntur, quam Sj>rna, quaíi cafeacea,appellát:fequentibus veröfepti-manis omnes (extra peregrinantes) etiam pifci-busabftinent.Sutqui diebus Dominicis & Sab bato cibum fumunt,reliquis diebus ab omni ci-boabftineant.Sunt item,qui diebus iolis,Mar-tis,Iouis & Saturni, cibum fumunt,reliquis tribus quoque abftineant.Reperiuntur etiam plu-rimi,qui diebus Lunse,Mercurij & Veneris, pa nis frufto cum aqua fumpto contend funt.Reli-qua per annum ieiunianon itaftrifté obferuant: ieiunant antem poft oftauam Pentecoftes, quae illis eil dies omnium íanftorum, vfque ad ferias Petri & Pauli:& diciturieiuniú Petri.Dein-de habentieiunium Diua; Virginis,a prima Au-gufti vfque ad Affumptionem Mariae. Item ieiu nium Pnilippi,fexfeptimanisin áduentuDomi ni, & dicitur Philippi:qucibi,& vtplurimum olus coqui tnrsFii/auteiTij vt íiue pauci, liue multi eo vene-fi»t,-(erHpet,t:arp,en cibi tax» turn remaneat, quo ®ius moiiaft§Eqtfemilia laturetur : adeóv.t nihil Vpquam deí¡íiB/?que lufMifHuat. GIorianturMolci, fe íolos veré Chriftianos eflieaips vero damnant,tanquam delertorespri mitiuíE Ec6lelkaj& veccpum ian&arum coniti-tutionum.Quód li quis religionis homo vlcfQ ad mofcos trantic.autetiam inuito domino ad eos profugit,quail difcendae & comple-$endas religionis eorurn caufajeum negantdi-miccijautetram repetenci domino reddi oporte Ie:.quod milíjretiam lingular! quodá cafu eft có-pertum,quern hue inferendum putaui . Ciuis qpidam Giacouienfisprimarius,mihi inMofco uiam eu.nti commendarat & pené inuito tradi-dei'atjquendam.ex honcfta.Bethmanorum fami |jánatum3nofmne Erafmum , adoleicentem no indoQumipotfltioni tamen yfqueadeó deditu, vc nonnunquajn vfque ad intaniam inebriare-mr;meque frequenti fuaingUrgitatione quando que cogeretjvc ei compedes inijeiendos curare, /taque erroris íuiconfcienria viftus , aflociatis fibi Mofcis tribus,&auriga meo Polono,no¿tc quadam é Molcouia vibe aufugit: & Occa flu— uio tranatOjVerius Afoph iter iritendit. Quo có perco,Princeps continuó fuosveredariesjquos illi Gonecz vocant.quoquó verlum dimifit, vc exíuga retraherentur.Hi cú in excubitores, qui adueilus continuas Tartarorum iucuríiones ¡I- lis C O MvM ENT ARU. '47 lis in locis difpofitiflint, incidiflent,& e*pofi k> eis hoc calu öffecirtenf, vt ipfi quoq; ad perqui-rendos fugiciuos obequitarent, inborn mem ob uiumincidunt, qtii fe beneficio noftis deferuifc-fe'diceretquinqueequites, qui eum refhim iter ad Afophfibi commooftrarecoegilfent. ! taqué excubitores veftigijs illorum infilten'tes, cii nd-£tu ignem, quemuí tenderán t,eíTent confpicati; equis illorum in palcuis circa loctimpernoj3att drerrantibus, in modum feipefttum taciri adíe* punc,eosqueIongiuspropellunt. Cum igiqw experreftus auriga meus,equós1orrgius digréft fos redúcete vellet,ex hei bis ineum profihuMí eique moitemjfiivel minimamedatvoceroimí¿' nantur,atque ira vin«äum tenent¿Cqmque rüíü fumequos longius propellerent, eosquévntíé & alter & tertius reduCere vellet,pari modoörfl nes ordine ex infidijs capiuntur, vno EvaTmo excepto.-qui fe,cum ineum irruercnt,ftrifta íra>¿ meadefendit, Sc itanislaum fhoc erat auriga? nttmeii)inclamailic. At cum is fe captum & vil* ¿tum elle refpoHdiffet,abie£taffaihea,Erafmus: Nec ego,inquit,vobis cap tis, über effe.aut tf iüp re volo.atque ita féfededidit^üní'áb Aíoph bp-duiitinere abeírent,Captiúi«Fedu6tis,cum:pe-í tijlTem ä Principe■xhrmihi mei reíHtuerentur¿í refpondi t.Non licareeuiquamredderehomi-' nem,quiad Mofcos percipieiidsp verae religio* nis caula (quam, ve diftum eftyfotfMos tener» predicantjaccefsit. Aurigam tarnen mihi mo» leftitui^iedcum ßtfafmum reddere recufaret, C 3 dixi RF.RVM MOSCOV'fT-ICARVM ,dixi dil'pciîfatori nobis adi'unâo, quern illi Pri-ftauum vociuc, malè de Principe fenfurcs & Io cuturoshomines, fi Oratoribus famulos fuoa adimac.Ne vero vel Princeps, yelego culpari poifemus,rogaui yceum in eonfpeftum confi-liarioru.mfuorum nobis praefentibus venire pet rnitterec.vtil'ius voluntas ah ipfometintélhge- Îëtur.Hoc vbi ailentiente Principe faftumef-et,percontabar Eralinum.an apud Prracipem religionisergq manere vellet? Cum aniuiiiTet, ego ei : Si,inquam,lettii tibi bene ihaueus, bene decumbes.Poft Lithvvanus quidam, quife ff4jiilia3 Comitis Nugarôlis adiunxeratjCum eu à propofito dehortatus effet:, hocab eo relpon-fumtulit,quèdmeamfeueritatemtimerec. Ibi cum Lithwarms ei dixi(lèt,Num redire vellet, fieum Comes in familiam fuam reciperet?alien (It. Relata itaq, ad Comité re,cû idé ex me quç-fiflet.an confentiré?rel"pondi,id ei per me liberu fbre.Cupiebâ enim 8iipfeeffingerç,ne ^ppinqui çius aliter hâc ré,atqj afcidej3t>interpretarétur. Porrôad Mofcos rato.çoniugerefolent, nifi quibus alibi viuendiloeus &fecuritasnoneft. Qilalis fuitnoftris téporibusSeuerinus Nord-t wed.regis Daniae Chriftkmi prcefe&us matis, homo quid?tn.milijtiaris>feilquoduis negotiûin uomine dxmonis autpkadiblitus.-de quo niul ta âudiui,qu^e prudens pr^tereo.ls cucn Regem ob fuam irr/manitatem f-Jpljniae > qua* caput re-gni Suetiae e^vernaculaqi ipforû lingua Stok-holm appellator,incolis iwAexoium effe, fuaqi COM MF.NT ARir. 4$ fponteDaniae regno cefsilfe videret, muni tuna 3uendam locum in Gotlandia infula(quaeduo-ecim miliaribus Ger.patet) occupauit, ex qua mare Baltheumdiu infeitabat,nemini parcensj seque amicosachoflcsfpolubat. Tandem; vbi contra fe tanquam communem quandam peftis omnes timeret,nullumque locum, in quo ab int fidijs tutus eíTe pollet, videiet : aliumpto certa» praedonum numero ad principem Mofcoui® confugit/venitc^ certis nauibus in fluuium Naj ua,ad arcem Moíci Iwanowgorod. hide terre-ftriitinere Mofcouiam , eo anno quo ego ill«: fui,dedu¿his erat.C^faris aút Caroli. V.inrercef fionedimiiTus.in oblidione FlorentiaeItalia?ci-uitatis,in eiusferuitió globo ferreo traieflusoc cubuit. DE DECIMIS„ Volodimerus my fieri; s viuifict tauacri,Anuo. 6496.^^3^!, decimas vná cíi Leone Metropolita,de omnibus rebus dan* das inílituit,propter pauperes* pupillos,infirmos,fenes,adueñas,captiuos atqj pauperes fepeliédo.s: ¡miados etiáeos,quj numerofam haberétfobolé,qhúíuo bonaigniabfumpta eíTent, ac fubleuádá denlqj miferoiú omniú inopia, Monañertorú paupe-rüqvEccIefias.&inprimis propter deíuixftoiCi & viuorú refrigerio. I dé Vvolodimeius petefta ti& iurifditflioni ¿pirituaüú lubiecitocí Abba-tes,Presbíteros,; !iaconos,&: totú ftatú cletico rü:monachos,momales , 8íeas quae. ptofeura C 4, ad RERVM M OS COVl TICAR VM ad ¿acra conficiunt, quas Profcurnicas vocant: item vxores filiósc^ue Sacerdotum,medicos,vi-duasjobftetrices. & eos qui miraculum ab ali-quo San&orum acceperint,quuremanumifsi ef fentpro alicuiuS animjefalute.miniitiosdeniqj tíngalos monaftenorum &hofpitalium,& qui monachorum veftes conficiunt. Quicquid itaq; inter praediftasperfonasfimultatis feu difeor-diseexbiitur,Epilcopus ipfe tanquam compe-teiis index,decernere & conllituere poteftt Si vero inter laicos & hos, aliquid controuerfiarü oritur,iudicio comrnuni decernitur. Protcurnice fuiit mulieres iam effcetas, quae arneliu« m«írtfé$ non patiuntur: & quae pane ad faciificandum,qui profcura didtur.coquuRt. Epilcopi etiam diuortia,tam inter Knefos quarri Boiarones,atq; omne* feculares qui concubinas fouent.conftituere debent.Item ad Epi fcopalem iurifdiitionem pertinet,fi quando vx-ornVatito non oblequatur,fi quifp iam in adulce t'ftJ feu fornicatione deprehenfus fuerit, fi vxo-rem ¿onfanguineam duxerit, fi coniunx coniu-giqnippi'árfimálimachinetur • Itemdiuinatio-fiékym'éát'atibues,venena,contentiones propter b'árefim vel fornicatione fufceptasraut fi fili'pa remas, fororesiie acerbius increpauerit, laefo. fltüe . Praeterea Sodomitas, lacrilegos, mor-euorUm fpoliarores, 81 qui ad incantaridum da imaginibus Sanftorum,autftatua Crucis quic-quamauiilferinc.quicanem,auem,autaliudali-§uod animal immimdum in asdem lacram duxc- commentarii. 49 duxerînt,aut comederint, punite. Ad hsec, Angulas rehim menfuras ordinäre, ílatuereque de-bent. Nemo autem miretur, fi prsediita Canoni bus iftisatque traditionibus diuerfa reperian-tur.Suntemm non tarn vetullate ipfa, alia qui-dem in locis alijs mutata, quàm pecunia; iludió pleraque deprauata,vitiata(|ue. Princeps fi quando Métropolitain conuiuio accipit, folet ei primum in accubitu locum, ab-fentibus tratribus fuis,deferre. In funebiifacro, cum Métropolitain atqueEpifcopos inuitaue-rit, eis ipfeab initioprandi; cibum potumque porrigit: dein fratrem fuum, vel principem ali-quem virum, qui vices fuas ad prandij vfque fi-nein fuppleatjconfiituit. Caeremonias iliorum, quibus folenni tempo-rein remplisvtuntur,vtviderem , equidemim-petraueram. Atq; ita vtroq; legatiónis me'Ç tem pore,in feilo Afliumptionis Maria.', x v videlicet die Augufti,cum maius templurn in arce frondi bus arborum ilratum, ingrellus fuiflem,vidi Principem ad de.vtram porte,qua ingreffus erat ad pjirtstem aperto capieellantem, Pofochque báculo ( vt vocant ) imiitentem, ante fe quen-dam Colpaackdextratenentem: Confiliarios vero ad columnas templi, quo loci Senos dedu ¿ti eramus,fiantes. In rriedio templi, fuper tabu lato, Metropolita lblenniter veílitus, mitramqj rottuïdam fupernè imaginibus ían-ñorum, inferné veró hermellinis pellibus ornatam geítas, ílabatjPofochqj báculo (quemadmodum Prin- G 5 ceps RERVM MOSCOVITIC ARVM cepsjinnitebatur.atqj moxcantantibus alijs,ip-fecum miniftris fuis orabat. dcin chorum ver-fus procedens, in laeuam cótra noítrum morem conuerfus,per minorem portam egreditur,prae-cedencibus Cantoribus, íacerdotibusatq; Dia cooisrex quibus vnus in patena,fupercapite, pa neni iam ad facrificandum praeparatum, poi ta-bat:a!rerveró,coopertumcalicem: caeteri pro-niifcué,fan£H Petri,Pauli, Nicolai, Archangeli, imagines magna populi ctrcúftantis acciamatio re ac veneratione ferebát.Quidá porió ex circú ftantibus acdamát, Dñe miferere. alij fronte ter ram,more patrio,tangebant, flebantque. Varia denique veneratione acculcu circumlata figna vulgus profequebatur. Póft finito circuitu, per mediam chori portam ingrelsis,Sácrü, leu fum-mumfvtvocantjofficium coeptumell fieri.Cre terüm totum Sacrum,feu Milla,gentili ac yerna cula lingua apud illos peragi lolet. Epiftola prae terea,Euangeliumpro tempore,quo magisápo pulo percipiantur,extra chorum, populo aftan-ti clara voce recitantur.In priore mea legatione, eodem fefto die, vltra centum homines in foíTaarcis laborantes vidi:quód feri» ari non nifi Principes & Bo» iari, vt infrá dicemus, folent. RAT10 CONTRAHENDl Alatrimnium. Infló* COMMENT ARII- 5© Nhoneftumac turpeeftado-Iclccnti j ambire puellam , vt iibiin matiimonium locetur. Patris eft.niueuem alloqui,vt ducacfiiiamfuam. In ha;c au-tem verba plerun^ue prolo-qui folent: Cum mihi tit filia, veHcmequidem ce mihigenerum. Ad quasiu-uenis: Si me,inquit,expetis gtoieruni,8c tibi ita videtur, conueniam parentes meos, 8c de hac read eosreferam. Deinfiparentes & proximi aiTenfi fuerintjconueniuiic, 8c de his qua: pater filiaedotis nomine dare velit,tra&ant.Mox dote conftituta,nuptijs dies pnslcribitur. Jnterea temporis Iponfus ab iedibus fpofe vicjj aded ar cetur, vtfifortfe petierit, earn laltem vt videret, tum parentes reipondere folent: Cognofce ex ali;s qualis fit,qui earn norunt. certe nifi fpon-falia prius maximis pceuis firmata fuerint , ita vt Iponfus non pofsit, etiam fi vellet, fine gra-ui poena, earn repudijre, alias non datnrilli ac-ceiius. Dotis nomine dantur plerynque equi, veftes, framea, pecora, ferui, 8c fimilm • In-uitati ad nuptias , pecuniaiyi raro offerunt: munera tamen, feu donaria fponfse mittun t, qusc fingula fponfus diligenter notata reponit. Finitis nuptijs, depromptarurfusordine con-fpicit: atque ex jjs,fiquie placent,fibique v-fui futura videntur , eamictit ad foriim , iu-etque fingula ab his qui rebus precia im-onunt,ceiiimaii: rgliqua pmnia 8c fingula, fin- RERVM MOSCOVITICARVM fingulis lemittitjcum gratiarum aftione. Ea quf feruauiCjin anni 1'pacioiuxta aririmationem,pecunia, aur alia aliqua reasquaiis val oris compen fat. Porro lialiquis donum fuum pluris fecerit, tumíponfus adiuratos aeftimatores continuó recurrir, illámque horum seftimationi ftandum elTecogit. Item ti fponfusport elapfum annum non farisfecerit,aut munus acceptum non refti-tueritjtum in duplo fatisfacere tenetnr. Deniq; fialicuius donum iuratis seltimandum dare nc-glexerit,ex volúntate atque arbitrio eiusqui de-dit reponerecogitur. Atque hunemorem vul-gus ipfum in omni liberalitace, feu donationis genere obferuare lolet. Matrimonium ita contrahtit, vt quartum gra-dum confanguinitatis aut affinitatis non contin gant.Hsereticum putánt, germanos fratres,germana'; ducereforores.Item, nemo fui affinisfo rorem ducere in vxorem audec.Obferuantetiá feuerifsimé,ne hi matrimonio implicentur,inter quos fpiiitualis cognado baptifmatis irttercef-fit. Jiquis alteram vxorem di.ic.it, fitque biga-mus ,concedunt id quidem, fed vix legitimum matrimonium elTe putant, Tertiam vxorem du cere,finegratiicaufanon permittunt. Quartam autem nec concedunt cuipiam, nec etiam Chi i ftianum elTeiudicant. Diuorrium admittunt,Sc dantlibellum repudijridtamen rnaximécelant, quod contra religionem ac ftatuta eíTe lciunt. Principen» ipfum Salomeam vxorem, propter fterilitatem repudiatam, in monafterium intru- filTe, COMMF.NTARH. ft fiffe,atque Helenam filiam Knes.Bafilij Lynski duxilie,paulo ante diximus. Ante aliquot an-nos etiamquidam duxBafilius Bielskiex Lithuania in Molcowiamprofugerat: eiusvxore iuuenem,& quam paulo ante duxerat,cum ami cidiutiusapud federinerenr, (putabantenim il Ium amore ac defiderio adolelcentulsrrurfus re diturumJBielski caulam Vxorisabfentis in con iilium Metropolis iefert , communicatoque confilio Metropolita inquir.Qoando 11011 tua, fed vxoris potius, atque adeo cognatotum culpa fitjVtcum eaeife tibi non liceat, equidem legis gratiam tibi faciam, teque ab ea abloluam. Quare audita,mox aliam ex principum Reiäne-iium progenie natam duxit, ex qua etiam filios fufcepit, quos nuncin magna apud Piincipem authoritate vidimus. Adulterium non appellant,nifi quis alteiius vxorem habuerit.Tepidus elt vt plurimum con iugatorum amor, praefertim nobilium & principum virorum : eo quod puellas nunquam ante vifas ducunt:ac leruitiis Principis occupati,de-fereieeascoguntur,aliena interim turpiquelibi dine lefe contaminautes. Mulierum condicio mifertima eft. Nulla enim honeftam credunt, niiidomi conclufa viuatj adeoqi cuftodiatur, vt nulquam prodeat. Parii inquam pudicam exiilirnant, fi abaliemsexteri nisue confjviciatur. Domiautem condufae., net duntaxat,& fila trahunt: nihil prorfus iuris aut negoci; in aedibushabcnf. Omnes iaboresdo- meftici RERV\Í MOS CO VItiCARVM meftici feruorum opere Hunt. Quicquid mulie-rum martibus fuffocatur, íiue galüna, fiue aliud aliquod añimalium, idabhorient tanquam im-purum.Qui veró pauperiores funt, eürum vxo-tes domefticos labores obeunt,& coquurit.Cs terum cü viris abie.ncibus forte, & feruis, gallinas iugulare volunt,ftantpro foribus, tenentes gallinam,aut aliud animal,& cultrum: prstere-untesqi viros, vcipli interficiái,plurimúrogant. Raritsimé in templa, rarius etiam ad afnicorit colloquia,nififenes admodum fint,omniq; fuf-picionecareant,admitrút\ir. Csrtis tarnen &fe ftiuis diebus animi grätia concedút vxoribus ac fiíiabus, vtinpratisamcenifsimis conueniant, vbifuperquadam rotainftar Fortuns infidentes , alternatim furfurn ac deorfum mouentur: autalioqutfunem appendunt, quo fufpenfsac infidentes,hinc inde impulfae feruntur, mouen-turq;:autdeniq; qtiibufdam &certis cátilenis, manibus plaudentes fe oble&ant, choreas pror-fus nullas ducut. Eft Mofcowis quidä Alemai nus faber ferrarius,cognomento Iordanus, qui duxerat vxorem Rhutenä, ea cum apud maritu aliquandiu e(Tet,hú c ex occafione quadam ami-ce ficaIIoquitur:Curme,c6iunxcharifsime, no amas?Refpondet maritus.-Ego vero te vehemé-teramo.Nondum,inquit,figna habeo amoris. Qusrebat igitur maritus, qualia figna vellet.'* Cui vxor. Nunquam,ait,me verberafti. Mihifa né verbera, inquit maritus, non videbantur íi-gna amoris; fed tamé ncc hac párte decro. Atqj COMMENTARY. Jí itanon multo pöft, crudelifsime earn verbera-uit:faííusque mihi eft, longé maiore amore le á fuávxore poftiiac obleruatum fuifte-quain rem fsepius exercuir.nobisqj tum Mofeowi» exifté tibus,ceruicem illi tandem & crura pracidit. Omnes ie Piincipis chlopos,id eft feruos faté tur. Item praeftantiores, ex maiore parte cm« ptosaut captos feruos habenc:quos autem libe ros in leruicio nutiiunt, ijs non eft liberum quo libet tempore difcedere.íi aliquis citra volunta tem domini abit, nímo eum alfumit. Ji dominus bonum ac commodum famulum non bene cra¿lac,fit quodammodo iníamis apud alios,net que pofthac alios fámulos ailequipoceft. Gens illa magis feruitute, quam libertate gau det. nam morituri vt piurimüm certos feruos manumittunt.qui fetamen continuó alijsdo-minis,pecuniaaccepta, inferuitutem vendicár. SipaterfiliújVtmos eft, vendit, 8cisquocunqj tandem modo liber faftus,autmanumillus fue-rit,pater húc rurlus atq j iteiú iure patri^ potefta tis vendere poteft. Poft quartá auté venditioné, nii iuris amplius in filium habet. Vltimo fuppli ció fol® Princeps feruos, & alios aíficere poteft. Princeps altero, aut tertio quoq-, anno , peí prouincias deleítu habito, íilios Boiaronú con-icribit: vt numerú illorum,& quot quifq-, equos aeferuitoreshabeat, cognofcat. Dein (inguiis ftipendia proponit,vt fupra dittum eft. Qui vero per facultares reifamiliarispoííunt, ftipen-dio militant. Raro iiiia daturquiss ;nam aut RERVM MOSCO VITICARVM bellum infere Lithwanis, aut Liwonienfibus, autSuetenfibus,aut Tartaris Cafanenfibus.aut íi nullum bellum gerit,pra*fidia tarnen in fingulos amias in locis circa Tanaim & Occam, ad reprimendas Tartarorum Prœcopenfium erup-tiones ac deprxdationes, viginti milia hominü imponere folet. Solet etiam quotannis ex fuis prouineijs ordinequofdam vocare,qui Molco-wias fibi omnia ac quœlibet praeftanc officia.Bel liautem tempore, non annuis ex ordine & al-ternis officios inferuire, 1'eS omnes & finguli, tamftipendiarij quamgratiam Principisexpe-¿tantes,in bellum ire coguntur. Habentequos paruos,caflratos, folds carentes,Ieuifsima frena.tumephippiain eumvfum accommodata,vtfein omnes partes nullo nego tio vertete,arcumqueintendere queant. Pedi-bus vfqueadeô attračlis infidentes equo, vfnullum haßiseaut teli paulo vehementiorem ičtum fuftinere queant. Calcaribus paucifsimi,flagello plerique vtuntur,quodíemperminimo dígito deoefíaeinhœret,vt id quoties opus fit, apprehen daft t & vtantunrurfus fi ad arma deuentumfue rit,proie¿tum è manu pendeat. Communia armafurtt,arcus,relum,fecuris,& baculus, infbrcceftus , qui Rhutenicè Kefteni, Polonrcè BaiTalick dicitur. Frarnea nobiliores & ditiores vtuntur.Pugiones oblongos in mo-dum culteilorum dependentes, in vaginis adeô •reconditoshabentjVt vixfupremam capulipar-temattingere, aut neccfsitate cogente apprehen C O M M E N T A R 11. dcrc pofsis.Loro pariter freni longo, & in extre mitate peiforato vtuntur, quod digito finiftro annettunt, vtarcum apprehédere,eoq-, retento vci pofsint. Porro quanquam fimul & code rem poremanibus teneant ftenum , arcum, frame-am, telum & flagellum, iftis ramen l'cite & fine vilo impedimento noruntvti. Nonnulli expraefhntioribusjorica , thorace afFabre ceu ex quibufdam fquamis concinnato, & armillis-.paucifsimi autem crifta, inftarpyra-midis in fummitate exornara,vtuntur. ¿untquihabentvelYem bombeéis lanafufFef t3m,ad iuftinendos quofcunque idus. Lancéis quoque vtuntur. Peditatu vero & tormentis inconfl-ftu nun-quam vfi funt. Etenim quicquid agunt,fiueado riuntur, fiueinfequuntur, filie fugiunthoftem, id repente &c celeriter faciunt:atque ita illos nec peditatus,nec tormenta fubfequi poiTunt. Modernus tamcn princeps Bafilius, cum rex Piaecopenfis, nepotem fuumin Cafanenfe re-gnum induxiflet, & in reditu iuxta Mofcowiá tredecim millibus palTuum caltrametatus eflet, anno infequenti circa Occam fluuium caftra po fuerat. atq; peditatu tú primú & tormétis vius eft,fortaíTevt poten tiáfuam oftentaret: autma-culam fufceptam priori anno, ex turpifsima fuga , in qua dicebatur aliquot diebus fub aceruo fceni delituilTe, deleret:aut denique rege, quem ditionem fuam rurfus inuafurum putabat,á fini bus fuis arcerct. Certé nobis prffentibus habuif H ex RERVM MOSCOVITIC AR.VM exLithwanis, variacjue hominum colluuie, mil-le & quingentos fere pedites. Holtem primo ímpetu audacifsime aggredi-tmtur,nec diu perfeuerant:ac fi iunuere veilcnt, Fugice, aut nos fugiemus. Ciuitates rarö vi, aut imprefsionc acriore ex-pugnare,fed longa magis oblldione,homines fa me autproditionead deditionem adigerefoiét. QuáquáBafilius .fmolentzko ciuitateadmotis tormentis, quae partim ex Mofcowia fecu addu xerat, partim ibi in obiidione fuderat,oppugna bat,quairabatqi:nihil tame eifecerat. Obfederat Se Cafan magna militum vi,admotis pariter toe mentis,qu^ fecundo fluuio eo portauerat:fed tú quoqj vlqj adeö nihil eifecerat, vt dam arx inci-fa funditus conflagraret, atq; ex integro rurfus sedificaretur.ne nudum quidem collem interim miles afcendere,occuparéue aufus fueric. Habet Princeps nunc fufores tormentarios Ateníanos ik Italos,qui praeter píxides, tormén ta bellica, item ferreos globulos, cuiufmodi & noflri Principes vtuntur, fundunt: quibus tamé in confli£tu,quód omnia in celeritate polita haber» t,ñeque fciunt ñeque poflfunt vti. Omittoetiam, quód totmentorü diferimen, feu,vt verius dicam,vfum ignorare vidétur.Ne-fciuntinquá,quádo vel maioribus, quibus muri demoliuntur:vel minoribus quibus acies impe-tusq; hoftium difrumpitur,vti debeát. Id quod cüm alias faepe, tum tnaximé eo tempore acci-dit,quum Tartarí Mofcowiam iamiam oppugn a turi C O M M E N T A R 11. gnaturi ferebantur . turn enim Locum tenens tanquam in re fubita, maius tormentum fub poi tarn caltri, ridentc bombardario Germani-collocojcandum iuflTeiat,cum id tarnen vix tri— dui fpacio eo deduci poruiiFet, ad haec femel duntaxat exoneratum teftudinem & portam difsipaiTet. Magna eft hominum, vt in alijs negotijs, ita in bello gerendo,diuerfitas ac varietas. Mofcus enim quamprimuro fugam arripit, nullam falu-tem cogic at, praeter earn quam fuga habere po-tefbaflecutus, feu apprehenfus ab hofte , necfe defendit,nec veniam precatur. Tartarus vero deieöus ex equo, fpoliatus om nibus armis,grauifsime eciam vulneratus, mani bus,pedibus,dentibus,quoad & quacunque po teft ratione, ad extremum vfque Ipiritum fe de-fenderefolet. Thurcus,dum videt fe omni auxilio ac fpe e-labendi deftitutum,fupplex veniam petit.armis abieftis ac iunítas adligandú manus vi&oripot rigit, fperatq; captiuitate vita fe impetraturum. Cdftris collocandis amplifsimum locum eliguntjvbi praeftantiores tcntoria eiigunt: ali) verö exarbuflis veluti arcumin terram figunt, penulisque tegunt, quo ephippia, arcus, & id genus alia recondant, leqj ab imbre defendant. Equos ad pafcua pellunt, quorum caufa tarn late diiiun&a tentoria habent : quas nec cur-ru , nec folia , nec alio quouis impedimento muniunt : nifi fortfc locus natura fit, aut H x fyluis, RERVM MOSCOVITTCARVM autfyluis,autfluminib®, paludibúfuemunitu». Poflet forte cuipiam mirum videri,quod fe 8c fuos tam exiguo ítípendio,& tarn diu, vt fuprä dixi jluftineant: ideo illorum parfimoniam & frugalitatem paucis aperiam. Qui habecfex,aut aliquando plures equos,ex ijs vno tanquam ba« ¡ulo,fiueclitellario, qui vitae neceifaria pörtet, vtitur. In primis habet milium contritum in fac culojlongitudine duorum aut trium palmitum: deinde fuillae carnis faifa: libras o£to,aut decern, habet & fal in facculo: & Ii diues eft,mixtum pi-pere. Prasterea vnulquifquefecum fertlecurim, fomitem, lebetes, aut ollam cupream, vt fi áli-quo forte deueniat, vbi nihil fruftuum, allij, <;asp£e,aut carnis ferinas reperiat,tum ignem accendit,olIamque aqua replet, in quam coclear plenum milij,lale addito,inijcit,coquitq;.- eo cibo dominus & lerui contend vitiunt. Poirö fi dominus nimium famelicus fuerit,totum abfu-mitntaqueferui aliquando adtotumbiduú aut triduum cgregie ieiunant. Ad hsec, fi dominus vult lautius epulari, tum addit paruam poi tiun culam carnis fuillf.Hoc non loquorde prseftan tioribus,fed mediocriscondirioms hominibus. Duces exercitus,&alij militiaspríefeíti , inui-tant aliquando pauperiores illos : qui fumpto bono prandio, interdum póft ad biduum, aut triduum cibo abltinent. Item cfi haben t fruftus,aut alliíí ,ar.t cepas, t« facile alijs omnibus carere poflunt. IngrelTuri piaelium,plus fpeiponumin multitudine,&: quan- COMMENTARY. f? qiiantis copijs hoftem adoriantur, quam robore militum,acinftru¿loquam probéexercitu: feliciusque eminus, quam cominus pugnant.at que ideo hoftem circumuenire3& á tergo adori-ri,praecipué ftudent. Tubicines multos habent.hi dum patrio mo-re,omnes vna tubas inflant,intonant nuioris fortuna homini licet intra portam do» moa DE rervm moscoviticarvm musalicuiusprseftantions equitare . Difficilis quoquepauperioribusacignotis adieus eft,etia ad vulgares nobiles.-quivel hoc nomine rarius in publicum prodeunt, quo maioremauthori-tatem luiq-, obferuantiam retineant.Nullus eti-am nobilis,qui paulo ditior eft, ad quarcam vcl quintam domum pedes progreditur, nifi fubfe-quaturequus.Hyemis tame tepore, cum equis, loleis carentibus, propter glaciem,abfque peri-culo vti non pollunt:aut quando aulam Princi pis.autDiuorum templa forte ingrediuntur, tu equos domirelinquere folent. Dominiintrapriuatosparietesfemper fedet, rarö aut nunquam inambulando quicquam tra-£tant.MirabanturpIuiimum,dum ncs deambu Iantes in diuerforijs noftris,atque inter ambulä dum negotia frequenter tra&are viderent. Veredarios Princeps, adomnes ditionisfuae partes,diuerfis inlocis cum iufto equorünume rohabet: vtcum curforRegiusaliquö miflus fuerit.equum fine mora in proruptu nabeat.Eft autem curfori liberum, vtquemcunque volue-rit,eligatequum.Mihi exNowogardia magna celeriter Mofcowiam proficifcenti,Magifterpo ftarum,qui illorum lingua Iamfchnick appella-tur,aliquado triginta,nonnunquam quadragin-ta,quinquagintiue adduci mane primo curabat equos,cum vltra duodecim opus non habere. Vnufquifqueigitur noftrüm , equum qui fibi commodus videbatur,fumebat:defefsis dein il-iiSjCum ad aliud in icinerc diuerforiü , quod la; ma commentar1i. 60 ma appellant, peruenimus, continuó ephippio & freno rerentis,permutauimus. Licct cuilibet celerrimo vti equorü curfu: & fi forcé aliquis có cidat,aut durare non pofsit,tú ex próxima qua-que domo alium rapere, aut alioqui abs quouis obuiá forte occurrente, Principia duntaxat curióte excepto,fumereimpune quidé licet. Equú porró in icinere viribus exhauítú,reliüüq; Iam-lchniikrequirere, item alterum ei cuiereptus e-ratreftituere, preciuir,^ ratione itineris habita, perfoluerefolet.PIerunq; de X vel X X werft, numerantur fexdengaí. Eiufmodi porro vereda rioru equis,feruitormeus ex NowogardiaMof cowiájinteruallo 600 werft,hoc eft.cxx.Ger. miliar. LXxil horis peruenit.quod quidé eó ma Íjis mirandum eft,cum equuli tam parui lint , & onge negligeñtius quäm apud nos curentur, Cantos tarnen labores perferant. DE MONETA. Monetam argenteam quadruplicem haben t: Mofcowiticam, Nowogardéfem, Tweréfem, & Plefcowienfem.Mofcowiticus nummus 116 rotunda,fed oblóga & ouali quodammodo forma,Denga diftus,diuerfas habet imagines, anti qua,in vna roís.-pofíerior, hominis equo infídé tis imaginem. in altera autem parte vtraq-, feri-pturam habet, lüorum porró centum, vnú Hun garicalem aureum: Altinum fex dengas, Grifná viginti,Poltinam centum, Rublum ducentas fa ciunt.Noui nunc vtrinque charafteribus íigna» ú cuduntur,& quadringenti valcnt Rublum. Tws- rervm mosco viticarvm Twerenfis vtrinque lcripruram haber, & valore Mofcowitico aequiparatur. Nowogardenfis in vna parte Principis in folio fedentisjhominisque exaduerfo tele inclina^ tis imaginem:in altera fcripturam habet, atqi:e Mofcowiticum valore in duplo luperac. Grifna porró Nowogardenfis X 1111. Rublusautem uucentas vinginci duas dengas valer. Plefcowienfis,caput bouis coronatum,in altera vero fcripturam habet.Habent praEterea cu pream monetam, quaz Polani vocatur. horum fexaginta dengam Mofcouiricam valent. Aureos non habent,nec cuduntipfi,fed Hun-garicalibusferé,interdum etiam Renanis vtun» tur:preciumque corum faepemutant , piaelér-timcum externus auro aliquid mercaturus fit, tum continuó precium eius minuunt. fi vero ali quó profefturus,auro indigeat, eius tum rurlus precium augent. Rigenzibusc^ue rublis vtuntur propter vicini tatem, quorum vnus valet dúos Mofcowiti-cos. Moneta Mofcowitica eít ex puro & bono argento:ea quamuis nunc quoque adulteratur. Non audiui tamen, obhocfacinusin quempiá animaduerfum efie.Omnes fere aurifabri Mof-cowiaenummos cudunt : & quicunqueaífert maíTas argenteas puras,nummosquecupit,tum nummos & argentum appendunt, atque sequa lance librant. Exiguum ell, & conftitutum precium,quod vltraaequalepondus foluendum eft aurifabris , paruo alioqui laborem fuum venden- 1 com mentar! 1« r 6i dentibus-iicripferuntquidam, prouinciamhác rarifsime abundare argento: Principen» prsete-rea,neid exportaretur,prohibere. Prouincia fane argentum nullum habet, nifi quod (vt di&5 eft)importatur: nec Princeps vfqueadeó eíFerre prohibet,fed cauet verius. atque ideo permuta-tionem rerum facere,& alia, vt pelles,quibus a-bundant,autquidaliud eiufmodi, proalijsrebus dare, recipereqj fuos iubct, quo argentum & aurum in prouincia retineat. Vix centum an nis vtuntur moneta argentea,prites at^ cele-briores duntaxat principals defcribam. Etenim in tantavaflitate/prouinciarum omnium nomina exaílé indagare non potui. Quart ciuitatttm,fluminum) montium, quorundamj, locorum celes brium nom'wibus contentos fit Lettor. * * * R B S Mofcowia itaque, Rut fiae caput & metropolis,ipfaqj p rouin cia, & qui han c p raeteri a bitur fluuius,vnum idemqi no men habent,vernaculaq;gen-tis lingua Mofqwa appellan-tur. Quódnam autem caeteris nomen praebue-rit,incertum.Verilimile tamen eft,eaafluuio no menaccepiíTe . Nam etfivrbs ipfaolimcaput gen- commentarii. 6$ gentis non fuerit,Mofcorum tamcn nomen ve-teribus non ignotum fuiife conftat.Porrö Mof-qwafluuiusinTwerenfi prouincia, l xx fere fupra Mofaisko werft (eft autem werft, Italicü fere miliare)haud procul ä loco qui Olefchno di citur,fontesfuoshabefindeq-,emefo lxxxx werft fpacio,ad Mofcowiam ciuitatem decur-rit:receptisq;inle aliquotfluuijs,Orientem ver fus,Occam fluuium illabitur. Caeterum fex fupra Mofaisko miliaribus, primiim nauigabilis efle incipit: quo loco materia ad fabricädas domes,aiiosq-, vfusratibus impofita, Mofcowiä defertur. Infra autem ciuitatem merces aliaqj quas ab excernis hominibus importantur,naui-bus aduehuntur.Tarda autem in fluuio,atqi dif ficilis,propter gpros,feu m^andros,quibus mul tis incuruatur,nauigatio eft:pr^fertim inte Mof fcowiam & Columnam ciuitatem, tribus ab eiusoftijs paffuu millibus inlictore fitam: vbi CCLxx werftfpacio,flexionibus multisIon* gisqi nauigantium curfum impedit atqi remora tur. Fluuius non admodum pifcofus, vt qui prae ter viles & vulgares,nullos pifces habeat.Mof-co wia quoq; prouincia,nec lata nimis, nec ferti liseft.-cuiusfcecunditati jagervbiquearenofus, quimediocri ficcitatis aut humiditatis exceflu fegetes enecat,plurimum obeft. Accedit ad haec,immoderata afperaq; nimis aeris intempe-ries,qua hyemis rigore folis caloremfuperante, lata quandoque ad maturitatem non perueni-unt.Etenimtamintenfaibi nonnunquam funt I 5 frigo- rervm mosco vi ticarvm frigora,vtquemadmodú ^ftatis temporeapud nosasftu nimio , fie ibi frigore immenfo terra in hiatum difcedat:aqua etiam turn in aerem effu-fa,fputumque ex ore proieftum, anteaquam ter ram contingat,congelancur. Nos ipfi, cum anno 1526 eó perueniiiemus, ramos fruftiferarum arborum,rigore hyemis anni praecedentis pror-fus perijile vidimus:quae eo anno adeó dura fair,ut complures veredarifquos ipfi Gonecz vo-cantjin vehiculis geiu concreti,reperri fint. Fue re qui turn pécora Mofeowiam.. funibusalliga-ta,exproximispagisducerent:viquefrigoris op prefsi, vná cum pecoribus perierunt. Praeterea multi circulatores,qui cum urfis,ad choreas edo ftiSjin illis regionibus vagari folent, turn mor-tui in vijs.reperti funt. Quin & vrii ipfi, fame cos ftimulante,reli£Hs tyluis, pafsim per vi-cmas villas difcurrebant, inque domos irrue-bant: quorum confpe&um atque vim cum ru-ftica turba fugeret, frigore foris mifere peribat. Atq; tanto frigori, aeftusquoquenimiusquan-doqi refpondet,vtanno Domini 152^, quoim-moderato folis ardore omnia fere fata exufta fuerunt,tantaq; annona; caritas cam ficcitatem confecuta eft, vt quod tribus antea dengis eme batur,id x x,aut x x x poll emeretur.plurimi pa gi & lj»luae,frumentacjue nimio aeftu incenfa có-ipiciebantur.Quorum fumus ita regionem op-pleuerat, vtprodeuntium hominum oculigra-uiterfumo laederentur: & abfque fumo caligp quídam oboriebatur,quae multos obcgcauerat. Totam COMMENTAR.il. 66 Totam porro regionem non ita diu admodü fyluofam fuiíTe,ex magnarum arborum fruncís,qui etiamnum extant, apparet, qu® quáuis agricolarum iludió ac opera facis culta lit,i;s ta-men quae in agris proueniuntexceptis, reliqua omniaex circumiacentibus prouincijseó affe-runtur.nam frumento quidem, oleribusq; com munibus abundat:cera(á dulciora,nucesq:,(auel lanis tamen exceptis)in totaregione non repe-riuntur. Aliarum arborum fru&us-habent quidé, veríiminfuaues. Melones autemííngulari cura ac induftria feminant. terram fimo peí mixta in areolas quafdam altiores componunt, inq; eas femen códunt: hac arte calori ac frigori immo-derato sequé luccurritür. Nam fi forté asftus r.i-mius fueric , rimulas tanquam fpiracuía quae-dam, ne femen calore nimio fuffocetur, per fi-mum terrse mixtum faciunt:in fiigore vero nimio, laetaminis calorfeminibus reconditis praeí ftatauxilium. Melle Moicowia prouincia,ferisq;(Ieporibus tamen exceptis) caret. Animalianoftris Iongé minora lunt,neqj tamen cornibus (vtquidáfcri pfit jcarent. Vidi enim ibi boues, vaccas,capras, arietes, corn uta omnia.Iam vero ciuitas Mofeo wia,inter alias ciuitates Septentrionales , Ori-entem verfus multum porrigitur : quod nobis in profe&ione noftra: obferuatu haud difficile fuit. Nam cum Vienna egrefsi, reftá Cracoui-am,atque inde centum feré Ger. miliarium itine re, in Septentrioné progrefsi fuiíTemus, itinere tándem RERVM MOSCO VI TICARVM tandem in Orientemreflexo,Mofcowiá,finon in Afia, tarnen in extremis Europas, qua máxime Afiamcótingit, finibus fitam peruenimus. De qua re infra in Tanais defcriptione plura di-cá.Vrbs ipfaligneaeft fatisq-, ampla:quf procul eciam amplior,quam re ipfa fit, apparet. ná hor-ti,areaeq; in qualibetdomo fpaciofaj , magnam ciuitati accefsionem faciunt-.quam fabrorum,a-liorumq; opificum igni vtentium,in fine ciuita-tis longo ordineprocenfaíaedes,inter qua» funt prata & agri.etiam magis adaugent. Porró non procul á ciuitate domunculas quasdam apparent,& trans fluuium villae, vbi non multis re-troa&is annis,BafiIius Princeps íatellitibus fuis nouam Nali ciuitarem (quod eorum lingua Infunde fonatjexaedificauit, propterea quod cum alij s Ruthenis medonem & ceruifiam bibere,ex ceptis paucis diebus in anno, prohibitum fit,ijs folisbibendi poteftas á Principe fit permiflarat-q; earn ob rem, ne caeteri illorum conuiftu cor-rumperétur,abreliquorúcófuetudine funtfeiñí öi.Haud procul ab vrbe funt aliquot Monafte-ria, qua; vel fola procul fpeftantibus vna quasdá ciuicaseflevidetur.Porrö vafta ciuitatis magni-tudo facit, vt nullo certo termino contineatur, nec muro,folla, proptignaculisue commode fit munita. Plateae tamé quibufdam in locis, trabi-bus per tranfuerfum du£tis,obftruuntur:adhibi tisq; cuftodibus adprimam noftis facem ita ob firmantur,vrnemini noftu aditus poftftatá ho-ram ilüc pateat:pott quam qui deprehenfi forte commentarii. 6f fuerlnt a cuftodibus, aut verberan tur, fpolian-turque, aut in carcerem conijciuntur , nifi fortfc noti honeftique viri fuerint. Hi enim a cuftodibus adfua deducifolent. Atque tales cuftodiaß qua liber in ciuitatem patet aditus,Iocari folent. Namreliquam vrbis partem Mofqua alluit,in quem fub ipfa vrbe, laufa fluuius illabitur, qui ob altas ripas rarö vadari poteft. In hoc moien-dina complura,in publicum ciuitatis vfum con-ftruöalunt.hisquefluuijs ciuitasnonnihilmu-nita eile videtur: quae praeter paucas lapidea« aedeSjtempla & monafieria ,prorfusligneaeft. /Edium in ea vrbe numerum vi* credibilem re-ferunt. Aiebant enim ,fexto ante aduentum no-ftrumin Mofcowiamanno, Principis iufluae-des cofcriptas fuiiTe,eorumq-, numerum 41500. fuperafle. Ciuitas haec tam lata ac fpaciofa, ad-modum lutofa eil.quamobre in vicis ac plateis, alijsq; celebrioribus Iocis, potespafsim extru-Äi funt.Eft in eacaftrum,exlateribus cočtis con ftru&um,quod ab vna parte Mofqwa, ab altera Neglima flumine alluitur. Neglima autem ex paludibus quibufdam manat,'qui ante ciuitate circa fuperiorem caftri parte ita obftruitur, vt in ftagni formam exeatrindeqj decurres, foifas caftri replevin quibus funt molendina: tandemqj fub ipfo caftro,vtdixi,Mofqwaefluuio iögitur. Caftrum autem tanta magnitudine eft, vt praeter amplifsimas ac magnifice extruftas ex lapi-de Principisaedes, Metropolitanus epifcopus, ite Principis frattcs,Pioccrc«,ali)q; quäplurimi, fpacio- RERVM MOSCO VITICARVM fpaciofas in eo asdes ligneas habeant. Ecclefias ad haecin eo mu!tae,vcamplitudine fua ciuitafis propcmodum formam referre videátur. Hoc ca ftrumroboribus tantuminicio circundabatur: atque admagni Ducis Ioannis, Danielis filij, tempore vfque,paruum ac ignobileerac.ls enim Petri Metropolitas fuafu, primus federn Imperij eo tranftulit. Nam Petrus amore Alexij cu-iufdam,qui ibi fepultus claruiffe miraculis dici-tur,eö loci federn fibi prius elegerat, eoque mor tuo, atque ibidem fepulto, cum ad eius tumu-lum miracula pariter fierent, locus ipfereligio-nisacfanÖitatis quadá opinioneadeö celebris faüus eft, vtpofteri Principes omnes, Ioannis fuccefToreSjibi Imperij fui federn habendam ef-fe duxerint.Nam mortuo Ioanne, eiufdem no-minis filius,federn ibiretinuit:acpoft eumDemetrius, poft Demetrium Bafilius, is qui dučta Vuitoldi filia, Bafiüum Caecumpoftfereliquit. Ex quo Ioannes,eius Principispaterjapudqué Oratorem egi(qui primus caftrum muro cinge-re ccepit)natus eft:cui operi tricefimo ferme anno poft lupremam manumeius pofteri impo-fuere. Eiuscaftripropugnacula bafilicae,cum Principispalatio,exlatereab hominibus Italis, quos propoficis magnis praemijs Princeps ex Italia euocauerat, Itálico moreextrufta funt. Multas autem, vt dixi, in hoc funt ecclefiae, li-gneas fermé omnes: duabus tarnen infigniori-bus, quas ex lateribus extru&ae lunt, exceptis: quam altera diuae Virgini, altera diuoMichaeli COM MENTAR! I. <58 eftfacra. In templo diuae Virginisfepultafunt duorum Archiepifcoporum corpora, qui, vt Principes eó luam Imperij fedem transferrent, ibique Metropolim conftituerent ,autores fuere : eamque máxime ob rem in diuorum nu-merum funtrelati. In altero templo principe» vita defunfti humantur. Conñruebantur , nobis praefentibus,pluraetiam templa exla-pide.Regionis ccelum adeó falubre eft,vt ibi vl-tra Tanais fontes,prcefertim in íeptentrionem, ac etiam magna ex parte Orientem verfus, memoria hominum,nnlla vnquam peñis fneuierit. Habent tamen interdum inteftinorum & capitis inorbum queridam, pefti haud difsimilem, quemipfi Calorem appellant:eo qui corripiuní tur,paucis diebus pereunt.Is morbus in Mofeo wianobis exiftentibus, graflabatur, vnumque ex familiaribus noftris abfumpfit. arque cum in tam lalubri regione degant,fi quando in Nowo gardia,Smolentzko, & Plefcowia peftis fasuit, quo si ibe t illin c ad fe venientes,regione fuá me-tu contagij excludunt. Gens Mofcowiaz ceteris omnibus aftutiot & fallaciorelTe perhibetur, fluxa in primis in contraftibus fide: cuius rei ipfi haud ignari, íi quando cumexternis commerciahabent, quo maiorem fidem obtineant,non Mofeo witas fe, fed adueñas eíTefimulant. Longilsimus in Mofcowia dies in folftitio aeftiuaíi x v 11 horarum, cum tribus quartali-bus,effe dicitur. Certa poli eleuationé tú ex ne- mine RERVM MOSCO VITICARVM ftiínc potui cognofcere :quamuis quidá L v i 11 graduum fe accepifle,incerto tarnen autore, di-ceret.Ipfe tandem fafio per Aftrolabium pericu lo,vtc5q; folem nono die Iunij in meridie obfer uauiL vi r I graduum. Exquaobferuatione,có putatione hominúharúrerum peritorü,depre-henfum eft.alritudiné poli L.graduú efle:longif fimumaútdiéjX Vt thorarú,& vnius quartalis. Moícowia loco principali defcripta, ad reli-quas Magni Ducis Mofcowiaefubieftasprouin das progrediar, ordine primüm Orientem ver-fus feruato: dein per Meridiem & Occidentem atque Septentrionem circumeuntes,re£lk in O-rientem aequinoéHalem deueniémus. Vuolodimeria ciuitas magna primüm occur-rit, quaecaftrumligneum fibicóiun&um habet, Haec ä tempore Vuolodimeri, qui portea Bafili-us diíhis elt,vfq; ad loannem Danielis filium, Rufsiae metropolis fuit. Sutautem inter Vuol-gam &Occam,magna duo ilumina, triginrafex á Mofcowiain Orienté miliaribus Ger. fita,loco adeó fertili,vtex vno tritici modiofaepex x. nónunquáxxx modij proueniar.Eá Clefma flu üius alluit,caetera fylua: magnae vaftaeq; cingút. Clefma porro quatuorä Moícowia miliaribus Ger.oritur, multiset ibi molendinis Celebris ac eómodusertrquiinfra Vuolodimeriam, vfq^ad Murom oppidum,in Occae littore fitum.ípacio duodecim miliarib.nauigatur,Occaeq; fluuio iü gitur. A Vuolodimeria viginti quatuor miliaria reftä in Orientem, in vaftis íyluis principatus olim COMMENTARII. dp olim fuit; cuius populi Muromani vocabantur, «nimaliú pellibus,melle & pifcibus abúdantes. Nowogardia inferior ciuitas, ampia & lignea cum caftro, quod Bafilius prflens monarcha ad Vuolgaí & Occae fluuiorú confluxum ex lapide in fcopulo exaediftcauit.Aiuntquadragintami-liaribus Ger.eamaMuromabelTe, in Orienté, quod fi icaeft,centum miliarib. Nowogardiai Mofeowia diftabit.Regio fertilitate, rerumque copia Vuolodimeriam aequat. Atqj hie Chriftia na; religionis hac quidem parte terminus eft. ná licet princeps Mofcowiaí vltra Nowogardiá hanc,caftrum,cui iura nomen eft,habeat; tame ¡nterieíbe gentes,quae Czeremiife appellantur, non Chriftianam,fed Machumetifeélam fequú tur. Porro ibi&aliae gentes funt, Mordwa nomine, Czeremifsis permixtae, quae cis Vuolga, ad Suram,bonamregionis partem occupant« Czeremiffe enim vltra Vuolgam in Septentrio ne degunt:ad quorum differentia,qui circa Nowogardiá habitant,Czeremilfae fuperiores, feu montani,nonamontibusquidem, quiibi nulii funt,fed á collibus potius,quos accolunt, nun-cu pan tur. jura fluuius Mofci & Cafanenfis regis doml-niü diuidit,quiex Meridieveniens/viginti oflo miliarib. infra Nowogardiam,curfu in Orienté flexo, Vuolgam influiünquorúm confluxu, ad alterum littus,ijs Bafilius princeps caftrum ere-xit,idqj á fuo nomine Bafilowgorod nomina* uitrquod poftea multorum malorum feminariú K ex- RERVM MOSCOVITIC ARVM extitit.Haudprocul indeed Mofcha fluuius, qui 8c ipfe ex Meridie pi ofluens, Occam fupra Murom ¡Habituation longé ab oppido Cafsi-mowgorod,quod Mofcus Tartaris habitandú concefsit. Horum mulieres arte quadam vn-gues,decoriscaufa,nigro colore inficiüt,acapet to capite,pafsisq; crinibus perpetuo incedunt. A Mofcha fluuio Orientem 6c Meridiem ver-fus, ingentes occurrunt lyluae, quas Mordwa populi,qui proprio idiomate vtuntur,ac Princi pi Mofcowiae fubiefti funt,inhabitát. Eos quidam idololatras,alij Mahometanos efle volut. Hi in pagispafsim habitant, agros colunt, vi-¿tú ex ferina carne 8c melle habent,pellibus abü dantpreciofis-.duri in primis homines, nam & Tartaros latrocinantes faepe fortiter àfe pro-pulfarunt,pedites ferè omnes, arcubus oblógis confpicui/agittandiq; peritia praftantes. Rezan prouincia inter Occam 8c Tanaim flu uiú fita,ciuitatem ligneá non longe à ripa Occœi habet. Erat in ea caltrum, quod Iaroslaw voca batur:cuius nunc, prater veftigia, nihil extat. Haud procul ab ea ciuicate, Occa fluuius infu-lam facit.qus Strub dicitur, magnus olim du-catus,cuius Princeps nemini lubieftus erat. Co lumnaex Mofcowia inter Orientem 8c Meridiem, feufvtali; volunt)in Orientem hyemalé ciuitas occurrit.Dein Rezan, quae à Mofcowia triginta fex miliaribus Ger.dirfat.Haec prouincia caeteris omnibus Mofcowiae prouincija fertilior eft;in qua, vtaiunt, fingula grana fru- menti C O M M E N T A R I Í. 70 fnenti binas quandoque,pluré$ue fpicas prófe-runt.-quaüculmitamdenfe accrefcunt, vtnec cqui faciie tranfire,nec coturnices ir.de euolare pofsint.Mellis,pi!ciú,auiú , ferarúq; ibi magna copia, arborumq^fruítuslóge Mot'cowiae fru* ¿tibusnobiliores: gensaudacifsima,bellicofis-fimaque. Ex Mofcowia ad hoc vfq; caftru, vltraq^ fpa cio xxi if I fere miliarium Ger.fluit Tanais, lof co qui Donco diciturrvbi mercatorcs in Afoph, Capharu, & Conftantinopolimeuntes, naues fuas onerantquod plerunqj fitinautumno,p!u uiofa anni parce.nam Tanais ibi aiijs anni tem-»-poribui non ita aquis abundar , vt oneratas naues i>eneferre queat. Dominabatur Rezan quandoqueBafilius magnus dux, qui fororem loann s Bafilij magni ducis Mofcowiae duxe-rat, ex ea^ue Ioannem &Theodorum fulcepe rat.Martuo Bafilio,Ioannes filiusfuccedic:qui ex vxore Knes Theodori Babitz filia, Bafiliú, Theodorum & Ioannem filios genuit. ex qui-bus,mortuo patre,maximi natu duo filij, dum quifque fibi imperium vendicare nititur,in cam pis Ra2anéfibus congrefsharmis decertarfit: in qua pugna alter occubuit, nec multo port, qui vi&or fuerat, in eifdem capis moritur, in cuius rei memoria,lignum crucis ex robore ibi ereflfi eft. Minimus natu,qui ex tribus fratribus adhuc fupererat,cognita fratrii fuorum morte, adiun-ftis fibi Tartaris, principatu, proquofratres de certauerant, quemq; mater adhuc poisidebat, K a vi RERVM MOSCOVITICARVM vi poticur:quibus peraítis, cum Duc« Mofco-wias agit,vt quemadmodum maiores fui nemi-ni obftrifli, cum principatum liberé tenuifíent, polsediffentqj, itale quoque imperare finerec. Dum hascpacifceretur, ad magnum Principem delatus eft,quód regis Tauric3e,quo cum Priní cipibellumerat, filiamvxoré expeteret. quam ob rem cum á Principe vocatus fuilTet,metuad uentú tardat, protrahitq;.tandéáSimeone Cru bin.vnp ex confiliarijs luis perfuafus,in Mofeo wiampioficifcitur.vbiPrincipisiuirufthenem fertur,influic: Jchofna autem reftà in Tanaim defertur. Coriira in ripa Occœfluminis oppidum eft, fex miliaribus fupra Columnam. Habebat ali-quando fui iuris dominum: qui cum ad Princi-pem Bafilium,tanquam qui in necem eius con-ípiraíTet,delatus fuiíTet.eamque ob rem fub v«-nationis prsetestu à Principe vocatus fuiflet, il-lequearmatus (nam à quodam, ne inermisireC, admonitusfuerat)cumad Principem in vena-tione veniiret,neqi turn admiffus effet, fed cum Michaele Georgij Principis Secretario ad vici-num oppidum Czirpachire , ibique fe operiri iuffus effet: vbi à Principis Secretario ad biben-dum inuicatusjidque^vt folet) pro Principis fui incólumitate,cum in eas infidias quas nullomè do euitarepoffet, feprolapfumelfe fentiret:ac-cerfiro lacerdote,hauftoque poculo moritur,at¿ que ita nephario hoc facinore,Bafilius Czirpach oppido,o<3o miliaribus à Corfira ad Occam flu uium COM MEN TARI I. 75 iiium fito,vbi etiam loco piano miner« ferri ef-fodiuntur,potitus eft. Coluga oppidum ad Occam fluuium triginta fexmiliaribus á Mofcowraabeft,quatuordeciin a Czirpach. Fiunt ibi affabre caelata pocula li-gnea,al¡£eqi é ligno res ad Guicú domefticüper tinentes-.qua: inde in Mofcowiam,LithwaniI, aliasque circunyacentes regiones pafsim defe-runtur.SoIetibi Princepsquotánispraelidiafua contra incurfiones Tartarorum habere. Vuorotin principatuseiufdem nominis,cum ciuitate & caftro,tribus fupra Colugam miliari-bus,nonprocul álittore Occae fito, nomen ha-bet.Huneprincipatum loannes Knes Vuoro-tinski cognomento pofsídebat, vir bellicofus, ac multarum return experiencia excellcns, quo duce Bafilius princeps prestaras laepe ex hofti-bus viftoriafr'reportauera&Sed anno.i52 ».quo tempore rex Táurica Occa traie&o, magno ex-ercitu Molcovtaam, vtfepna diftum eft,inuafe-rat, adeumque coércendtmv &reprimendum Demetrius Knés Bielski, homo iuuenis,cü ex-ercitu á Prmtipe milTüsfuiíTet,isq; Ioánis Vuo rotinski^aliorumque íanisconfilijs negle&is, vi fo hofte íHrpi fe fugae mádaflet: Principeq; poft -TartarorumdifceíTum,de fugas autoribus aili-genterinquirente, Andrea Principis fratre (qui teueraei®fugáe autorfuerat)ralijsq; abfolutis, Io annes Vvorotinski non folum in fummamve-nit Principis indignationem/ed captus etiam, atqueprificipatu wo exutuseft. Poftremó di- K j mif. RERVM MOSCOVITIC ARVM milTus quidem fuit ex cuftodia, ea tamen con'di tione,nc Mofcowia vnquamegrederetur.Hunc nosquoque inter primarios viros Mofcowia?, in aula Principis vidimus. ~i Sewera magnus principatus eft, cuius cañrú Nowogrodek,haud ita diu Sewerenfium prin-cipum,priufquam hi.ab Bafilio princi'patu e-xuerentur, ledes erat. eó ex Mofcowia dexr trorfum in Meridiem-jper Colugam, Vuorotin, Jerensko & Bran ski, centum quinquaginta mi-liaribus Ger.peruenitur:cuius latitudo ad Bory ilhenem vfqueprotenditur. Vaftos defertosck palsim campos habet:circa Bran ski autem fyl-uamingentem.Caftraioppidaqi;ioeQ>funtcom plura:inter quae Síítódub, Potiwlo, Czerni-gow y celebriora fuBit» Agerquatenus colicur, feitilis eft. tyhiadisflmcüis, afprepjis Scmarti-bus,:melleqi pluriniunn abundant^ Gens propter afsidua cum Tactaiispraelia, valdé belli cotia. Casterüm Bafüiu^fóifinnis, vtalios plero fq;> ita hunc quoque prirfcipatum fibi fubiecit, hoc modo . Erancduo BMilij ex fratribus nepotes: horunaakercogoomStoiSemetzitZjCaftrum No wogcodek:alter ueroStaradub ciuitatem tene-bat. Potiwlo autem Demetrius quídam Princeps pofsidebat. Porro Bafilium Semetzitz , cii ftrenuus in armis,eamqyob rem Tartaris terro ri effet,tanta regnaridilibido inuaferát, vtprin* cipatamfolus expeteret.nequequieuit, donee Bafilium Staradubski affliftifsimum reddereit: eoqidepulfo, prouinciam fuam occuparet,quo eic- COMMENTARII. 7+ eie£lo,Demetrium alia via aggreffus eft: que a-pud Principem detulit, tanquam quianimum deficiendiá Principe haberet. Qua re Princeps coinmotus,Baf]lio mádac,uti Demetrium,qua-cunq^ arte captum,ad fe Mofcowiam mitteret. Huiüs itaq; fraude Demetrius in venatione cir-cumuentusfuit.Praemiferatenim Bafilius equt tes quofd am ad caftri fui portas, qui eum fuga euadere conantem exciperent,a quibus turn ca-ptus,in Mofcowiam dedudus, atq; in vincula coniedus fuit.Hanciniuriam fiiius, quem vni-íü h*bebat,Demetrius,adeó molefté tulit,vtad Tartaros confellim confugeret. Vtq; patri illa» tarn iniuriam celerius grauiusque vlcifceretur, Chriftianafideabncgata,in Machumeti ritum circumciditur,Interim dum apud Tartaros age ret, accidit, vtpuellam quandam venuftilsimá deperiret:qüacum aliás;potirinonpotíet, inui-tjs earn párentibus clam abduxit. Earn rem fer-ui,qui cum eo circuncifi fuerát, puélUe propin-quis c&mindicarunt;a quibus quadam node üíbitó opprelluSjCum puella fagittis conficitur. Bafilius Princeps audita filij ipfius Demetrij fu» ga ad Tártaros,fenem ardioribus vinculis con-» ífringi iubpt.qui nó.multo póft mortefilij apud. Ijartatos cognita,;carcere mceroreque confe-&us,eodé anno qui a nato Chrifto MDXIX erat.obijt. Aqj haze omnia Bafilio iemetzitz au tore fa¿la fijnt: cuiuS-impulfu antea quoque Princeps & Corfirae dominum , & gcrmanum fuumfraticm,captos in carcere occidit. Caeteru quem- KER VM MOSCO. VITICARVM quemadmodum faepefierifolet, vt qui alijs in-ndiasftruunt,ineafdem tandemipíi incidant: ita&huic Semetzitzcontigit. Namipfe quo-q; apud Principem defeftionis crimineinfimu-Iatus eft. Earn ob rem cum Mofcowiam voca-tus fuiilcr,illeq-„nifi publicas fidei literas Prihci-pis& Metropolitas iuramento confirmatas, fibi prius mitterentur,eó fe venturum pernegaret: mifsisacceptisqjexfentcntialiteris, X V I III Aprilis,t523 anni Mofeo wiá cum veniflet,hono rifice muneribuš etiam oblatiš á Principe exce-ptus fuit:fed paueos poft dies captus, in carceré conijcitur,vbi &tuncdetinebatur. Caufam ca-ptiuitatis fu^ hác fuilTe aiunt,quöd literas ad rege Poloniae, quibus fe ad eum deficere velle feri pferat,praefefto Chiowienfi miíiíret.-quirefigna tis literisjcum iniquum eius erga principem fui» animú cognouilfec,continuó eas Principi M of-cowiae mißt. Ali; verö rationem magis verifimi lern afferunt.SoIus enim Jemetzitz in toto Mo fei Imperiö:fupererat3qui caftra & prineipätus pofsidebat:quibus, vtfacilius hunc eijceret, tu-tiusq; imperaret,perfidise crimen,quo ille ¿'medio toileretur,in illum excogitará eft. Ad quod alludes morio quidam, quo tempore iemetzitz Mofcowiam ingrediebaturiliopas &palam cit cumferebat.'qui cum interrogaretur, quid iibi ^cappara^-veHet.'' Imperium prineipisnon-dum prorfus purgatumetle,iefpondit:nunc verö commodum tempus verrédi adefle,quo fece« omnes eijeiende forent. Hancprouinciam loan nes COM MENTAR II. 75 ne» Bafilij, Alexandri magni Ducis Lithwaniae cxercitu ad Vuedrofch fluuium profligato, primus imperio fuo adiecit. Porro Sewerenfes prí cipes genus fuü a Demetrio magno Duce Mof-cowiae ducunt.Erant Demetrio filij tres,Bafili-us, Andreas, & Georgius. Ex his Bafiliusnatu maximus,iuxta patrias leges, patriin regno fue cefsit.Exalijs duobus, Andrea videlicet & Ge-orgio, íewerenles principes generis fui origi-nem traxerunt. Czemigow triginta miliaribus a Chiówia,to tidé vero á Potiwlo abeft.Potiwló vero diftat i Mofcowia ectum quadraginta miliaribus Ger. aChiowia fexaginta, a Branski trigintaofto. Haec vltra fyluam magnam, quae vigin tiquatuor miliaribus inlatitudinem protenditur, fitaeft. Nowogrodeck decern o¿to miliaribus diftat a Potiwlo,á Staradub quatuordecim; ítaradub á Potwlo triginta duobus miliaribus. Eútibus ex Potiwlo in Tauricam,per folitudi nem fluui; ína, Samara & Ariel occurrunt: ex quibus poíteriores duo latiores, profundiores-q; funtrin quibus traijeiendis dum viatores diu-tius nonnúquam detinentur,a Tartaris faepe cir cúueniuntur,capiúturq;.poft hos Koinskawó-da&Molofchafluuij occurrút, quosnouoquo dam traie&ionis genere fuperant -.refeftas arbuf culas in fafces colligant, quibus fe fuaq; impo-nút,atqj ita remigantes fecundo fluuio in altarü littus deferuntur. Alij huiuímodi fafces equorñ caudis alligant, qui flagris imp ulfí, natan tes in vite- RERVM MOSCOVITICAKVM vlteriuslittus,homineslecum trahunt, transfe-runtque. Vgra fluuius profun dus & lutofus, non iógc à Drogobufch in fylua quadam oritur, interque Colugam & Vuorotin in Occam exoneratur.Is fluuius olim Litwaniâ à Mofcowia diuidebat. Demetriowitz oppidum & caftrum inter Me ridiem& Occidétem,decern & oöo miliaribus abeft à Vuiefma,à Vuorotim circiter viginti. Smolentzko ciuitas Epi!copalis,ad Boryfthe-nem fluuiü fita,caftrum in viteriore fluminis lit-tore Orietltem vcrfus habet,roboribus conftru-£him,quod plurimas domos in ciuitatis forma compleñitur.Hoc qua in collem porrigitur ( ná parte alia BoryAhenealluitur)fofsis,ad haec fti-picibus acutis,quibus hoftium incurfus arcetur, munitú:BafiIius Ioánis lœpius grauifsimèoppu gnauît nunquá tarnen illud vi caperepotuit. Ac poftremo militum,praefeo,catur:tantaqueinter'huncSc Tanaim in cam ■pfcftribus eit vicinitas,vt feptem duntaxat miiia tibi»« diftareaffirment. Quas aùtem ciuitates & oppida praeterlabatur,fuo loco referemus.ln ea denBtVliii decern ierè à palude Frond\yo miliaria« eft Dnyepersko pagus : circa quem oiitut Bôrpfthenes , qui ab incolis Dnieper vocatur, quem nunc Boryfthenem dicimus. Haud pro-cul ab eo loco eft monafterium lanitae Trioita* tis, vbi oritur alius fluuius priore maior, Nier pretz per diminurionem di&us. Ambo autem hi fluuij inter fontes Boryfthenis ôc paludem Frouowo conftuunt,quo loco Mofcowitarura & Chloppienfium merces nauibusimpofita?,in Lichwaniam deferuntur: lolentdjue mercatores ibiin monafterium ceu diuerforium diuertere. Porrô quôd Rha & Boiyfthenes non exijfdein fontibus, iuxta quorundam opinionem, orian-tur,cùm ex alijs,tum ex complurium mercato* rum certa relatione, qui in ill is partibus rem fe-cerunt, compertum habeo. Boryfthenis autem curlus hic eft, vt primùm V uielman Meridiem verfus alluat: mox reflcxo in Orientem curfui L oppi- RERVM M OSCO VITICAKVM oppida Drogobufch,Smolenczko, Orfcham,flc Mogilef prxterlabatur:indeq; rurfus in meridiem tendens,Chiowiam,Circalï'os &OtzakoVr contingit.vbi deinccps in pontem exoneratur, videtureoloco marerormam lacus habere Otzakow quafi in angulo eft ad oftia Boryfthe-nis.Nos enim ex Oifchain Smoienczko veni»» mus,ubi impedimentanoftra nauibuivfq; Vui efmam deduximus:& rantum inundabat,vt Monachus Comitem à Nugaroli, & me fiapha pilcatoria per lyluaslongc deuexerit :equi verà nacandu pluries fuperarunt itinera. iq Dwiialacusà fontibus Boryfthenis decern fefè miliaribus, Si totidem à palude Fronowo diftat. Ex eo fluuius eiufdem nominis verfusOc cidentem, qui à V uilna viginti miliar.abeft, ac dein in Jeptétrionem decurrit,& propeRigam metropolim Luwoniae marc Germanicufquod Rutheni Vuareczkoie morie vocant Jillabitur: alluit Vuitepsko,Polotzko,Dunenburg: &no perfluit Plelcowiam,vt quidam fcripiit.L iwo-nienfes hunc fluuiumex bona patte nauigabi-lem,Duna appellant. Lowar quartus fluuius, cieteris tribus minime comparandus,oritur inter lacum D wina,8c paludem Fronowo,autex ipfapaiude. non po tuiequidemeius fontes, etfi haud proculà Bo-lyfthenis fontibus diftat,prorfusiexplorare. Eft autem ille fluuius, vteorum Annaleshabent,in quem S. Andreas apoftoluiexBoryfthene pet ficcum nauiculam traduxit, & qui etnenfi« qua- draginu C OM MENT AR M. dragînta ferè miliaribus, V ueliltiluki alluit, inqj Urnen lacum influit. Vuolock ciuiras & caftrumin Occidentem sequinoftialem viginti quatuor miliaribus diftat à Molcowia , à Molaisko duodecim feiè,à Twer viginti. Huius loci titulü Princeps fibi y-furpatjfoletque quotannis ibi animum.falconi-busleporesmleñando, relaxare. V uelikiluki caltrum & ciuitas in Occidents :â Molcowia centum quadraginu miliaribur, à Nowogardia magna fexaginta terè.à Poloczko autem triginta fex miliaribus diftat. hac ctiam itur ex Mol'cowia in Lithwaniam. Toropecz eft caltrum,cum ciuitate,inter Vue likiluki & ímolenczko.ad con finia Lithwftniç» diftat à Luki decern & oôo fei è miliaribuí. T wer,fiueOtwer,amplifsima olim ditiosyna exmagnis Rufsiae principatibus ad Vuolgam fluuium fita, trigintafexmiliaribus Occidente aeftiualem verftis,diftat á Mofcowia: habetque ciuitatem magnam > quam Vuolgainterftuit,in. alteraautemripa qua TwerMolcowiam fpe-ôat,caftrum habet,ex cuius oppofito Tw«tza fluuius Vuolgá influit:quóequidéin Otwer n» uigio perueni, & altero die Rha fluu. nauigaui^ Porrô ciuitas haee Epifcopalis fedeserat, yiuétç Ioanne Bafilij patre, quo tempore Twerenlem Principatü magnus Dux Boris modeiabatur« Cuius poftea filiáMariam princeps Molcowia? Ioannes Bafilij vxoréduxerat.exea^yf Joanne f rimogenitü, vt fuptá di¿lú,{"ufcepeutpBpris au L * ten* RERVM MOSCOVITICARVM temqiortuo, Michael filius fuccefsit: quipoftea ä fororio fuo magno Duce Mofcowias principa tudtepülius,exul in Lichwania moritur. Terlack oppidum decern mihi Twer.eius di midiapars tub Nowogardiae, altera Twerenii domirtio erat, duoque ibi Locum tenentes im-perabant.Oriunturibi quoq;,vtfupra dixi,duo fluuii, Twertza & ina; hie Nowogardiam in Occide~ncem,il-le in Orientem decurrir. Nowogardiamagna,amplifsimus totiusRuf fiaeiprincipatus eft,patrio fermone Nowigorod quafiMöua ciuitas feu Nou5 caftru dicitur.Quic quid enim muro cinOG , roboribus munitu, aut aliCqliileptum eft,Gorod appellät.Eft aute am plktf üitas,quam Vuolchow fluuius nauigabilis interftifft, qüi cx Ilmen lacu vix duobus werft fupräciuitatem emergens in lacum Neoa,quern i¥&n£tAädoga,ab oppido quodei adiacet, appel JaiWiMäbitur. Nowogardia porr6 in Occidents 3§ftiualem,ä Mofco wia centum viginti mi KarlbliW abelLquanquamfuntqui centum dun* ta^t£tfmputant:a Plefco wia triginta lex,aVuc Kklhiki quadraginta > ab 1 wafiowogorod totiv derfi. Gaeteriimciuitash.-Ccolimdum floreret, fuiqüeiuris feflet, latifsimam ditionem in quin* que partes diftributam habebat:quorum quaelu-bet pars non folum de publicis ac priuatis rebus cögnöfcendis,ad ordinarium ac competen tem frt^ partis mägiftratum referebat,verumia fua d'uiitaxat ciuitatis regione contrahere res quafcunique,ac commode cum aiijs ciuibus fuif J * »•• conti« COMMENT A RI I. >79 cere poterat : nec hcebat cuiquam , ad 'aliquem aliumeiufdem ciuitatis magiftratum. quacun-queinreprouocare.Eoque tempore totiusRuf fiae maximum ibi erat emporium. ingeri9 enim mercatorum turba vndique ex Litwapia,Polo-nia^iwetia, Dania, ipfaque Germania eè> con* fluebat, ciuesque ex tam frequenti multaruni gentium concurlo3opes luas copiasq; augebât. Quin &'noftra tempeftate licet Germanisfuos ibi habere quaeltores , leu rationarios. Imperiu eius magna ex parte in Orientem & Septentrio nem extenditur.Liwoniam.Finlandiam, atque Nordwegiam ferè contingebac. Eius loci mer» catores , cum vno eodemque vehiculo Augufta Vindelicorumprofeftus eo perueniiTemjme im penl'e rogarunt, vt vehiculum quo tam longum iter emenlus fuiflem,in aede ip forum facra per-petuae memoriae ergb relinqueré, Habuit etiam Nowogardia principatus ad Orientem, Dwi-nam & Vuolocgdâ : ad Meridiem vero dimidiä parte Terfack oppidi, non longea Tweria. Et quamuis has prouinciae, quod fluuijs & paludi* bus oppleantur,ileriles fint,commodeque habi tari non pofsint : nihilominusex rerarum pelli-busjmellejceraj&pifcium copia magnum quae-ftumfaciunt.Principes porrô.quiipforum Rei-» pub.praeeflTentjfuo arbitrio ac vobntate confti? tuebant, imperiumque augebant, vicinas gen-tes quauis fibi ratione deuinciendo, ac ftipen-dio tanquamautoramento qupdam propofito in fui defenfionem obftringentes. Ex eiufmodi L 3 gen- RERVM MOSCOVfTICARVM gentium,quarum opcraNowogardenles in coa ieruanda República fua vtebantur, focietate factum eft, vt Moici i'uos fcibi Praefides habere gloriarentur,Lithwaniq; vicifsim eosfibi tribu tarios aflçrerent.Hunc principatum durii Archi epifeopus ipfeconfilioacautoritate luaadmini ftrarec, Ioannes Bafilij Mofcowiae Dux innate rat,íeptem perpetuos annos graui eos bello pre mens. Tandem menle Nouembri,anno Domini 14.77.ad ftuuium Jcholona confliûu Nowo-gardenles fuperans,certis quibufdam conditio nibus ad deditionem cos compu'it.prafeflum-que fuonomine vrbi impofuit.Cum autem ab-folutum inholce imperiumnondum fe habere putaret,neq; fine armis id fe afiequi porte cerne-ret,fub religionis praztextu, ac fi à Ruthenico ri tu deficere volentes,in fide contineret, Nowo-gardiam venit, eamq; hac iïmulatione occupa-uit,inq; feruitutem redegit: Archiepilcopum,ci-ues,mercacores,externos, omnibus bonis fpoli auiftrecentosqjcurrus indeauro, argento, gem misq; onuftos,vt quidam lcripfere, Mofcowia abduxit. Equidem Mofcowiae diligéter de hac re percontabar,accepiqjlongè plures currus prç da onuftos indc abduftos fuiiFe. Neque mirum. Nam capta ciuicate Arçhiepilcopû, ditiores & potétiores omnes,fecum Mofcówiam abduxe-rat,inq; horum pofiefsiones,fubditos fuos quafi nouas colonias remiferac.Ex illorum itaqj poi^ fefsionibus,pra?ter comunes redditus ,maximü quotaiinis veítigal in Fifcum percipic.De Archi COM MENTARII, So epifcopatus quoq; prouentibus,cuidamEpifco po rúa fe conftituto,paruá dútaxat reddituú por tioné cóceílerat:quo mortuo, fedee Epil copalis diu vacabat.Tandem ad maxima ciuiú ac I ubdí torú petitioné,ne perpetuó Epifcopo carerent, rurfusquendá,nobis tú praeíentibus,infticuerat. Nowogardenfes olim idolú quoddá,nomine Perun,eb loci quo nunc eñ monafteriu.quod ab eodé idolo Perunzki appellator,collocatum, in primis colebát,venerabanturq;.Oein baptilma-tealIumpto,id loco motú,cum in Humen Vuol chow deieciirent.aduerfo diciiurfluuio natafte: & circa pontem auditam fuille vocem,Haec vo-bis Nowogardenfes in mei memoriam.fimulq; cú ditto, fultem quandá mox in ponte proieftú fuifle. Soles etiamnum contingere, vt certis anni diebus haec vox Perun audiatur.qua audita.lubi tó eius lociciues concurrút,feq;luftibus mutuo caedut. tantutq, inde tumultos quoqj oboritur, vt vix magno Praefetti labore fedari polsit. Ac-ciditpraeterea, vt Annales eorum referunt,dum Nowogardenfes Corlun Gr$ci$ ciuitaté ad fep tem perpetuos anos graui obfidione premerér, interim vxores eoium mor$ pertflae,tum etiam de falute ac aduentu maritorú dubitantcs,feruis nuberét. Expugnara tandem ciuitaté, quum vi-ñores mariti ex bello reuerfi,^reas portas fupe-ratae, vrbis, aq magnam quandam campanam, quam ipfiin cathedrali eorum Ecdeiia vidimus, íecú attulilfent: feruiqj dominos quorú vxores duxerátjvi repeliere conarétur:dúi idignitate rei ¡ L 4. com- RERVM.MO S C O V I T I CA R V M commoci,depofitis,cuiufdarnconfilio,arrnis,!o ra Sifuftes tanquam in mancipiaatriperent:qui bus lerui territi,inque fugam conuerfi, loco quo damquietiamnuin Chloppigrod , hoceft Seri-uorum callrum dicitur,fereciperet,defenderent que. VetiienvičH, meritis a dominis fapplicijs atFefti fuere Habet Nowogardia in follKtioaefti ual! longifsimumdiem XV III horarum,8c vltra.Regiomulto frigidior eft ipfaMofcowia. Gentem quoque humanifsimam ac honeftarri habebat:led quae nunc proculdubio pefte Mof-cowitica.quamed commeances Molci fecum inuexerunt,corruptifsimaeft. Ilmenlacus, qui in antiquis Ruthenorum fcri ptis Ilmer vocatur,& quem ali; Limidis lacum appellant , eft fupra Nowogardiam duobus \verft:inlongitudinem XII, in latitudinem ve ro V I II miliaribus Germanicis patet.duosq;, praeter alios,celebriores fluuios excipit, Louat & Scholona.Isexquoda lacuemergit.vnum ve ro emittit Vuolchow,qui Nowogardiam inter labitunemenfisque triginta lex miliaribus, Ladoga lacum ingreditur. Is in latitudinem fexa-ginta,longitudinem centum fere miliaribus, in fulis tamen quibufdam interiečlis,patet: efFun-ditque magnum fluuium Neoa, qui Occiden-tem verfus in Germanicum mare fe*fere mil. decurrit. ad cuius oftia, fub dominio Mofci, in medio flumine ficum eft caftrum Orefchak, qtod Germani Nutemburg appellant. Rufs,olimantiqua Rufsia di&a,anciquii oppi dulum COMMENTARt!. 8t dttlú ert,fub ditione Nowogardiae,à qua duode cim,ab limen veró lacu tredecim miliaribus di-ftat4HabeEtalfun?fluuium,qilem ampiafoflain modunl lacus cines cuercenc.indeq:, aquar» pet canales pro fe qui% in aedes litas deriuant lalq; coquunt. Iwanowgorod caftrum Ioannes Bafilij, à quo etiam nomeh accepit,ad ripam Nerwœ llu uij,lapide exœdihcauit.ElHbiquoq; ex adueifo in altera ripa Liwonienfium calhum, quod ab eodem fluuio Nerwa appellatur. Hœc duo ca-ftra Nerwa fluuius interlabitur, dcminiúq; No wogardeníiúm ab Liw»nienfi diuidit. Porro Nerwa fluuius nauigabilis,ex eo lacu quem Ru theni Czutzko,feu Czudin,Latini Bicis,leu Peí las, Germani vero Pei/fues appellanc, emergit: duobufque in le receptis fluuijs, Plefcowia & Vuelikareca,qui venicex Mendie,Opotjka op-pidû Plefcowiaàdexterisrehfta,praiceriiuit.Fa cilis autem ex Plelcowia in mare Baltheum effet nauigatio, nifi fcopuli quidam, non longe ab Iwanowgorod & Nerwa , impedimento elfent. Plefcowia ciuitas ad lacum fita cft,ex quo e-iufdem nominis fluuius emergit,ac per mediam ciuitacem decurrit fexmil. in lacum, quem Ru-theni Czutzko vocant,exoneratur.So!a autem Plefcowia,in toto Mofci dominio, muro cin-gitur.-eftquein quatuorpartes diuifa,quarum fin gulae fuis mœnibus côcinentur.Quç res quibuf-dâ occalioné erroris prœbuit,vteam quadiuplici L 5 muro RERVM MOSCOVITICARVM muro cindam etíe dicerét.Huius ciuicacis dicto fcu principatus,genriliter Pskow.feu Obskow vocatur.Olim ampliísima,luique iuris erac: fed cam candé Ioánes Baíili. anno Dom. m d i x. quorundam facerdotum proditionc occupauit, atque in feruituté redegit.item campana ad cuius pulium Senatus ad rempublicam contiicuc-dam cogebatur,abftulit: ipfisqaeper colonias alió dedudis, introdudisq-, in eorum lucú Moféis, libertatem eorum prorfus imminuit. Vnde fadum.vr pro culcioribus,atque adeó humanio libus.Plefcowienfiú moribus,comipriores in omnibus fere rebus Mefcowienliú mores lint introdudi.Tanta enim in contradibus Plefco-wienfium erat integritas,candor,& limplicitas, vtomni verbofitate in fraudem emptorisomif-fa,vnotantum verbo res ipfas indicarent. Ple-fcowien fes au tern, vtetiamhoc obiter adijciá, inhunc vfque diem caefarie non Ruthenorum, fed Polonorum mote,bifurcara vtuntur. Diftat autem Plefcowia in Occidentem triginta fex miliaribus a Nowogardia ,ab Iwanowgorod quadraginta, totidem a Vuelikiluki. Per hanc quoqueciuitatem exMofcowia & Nowogar dia ¡tur Rigam, Liwoniae metropolim,quae le-" xaginra miliaribus a Plefcowia diftat. V uotzka regio inter Occidentem & Septen-trionem fita, viginti fex,aut ad fummum triginta miliaribus abeft a Nowogardia.inque finiftra caftrum Iwanowogorod relinquit.ln hac regio ne hoc prodigij loco tefertur.-animalia^cuiulcú- que COMMENT ARU. 81 que generis in ei indu&a fuerint, colorem fuum in albcdiné mutaie.Locus hic poftulare \ idetui vtrationem locorum & fluuiorum circa mare, vfq; ad fines Swetiae perftringá.Neiwa fluuius quemadmodum fuprà dixi, Liwoniam à Mo? ici dicione diuidit : à quo fi ab Iwanowogorod fecundú littus maris, ¿eptentrioné veríus pro-grediare , PluiTa fluuius occurrit, ad cuius ciiia Iáma caftrú fitú eft.Duodecim mil.übIwanow Î;orod, à Iamma totidem, ípacio quatuor mi-iarium ,occurrit caftrum & fluuius eiuidénoí minis Coporoiannde adfluuiú Neoa, & caftrú Orelchack, le* miliaria numerantur: ab Ore-fchak vero ad fluuium Córela,vnde ciuitas no-mem accepit,funtfeptem miliaria . Atqueinde tandem itinereduodecim miliarium peruenitur ad iiuuium Polna, qui dominium Mofci à Fin-landia.quam Rutheni Chainska Jemla vocant, quae fub ditione Regum iwetiae eft,diuidit. Eft & alia Córela praeter iam nominatam, firouincia,quae fuum territorium atque idioma labet,fexaginta ferè & amplius miliarib.à No-wogardia in Septentrionem fita. Eaquamuis à finicimisquibufdarngentibus tributum exigit, nihilominus & ipfa regi íwetiae itc,& Mofeo, ratione dominij Nowogatdéfis, tributaria eft. Solowki infula in Septentrionem,inter D wi-nam & Corelam prouinciam,a continenti odio miliaribus in mari fita eft:quae quantú à Mofeo wiadiftet,propter crebras paludes,fyluas,& va fias folitudines,certa intcrualli ratio nóhabetur. Quirn- RERVM MOSCOVITICARVM Quamuis fintquieam^oo.miliaribusa Mofco-wia,a Bieloiefero autem 200.abefle dicant. Sal in ea ínfula copiofus decoqtiitur. Eftque ibi mo nafteriüm in quod mulierem aut virginemin-gredi,grande piaculum eft . Eft etiam^ibi pilcado copiofa piicium,quos indigent Selgi vocát, quosnos haleceseíleputamus . Aiunthic Solé aeftiualifolftitio perpetuó,duabus tail turn ho-ris exceptiSjfplendere. Dimitriow ciuitas cum caftro, a Mofcowia, ab Occidente in íeptentrionem panim defleíté dojduodecim miliaribus diftat. Hanc Georgius magniDucisfrater,tucpofsidebat. Earn Iachro ma fluuius,qui Seft fluuium influit, praeterlabi-tur.Porro íeft Dubnam,qui in Vuolgá exonera tur,excipit.Vnde tanta fluuiorum cómoditate, magna: ibi mercatorum opes,quimerces ex Caf pio mari per Vuolgam, labore non ita: magno, in diuerfas partes, atque adeó Mofcowiam vf-que inducunt. Bieloiefero ciuitas cum caftro,ad lacum eiuf-demnominis fita eft. ionat autem Ruthenis Bieloiefero,albus lacus.Porro ciuitas non eft in ipfo lacu fita, vt quidá retulerút.-palodibus tamé itavndequaquecingitur, vtinexpugnabilis elle videatur.Quare dufti Principes Mofcoui^.the-fauros ibi fuos recódere lolét.Abeft auté Bieloiefero in Septentrionem centum miliarib. a Mo fcowia,totidemq-, ä Nowogardia magna. Duas vero viae funt,per quas ex Mofcowia,itur Bielo-iefero.-alterapropinquior per V glitz,hyernali té pore ÇOM M EH TAR I I. 83 pore,seftate per Iaroflaw altera. V traque autem via,propter crebras paludes, & fyluâs fluuijs ob fitas,haudcômodè,nifi ftratispontibuR, concre tis glacie,conficitur,quo fit,vt ibi locorum diffi culcace miliaria lint breuiora. Accedit ad hanc ici neris difficulcate,vc propter crebras paludes, fyl uas,ac vndiq; concurrences fluuios, lo-ca iiKulca fine,nullify ciuitatibus frequentata. Lacus ipfe duodecim miliaribus inlongitudinem, rotidéq; in latitudinem patet.in quern trecenti, y t fertur &lexaginta fluuij exonerantur. Vnus autem Schockfnacantum ex eo emergit,qui quindedm miliarib.fupra laroilaw,& quatuor infra Molo gâoppida,Vuolgâinfluit.Pifces qui ex Vuolga in hunc fluuium ac lacum perueniunt,meliores fiunt:im6 canto nobiliores,quanto diutius in eo fuerint,redduntur.In quibus agnolcendis eaeil piicatorum peritia,vt pifces in Vuolgam reuet-los, captofq;,quanto tépore in eo fuerint^agno-fcant.Huiuslociindigenç proprium habet idio-ma-'quamuis nunc fermé omnes Ruthenicè lo-quantur. Longifsimü hi diem in Solfticio œfti-uali dicuntur habere, decern & nouem horarü. Recu'it nobis quidam haud parui nominis vir,fe primo vere,cum arbores iam frondefcerent,!cele ri curfu ex Mofcowia Bieloielerum côtendille: fuperacoque Vuolga fluuio, reliquum itineris, quod omnia ibi niuibus glacieqj oppleta eflent, vehiculis confecifle. Etquanquam longior ibi hyems fit, fruges tamen eo, quo in Mofcowia, tépore & maturefcunt,& colligutur. A lacu Bie ;. - loiefero, R E R V M MOSCOVÍTTCARVM loielerojintra teli iaftum,eft alius lacus fulphuc proferens;quod fluuius quidam exeo marus, ceufpumas iupernatantes,affatim lecumdefert. Infcitia ramen populi.eius ibi nulJus vfus eft.) Vglitz ciuiras cum caft. o, ad litcus V uolgae fita eft.diftatq-, à Mofcowia viginci quatuor, à laroslaw 30.à Twer quadraginca miliaribus. Cçcerùm hçc prœdifta caftra funt in meridiona li V uolgae ripa ciuitas verô ex vtraque parte. Chloppi'grod locuSj in quem Nowogarden-fium leruos confugifle luprà dixi,duobus miliaribus dillatab Vglitz. Haudprocul inde ca-ftrumnunc demolitum confpicttur, ad fluui-um Mologa.qui ex Nowogardia; rhagnse ditio ne o&uaginta miliaribus fluens, V uolgá ingre? ditur:in cuius oftijs eft eiufdem nominis ciuitas & calinda quo duobus miliaribus in eiufdé flu-minis ripaChloppigrod ecclefia tantum fita eft. Eo loei nundinae in toto Mofci dominio, qua-rum etiamaliàs meminijfuntfrequentifsimae.eà etenim,praeter iwetenfeSjLiwonienfes, atque Mofcowitas,Tartari,alifq-, quá plurimçgétes, ex Onentalibus ieptentrionalibusque parti-bus confluunt,quae rerum tantum permutatio-11e vtuntur.Rarusenim ,ac ferme nullus apud has gentes eft auri,argentiue vfus. Veftes faftasè acus,cuIteIlos,coclearia,fecure»5aliàqueeiufmo di.vtplurimum pellibus permutant. Pereaflaw ciuitas & caftrum, à Septentrione aliquantum vergens in Orientem, vigintiqua? tuor miliaribus abeft àMofcowia;fita autem eft ad COMMENTARII. 84 id lacum.in quo,vt in infula Solowki, jelgi pi-fciculi, quorum lupra memini, capiuntur. A get fatis fertilis eft,& copiofus, in quo pcrceptis fru gibus, Pnncps venatione tempus fallerc folet. Eft in eodem agro Iacus,ex quo fal decoquitur. Per hancciuitatem proficifcuntur, quibus No« wogardiam inferiorem,Caftroma, Iaroflaw & Vglicz eundum eft.In his partibus vera itinera ratio propter crebras paludes &fyluas haberi non-poteft.Elletiam ibi Nerel fluuius,ex lacu quodiproHues,quifupraVglitz Vuolgäinfluit. Roftow ciuitas & caftrum, Archiepifcopali* fedes,cum Bieleielero & Murom, inter prae-cipuos & antiquiores Rulsiae principals , pod Nowogardiam magnam habetur. Ed ex Mofcowia , reöä per Pereaflaw itur, ä qua decern miliaribusdiftar.Sita eft ad lacum,ex quo Coto roa fluuius,qui Iaroflaw pr^terlabitur, emergit, Vuolgamque infinit. Soli natura fertilis eft, pi« fcibus in primis ac fale abundans.Regio haec o-lim fecundo genitis magnorum Ducum Rufsiae propria erat,quorü pofteri nouifsime per loan-nem Bafilij patrem ea depulli,exutique funt. Iaroflaw ciuitas & caftrum adripam VuoU g«,diftat a Roftow duodecim mil. reftaitine-reexMofcowia fumpto. Regio fatis fertilis eil, ea praefertim parte,qua vergirad VuoIgam;qu$ etiam,quemadmodum Roftow, lecundogeni-toru Principum erat,quas monarcha ipfe vi op-prefsit, Etquanquam prouinciae Duces, quos Knefos appellant, adhuc luperfint: titulii tamen Prin- RERVM MOSCOVITTC ARVM Princeps,Knefis,veIuclubdirisregionec6cefla, fibi vlurpat. Très autem Knell fecundo genico-rû pofteri,quos Rutheni loroilawski appeiiac. eim rerionem pofsidenc.Primus eft Baiîiius, is qui nos exholpitio ad Piincipem duxitj -&C re-duxic. Altereft Simeon Fcederowisz, àKurba atrimonio fuo /(urbski diftus,homo lerrex/o-riecate fingulari,ac ipla vitas rigiditate, qua ab ineunte aetate vius elt,valde exhauftus. muftis enim annis efu carnis abftiouit : pifcibus quoqj «5Y>li9,Marris 8c Batumi tantum diebus vefceba tur:Lunievero,M:rcuri; 8c Veneris ; ab eifdeni ieiuni; tempore abftinebat. hunc magnus Dux aliquarido per Permiam,in Iuhariam, adiongin quaà ger»tesdebellandas,cum exercitu fupremu Imperatorem mittebat.qui bonam eiusitineris partem,propter niuis magnicudinem,pedes cô-feiit:qaibus dilfoluris , reliquum itinerisnaui-gijs peregit,8c montem Petzoram tranfgrellus. Vltimuseft loannes cognomento Polletzen, qui Principis fui nomine Oratorem apud Caroi kim Caefaremin Hilpaniis agebat,8c nobifcum reuerlus eft :qui adeo pauper erat, vt veftes , 8c Kolpackb(quod capitis tegumentum eft)a!iun-deiquod certo fcimus^prb conficiendoitinere conimodatô fumeret.Quaremuitum erraffe vi-detur,quiicripfitjhunc Pritrcipifuo in quacun-que neceUitate tiiginta milia equiturn exditio ne feu patrimonio fuo mittere porte,' Vuolochdaprouineia^cuMtas8ccaftrvim, in qua Epilcopi Permi« ledern quidem fuam, fed fine COMMENTARY 8f fine imperio habent,ab eiufdem nominis fluuio nomcn accepere.fita eft inter Orientem& Sô- {»tentrionem.adquam ex Mofcowia perlarok awitur.Abeftautem à Iaroilaw quinquaginta miliarib.Ger.à Bieloiefero fere quadraginta.Re gio tota paluftris & fylueftris eft, vnde nt,vt e*a £tam itineris rationem propter ctebras palydcs & fluuioru anfrailuSjhoc quoque in loco viato-res obferuarenon pofsint.Quoenim magis pro grediare,hoc plures & inuiae paludes , fluuij,ai tyluf occurrût.Porrô Vuolochdafluuiu9 in fep-tentrionéjciuitaté praeterlabitur:cui Suchana flu uius exlacu cui Koinzki nomen eft, emergens, o£to mili. infra ciuitatem iungitur, nomeoque Suchanas retinet,atque inter Septentrionenn Sc Orienté labitur. Vuolochda prouincia olirn fub ditione Nowogardia: magnae erat, quae cum ca ûrum natura loci firmum habeat,aiunt P.rineic pé parté thefaurifuiillicreponcrefoIere.Eo an-no quo nos Mofcowiae eramus, tanta illiç erat annonae Caritas,vt vnus quo ipfi vtütui fruméti modiu8,x 1111 dengis véderetur: qui alioqui in Mofcowia III I,V ,autfex dengis emi lolet. Vuaga fluuius pifcofus,infer Bieloiefero & Vuolochdam,inpatudibus ,denfifsimisquelj>l-uis oritur,ac Dwinam fluuium influit. Fluuij ac colas, qu6d panis vfu ferè careant.venatione vi-uut.Capiuntur auté ibi vulpes nigra, & color» einericei.Porrôcompédiarioitincreindeadpro uinciam & fluuium Dwina perusnitur. V"ftyugprouincia,à ciuitate (5£<£ftio,qua: ad I i. M fluuium RERVM MOSCOVITICARVM fluuium Suchana fita funt, nomen acceptt, x V üolochda abeft centum miliaribus, ä Bieloie-fero centum quadraginta.Haec prius ad oftia Ha uij lug,qui ex M'eridie in Septentrionem fluit, fita erat. Portea propter loci commoditatem,ad dimidiurn feré miliartííupra oftia pofita eft,. ye-tosque nomen adhue retinet. Nam Ruthenis Vfteie oftium eft:vnde Vftyug, quafi oftiú íug dicitur. Haec prouincia olim fubie&a erat No-wogardismagnse, in qua rarus & propemodu nullus pañis vfus.-pifcibus & feris pro cibo v-luntur, Sal ex Dwina habent. Idioma quoque proprium,quamuis Ruthenico magis vtuntuií. Zabellinorum ibi pelles nec multa?, nec admo^ damexcellente?: aliará tamen ferarum pellibos abundant, vulpinis pr^fertimnígris. Dwina prouincia & fluuius ab lug & Sucha¿ nfrfluuiorum confluxu Dwin§ nomen accepit* nam Dwina Ruthenis duo,vel bini fonat.Isfla Uius emenfistíentum miliaribus OceanumSe*? jrteffWiottalcnt, qua Swetiam & Nordwegiam ¿tfuitvatque á terra inco gnita Engraneland diu i: dit,iftgreditur . Hac prouincia iriipfo SeptetU trionefitajolirhNowogardenfiirm ditioniserat. N umerátur aute á Mofeowia adDwiríae bftií trecentamiliaria:quamuis vt antea dixi ,in re* gionibus quae trans Vuolgam funt,propter ere* bras paludes,fleoc,Wuo '' • ii M lochda GQMMENTARII. 8¿ jfcchdaiti V;fty_úg,in Orient? aliquantulum : éx Vítyug poftcemó per Dwinam fluuium reftá in „■Septentrión*pe.ruenitur.H5c prouincia,pr3?tec .Colmogorc*fl eiusjtineris ratio continebar tur, lingua Ruthenica mihi oblatum fuit, quod & tíáftuli, & hic certa racionetpbiúxi .j Quáq uá qui ex Mofcowia eó proficifcútur,ab Vítyug & X)wina,per Peprniá,vfitaco magis & cópendiaí M t iio RERVM MOSCOVITICARVM «oitinetevtantui. A Mofcowia ad Vuoloch-dám quingenta werft numerantur, a Vuolóch-da-ad Vftyug dextrorfum fecundo fluuio, & Suchana,cui iungitur,defcendendo, funt quingenta werft, quibus fub Streltze oppido duo-bus \verft,fub Vftyugcóiungiturfluuiolug,qui flüitex Meridie:a cuius oftijs vfque adfontes, vitía quingentá werftcomputantur. Caeterotn ¿"uchana & lug poftquam confluxerint, amifsis pribribus nominibus, Dwinse nomen aflumút. Per Dwinam deinceps quingenta werft,ad Col iTVOgor peruenitur: ä quo infra itinere lex die* tum,Dwinafex oftijsOceanum ingreditur.At-que huius itineris maxima pars nauigatione có-ftat.ná itinere terreftri á Vuolochda vfq-, adCöl mogor,traie£io Vuaga, funtmilte werft. Häud procul ä Colmogor,Pienega fluuius, qui ab Ot rrééea dexteris fluitreméfisq-, feptingétis werft, Dwinam illabitur. Ex Dwin* ad locum qui di-citur Nicolai, per Pienegam fluuium ducenta werft,peruenitur, vbi itinere dimidij werft ñaues in fluuiú/Culuio transferuntür.Kuluio verö ffiiüius ex eiufdé no minis lacu in Septcntrione bíftü"r,acuius fontibus iter fexdierum eft,vfque äd oftia,vbi Oceanum ingreditur. Nauigatione fteundum dexterum littus maris,fequentes pof fefsiones prsterleguntur : Stanwifche , Ca-ftinclfcho,& Apnu. Circumnauigataque Cho-rogoski Nofz promontorio, & Stariuwifehfe, C^riienckh & ToIftickh,tadem in fluuíum Me 2en,quó fex dierum itincrcad Ciufdem nomini« pagum •/.CO MM E NT AJUI. " 87 p*gü in oftijs fluuij Piesza M 3 theni RERVM MOSCO VITIOARVM thenita in montibas ad dextrarti -fltiimeftj$0-meatum,quem ex Rufsiafecu pórtauerant, de-pofuiiTe. Vltra Petzora & Stzuchogora fluuios ad mótem Camenipoias, icé mare, Ínfulas vici-nas,caftrurrtque Puftooiero,variae& innúmeras gentes funt,qua: vnoac communi nomine Sa-moged(quafi díceres feipfos comedentes)nurir cupantur. Apud hos magnusprouentus auium, diucrforum^-, animalium, vtfunt?zabellini,ma£ tes,caftores, hermelli, afpreoh, & in .Ocea-no Mors animal,de quo I'upra, praeterea vefs. Item aibivrfi, lupi,lepores, equiwoduani, cete jpi-fcisquenomineSemfijali/quequamplunmi.H^ vero gentes in Mofcowiam non veniunt: funt enim ferae, quaealiorum hominum ccetum , vi-taequefocietatem refugiunt . Ab Stzuchogorae ofiijsaduerfo flumine vfque adPoialfa, Arta-wilche, Cameni,maioremquePoiafla,icer trium hebdomadarum.Porróad montem Camen trium dierumafcenfus eft, á quo defcendendo ad fluuium Artawifcha, indead Sibut fluuium, á quo caftrum Lepin,a Lepin ad foflam fluuium peruenitur.Huius fluuij accolae Vuogolici nun-cupantur. Jolfa autem ádexterís reliño ad fluuium Oby, qui oritur ex /^itaisko lacu, perue-rntur: quern vixvno die& celeri curfu traiece-runt,adeovaftahuius fluui; latitudo eft, vtad o&oginta fere werlt extendatur. Hunc quoque Vuogulici &. Vgritzfchi gentes accolunt. Ab Obea caftello fecundum Oby fluuiú aicendédo, vfq3 adlrtifchefluuiú,in qué ¿olía ingreditur, i vi oftia COM M EN TAR 11. 88 oftia,eft trium menfium iter.Inhislocis duo ça ftràfimt,Ierom & Tumen, quibus praefuntdo-mini Knefi Iuhorski,magno Duci Molco(vt a-iunt)vettigales . Multaibi animalia, pellesque quampluiimée. Ab Irtifchc fluui; oftijs ad caftrum Gruftina, duorum menfium itenà quo ad lacum Kitai,per Obi fluuium,quern fontes fuos in hoc lacu habe re » eft plus quam trium inenfium iter. Ab hoc lacu plurimi homines nigri, communis féf-mohis expertes, veniunt: merces varias, inpri-mis auté vniones,lapides preciofos,fecum adfe-tentes,quaspopuliGruftintzi & Jerponowtzi mercantur. hi à caftro Serponow Lucomoryae vitra Obi fluuium in montibus fitas nomen ha-bent. Lucomoryae antem hominibus mirabile quiddâ ac incredibile,& fabulas perfimile aiunt accidere,quosmfingulosannos,nempex x vx I die Nouembris, quas apud Ruthenos S. Geor-gio facra eft,mori aiunt;ac vere in fequenti maxime ad x x 11 » t Apr.ranarum inftar,denuo re* uiuifcere.Cumhisquoque Gruftintzi & Jerpo nowtzi populi noua,& alias inconlueta habent comercia.Cum enim ftatum tempus moriendi, feu dormiendi ipfis imminet, coerces certO loco deponunt,quas Gruftintzi & Serponowtzi/re-li&is fuis interim aequa commutatione mercibi auferunt:eas illi rediuiui, fiiniquiore aeftimatio neabduftas efla viderint, rurfusrepetunti vn-de liçet plurimas ac bella inter eos oriuntutsAb Obifluuio,parte fiaiftu defeédédo funt Calami M 4 P°Pa- RERVM MOSCOVITIC ARVM populi, qui ab Obiowa & Pogofa eó comité grarunt. Infra Obi ad Auream anum, vbi Obi Oceanu ingteditur,fluuij funt,Sofia, Berez wa, 8c Danadim,qui omnes ex monte Camen, Bol-fchega,Poiatfa, fcopulisque coniunftis oriun-tur. Ab hisfluminibusquaecunque ad Auream anum vfq; gentes habitant, veiligales dicuntur Principi Mofcowiae. Slata baba,id eft Aurea anus,idolum eft, ad Obi oftia,in prouincia Obdora, in vlteriori ripa fitum. Secundum Obi littora, vicinisqj circú flu minib.multa pafsim caftra fita funt, quorum do mini omnes Principi Mofcowiae fvt feruntj fubijciuntur.Narrant,feu,vt verius dicam, fabu lanturjhocidolum Auream anum ftatuamefle, in formam cuiufdam anus,quae filium in gremio teneat:atq; ibi iam denuó alterum cerni infante, quem eiusnepotem efTeaiunt. Praiterea inftru-menta quídam ibi pofuifle,quae perpetuum fo-num in modum tubarum edant. Quod fi ita eft,equidemventorum vehementi & perpetuo , in ea inftrumenta flatu fieri pato. -Cofsin fluuius ex montibus Lucomoryae de labitur.in huius oftjjs Cofsin caftrum eft, quod olini Knes wentza, nunc vero fllius filij pofsi-dent.Eó a Cofsin magni fluuij fontibus, eft iter duorú menfium . Porróex eiufdem fluuij fon-tibusralter fluuius Cafsima oritur,emertfaq; Lu eomoryain magnum fluuium Tachnin influit: ídíraquem prodrgipfae forma? homines habita» itdicuntur,quorú alij ferarü more,toto corpore M . pills COMMENTARI!. 8? pilis horrent-.alij caninis capitibus,alij prorfusfi ne eolio peftus pro capitehabent.longasq-, fine pedibus manus. Eft & in Tachnin fluuio piféis quidá,capite,oculis, nafo, ore, manib.pedibus, alijsq; humana prortus forma, nulla tarnen vo-ce:qui,vtali) pilces,fuaue ex fe praebecobfoniú. Hadenus,qu«cunque retuli, ex oblato Itinerario Ruthenico, ä me ad verbum tradufta funt: in quibus etil fabuloia quaedam, vixq, credibilia eífe videantur,velutide hominibus mutis, mori entibus & reuiuifeentibus, Aurea anu,monftro-fishominum formis, pileeque humana etfigie: de quibus etfi ipfequoque diligenter inueftiga-uerim,nihil tarnen certi ä quopiam, qui ea ocu-lis fuis vidiiTet (quamuis omnium fama rem ita fe habere praedicarent)cognofcere potui: tarnen vtalijs ampliorem harum rerum prseberem in-ueftigandi occafionem,nolui quiequamobmit-tere, vnde & locorum vocabulis ijfdem,quibus a Ruthenis nuncupantur,vfus fum. Nofs, Ruthenis nafus dicitur: quo nomine promontoriaad nafi fimilitudinem in mare pro minentia, vulgö appellant. Montes circa Petzoram fluuium Semnoi poyas, id eft Cingulus mundiveí terrae vocantur. Poyas enim Ruthenis cingulum fignificat:La-cusKithai: aquo magnus Chan de Chathaia, quem Mofci Czar Kpthaiski appellant,'nomen habet.Chan autem Tartaris regem fonat. Lucömor^ic loca maritima fylueftria funt, qus ab accolis fine vllis aedibus habitantur. M f Quam RERVM MOSCOVITICARVM Quamuis autem Itinerarij author plurimas Lu-comorys gentes principi Mbfco wias fubie&as efle referebat: ta me n cu m in propinquo Regnü Turnen fit,cuius princeps Tartarus eft, & vernácula eorum lingua Tumenski Czar, id eft ' Rexin Turnen appellatur, magnaque damna haudirapridem principi Mofeowiae intulit:vc-rifimiIeelt,propter viciniam has gentes ipfipo-tius fubieáas eífe. Ad Petzoram fluuiú,cuius in Itinerario men-tio fitjciuitas & caftru Papin, feu Papinowgo-rod litum eíhhuius accol$ Papini, qui diuerlum a Ruthenico idiomahabenr, nuncupátur. Vltra huncfluuiú altifsimi motes ad lipas vfqjproten duntur,quorú vertices ob continuos ventorú fia tus.omni prorfus materia gramineq^fere carent. hi etfi varijs in loéis varia babeát nomina,cómu niter tamen Cingukim mundi vocantur.In his mótibus nidificát Gerofalcones,dequib'infra, cú de Principis venatióe verba fa&urus íu.Cre-ícút etiá illic arbores cedri: circa quas nigerrimi Zebelli reperiútur. Atqjin PrincipisMoícowif ditione hi motes foli vifuntur,qui veteribus Rhi phaei forte, vel Hpperborei montes vifi funt: & quód perpetuis niuibusac glacie rigeanr,tranfi-tiqj facile non pofsint., Engroneland prouinciá incognitam faciút.Baíilius loáis fili'Molcowif dux,aliquádo ad explorada vltra hos montes lo ca,gentesq; debellandas,duosPraefe£h>sexíuis per Permiá & Petzoram miferat, íimeonem & Phfiodorowitz Kurbski á patrimonio fuo ita r.' > nun- COMMENTARY. po nuncupatum,exIarosIawskigenereoriundurn & Knes Petrum Vlchatoi. quorum Kurbski me in Mofcowia e%iftente,adhuc in viuis erat: mi-hiq, dehac repercontanti, decern & feptemin afcendendo monte dies le cófumpfilfe dicebat: neq; tamen montis verticem, qui patri nomine ítoíp,hoc eft columna nuncupatur/uperare po tuille.Extenditur mons ille in Oceanum, vfque ad oftia Dwina; & Pegzora fluuiorum. Ethaec de Itinerario latis. v ta. Iugariae prouincia; fitus«xfupradi£ti? patet. •&ythei)j,per;afpiratianem Iuhra proùrunt, & populos luhrici vocanCv Hçc eft Iuharta, ex qua plim Hungari progr^siyPonnoniiuTj oecupa-runc, Attilaque duce fhultasEuxop»K:{*rpuin<-ciasdebelfarunt.Qjmiiomine MofcowiwS mal tum glorian tur, quôd &or.um fubditi magnaih Europae partem olim fi fi t depop ula ùj Rçferebat Georgius ¡Paruus difltis ,-nations Graecus, in priori maalegationejivter traftatus volens ius Pri n ci p is fui ; dedu cere rftdg magnum ,Dti çatu m Lithwaniae,regnum Ppl0niœ, Iuharos lub-ditos magni.Ducis Mofcowiç extitilïe,8c ad pa ludes Maeptidis confediflè; deinde Jüannpniam COMMENT AR 11. Jt ad Danubium,& inde nomen Hfigariae accepif-feideirwim Morawia, ex fluuio fie nominatam: & Poloniam ä Polle, quod eft planicies,occu-paflerdefratfis Attilae nomine Budam nominal" fe.Relata fa Item volui referre. Aiunt Iuharos in hunc diemeodem cum Hun'garis idioniate vtu quod an verfi fit,nefcio. Nam etfi diligenter in-quifierim, nemine tamen eius regionis'homine habere potui,quo cG famulus meus lirtgu^ Hun garicae peritus colloqui potuilTet. Hi quoq; pel-lespro tributo Principipendunt. Quäuis vnio» nes gemmaq; illinc in Mofcowiam afferanturj non tamen ineorum Oceano colliguntur» fed aliunde, phecipue verb £ Kttoribus Oceani yo-ftijs Dwinae vicinisafferuntör. vis as r--. Jibierprouincia Permramßc Vuiathkam con tingit,qua an caftra & ciuitates'aliquas habeatj compertum non habeo. In hac oritui laiek flu-i uius,quiin mare Cafpium exoneratwv&egiOnc proptetviciniaTartaroronrdefertamjabdrqua parte colitur,a Tartafo Jchichmamai occupata efle aiuc^Huius indigeriae proprio idiomate vta tur.queftum faciuntmaxime exafprdoloru pelli bus,quae aliaru prouinciarfiafpreolos-rnagnitu dine 6i pnlchritudineexcellunt.'quärÄitame ca-piä inMofcowia tumnullam haberc^>otuimusi CzeremiiTae populi fub Nowogardiainferio» re in iyluis habitat, proprium hi jingti&m haket, Machumetique dogma fequuntur. Regi Caza-nenfi nunc parent, quauis maxima eorum pars duci Mofcowiae olim tributaria eflet; vnde lub- ditis RERVM MO.SCQVITICARVM ditis Moícowiasadhuc annümerantur. Addu-xeratinde Mofcowiam Princeps illorum muí-tos,defeftionis crimine fufpeílos: quos ibi vidi mus. Hi autem cum adfines Lithwaniam ver-fus mifsifuiíTent,tándem ¡n varias partes dilapíi funt. Heecgensá VuiathkaSc Vuolochda,ad fluuium/(amam vfque, longé latequefine vllis asdibus habitant. Omnes tam viri quam fcemi-nae curfu funt veloeilsimi, fagittari) porro peri-tifsimi omnes, arcununquam é-manibus depo-Cto:quoadeó oble£tantur,vteciam fiiijs cibum non prsebeant, nifi praefixum fcopum fagitta feriant. , . Duobus miliatibusa Nowogardia inferiore plurimaeerant domus ad ciuitacis oppidique fi-militudinem,vbifal decoquebatur. Hse paucos ante annos a Tartaris exuit$,Principis iuíTu re-ftitutaefunt. - Mord»NvapopuIiad Vuolgamfunt,kifra No-wogardiam inferiorem in littore Meridional», Czeremifsis,niíi qu.ód frequentiores domos ha bent per omnia fimiles. AtqUe hic noftrae digref fionis,Mofcicique imperij terminusefto. ¿.' Muncde vicinis ac conterminis populis certa quaedaria fubiungam, eodem quo ex Mofco-wia egreífus íúrri ordinein Orientem feruato. Hac autem parte Tartarí Cazanenfes primi qc-currunt:de quibus,antequamad peculia-riaipforum perueniam,ingene* b? . . re quaedam referen. vrur < da funt. DE COMMENTARJI. Jl DE TARTARI s. De Tartans,eorum7 in cultu a viris quicquam differunt, nifi quod ca put velo lineo tegunt, caligisque itidem lineis nautarum maritimorú inflar vtútur. Eorú reginas dum procedunt in publicum, facies folent obtegere.Reliqua turba, quse in campis pafsim degit, veftes ex onium pellibus confeftasha-bent:quas non mutát,nifi longo vfu prorfus at-tritse,lacerasque fuerint, Vno in loco nó diu có-morantur.-ratigraué efíeinfcelicitatem,diuin eo dé lo co hserere. Vnde irati quandoq liberis,gra üemalúimprecantes,folentdiceie: Vteodé in loco perpetuó tanquá Chriflianus haereas, pro-priuque fcetorem haurias.quare depaflis vno in loco pafcuis,cú armétis,vxorib.& liberis,quos in paluítris fecñ circunferunt,alió migrant.quá-uis hi qui in oppidis & vrbibus degunt,aliam vi uendirationem fequantur.Si bello aliquo gra-uiore implicantur, vxores,liberos,fenesq; in loca collocáttutiora.Iufticiaapud illos nulla.nam vt quifq; re aliqua indiguerit,eam ab altero impune rapere poteft.ift quis apud iudicé de vi,illa tack iniuria conqueritur, reusr¡on negat, fed ea -re fe carere nó potuifle dicit,tum iudex huiufmo di proferre folet fententiam;íi tu vicifsim re aliqua indigueris,rape ab alijs.Sút qui dicunt,eos non furari,an vero furétur,aliorum efioiudiciü: certé homines rapacifsimi funt, népe pauperri-mi,vt qui alienis temper inhiant, aliorú pécora abigunt,homines fpoliant,abducuntque, quos Turcisalijsq; quibufcunq; autvendunt, autre-dimendos concedunt,puellis tan tú feruatis. Ci N 5 uitates RER.VM MOSCOVITIC ARVM iiîtates & cadra rarô oppugnát:villas,pagosfcp cóbu-rüt:adeocp de illatis dánis fibi placét,vt quo plures ,p uincias defolauerin^hoc fe regna fuá áplrora reddidif fe putét.Si in diíTeníióe aliqua quiípiá Iter ipfos occi-datur,autorescp fceleris capti fueiít,eqs,armis,veftib. tatú ablatis.dimittútur. Homicida porro,accepto vili equo &arcu,his verbis á iudice dimitricur:I,& ré tua cura. Auri argétiíp apud illos vfus,extra mercatores, ferè nullus:rerû tantú permutatióe vtútur.Erat aliqñ á Moícis pinguis Tartarus quidá captus,cui cú Mof cusdixiflèt,Vnde tibi,canis,tátapinguedo, cunó ha beasquodedasfCur nó habeá,inqt Tartarus,'quod edá, cu tá vaftá ab Ortu vfqj ad Occafum terra pof-fideam: ex qua nóne affatim nutriri poilu mí tibi po-tius,quita paruam orbis portionem tenes,& quoti-die pro illa contendis,deefleputo quodedas. Caza regnü,ciuitas & caftiü eiufdé noís, ad Vuol ga,in vlteriore fluminis ripa.70.fere miliarib.Ger.in Ira Nowogardiá inferioré fita funt.Huius prouinci* rexexercitû.30000.habere potett.peditesprgfèrtim, inquibusCzeremiflàe & Czubafchi fagittarij peri-tifsimi funt.Gzubaíchi aüt, nauigádi arte excellunt. Cazá vrbs à Vviathka principali caltro. óo.miliarib. Ger.abeft.Cultiores hi Tartarí reliquisfunt, vtpote qui & agros colát,í domibus degát,mercaturasc¡? va rías exerceanf.quos Bafilius Mofcowiœ princeps eô adegit,vt íe fibi fabijcerét, atq; eius arbitrio reges ac ciperét:quodil!is partim ob opportunitaté fluuiorú, qui ex Mofcowia in Vvolgá influât, partim ob mutua commercia, quibus illi carere nó poterant, fachi haud difficile fuit. Cazanenfibus quondam rex erat Chelealeck:qui cú reliíta vxore Nurfultá fine liberis decefsiíTet, Abrahemí quidá dufta vidua regno poti tur.Exhac Abraheminduosfufcepit filios,Machme demi & Abdelatiw.Ex priore aüt vxore,quae Batmaf (à foltávoc abatur, Alega filiühabuit.Is pâtre defun COMMENT AR 11« fto,vt primogénitos in regnü fuccefsit: cücp'manda-tis Mpíci non vbiqj obtéperaret, á Mofci cófiliarijs, quosil^iyt regis animum obferuarent,habebat, ali-quádo in couiuio inebriatuSjatqj in veniculum, ac fi domü veheretur,pofirus,ea noáe düftus eft Mofcowia verfus,quem aliquádiu detétú, Princeps tádem ¡n Vvolochdam mifir, vbi reliqnum setatis peregir. Eius aútrnatré cu Abdelatiw & Machmedemin fratribus, Bieloielero relegsuit. Codaiculu vnus ex Ale gae fratribus baptifatus nomen Petri acccpit-.cui poft Bafilius,modernus princeps, fororem fuá matrimonio iunxit.Meniktair autem alter ex Alegg fratribus in fuá,quoad víxit,feus ad fe re-tierteretur. alter candem ob rem cum quingentis cquitibus terreftti itinere miflus fucrat,qui à Cze remii- - COM MENT ARII. 104. remifsis/in quos inciderat, cfi fuis caefus eft, vix 'nouem per tumultum fuga clapíis. Prefcftus gra uiterfaucius, tertio pófldiein manibus hoftiu obijt. Huius cladis fama cum ad exercitum per-ueniiTet,táta in caftris conrternatio, quam vanus detoto equitatu adinternecionem ca:fo.fubito obortus rumor etiam ädauxerat, coorta eft,vt nf hil nifi de fuga cogitarent. in quam cum omnes confenfiflent, hsiitabantadhuc, adueríóneflu-uio,quod difficillimufn erat,redirent,an fecundo tantifperdefcenderentj donecaliosfiuuios attin gerent,e.vquibus pôft terreftri itir.ere longo cir-cuitu reuerterentur.In his dum fame, fupra mo-dum eos vrgente, eíTentconfuí tationibus, no-uem,quös ex quingentorum cœde elapfos fuilTe dixi,forte fuperueniunt, Ioannemq; Palitzki cü commeatu aduenturum nunciant : qui etil cur-fum fuum maturaret, finirtra tamé fortuna víus, maiore parte nauium amiíTa, cum paucis in ca-ftra peruenit.Etenim cum diutino labore fatiga-tus, vnanode quietiscaufa in Vuolgselittusfc recepiffet, CzeremiiTœ continuó magno accur-rentes clamore,quísnam praeternauigaret, fcifci tantur? quos Palitzki feruitores, nauranim 1er-uos eíTerati,iurgi/s increpantes, fiagris fe portero diecaefuros minantur, quód domini fui fcm-num ac quietem importunis vociferationibus înterturbarent. Ad qux CzeremiiTœ: Cras, in-» quiunt,aliud nobis vobifcum negotium erit: nam vindos vos omnes Cazan ducemus.Manè Igitur folenondumapparence,cum denlîfsima O 4 net u - RERVM MOSCOVITIC ARV M nebula totumlittus occupaflet,Czeremiflat de» repente in ñaues ímpetu fa£to, tátum terrorem RuthenisincuíTerant, vt Palitzkipraífeítus claf fis, reliítis in manu hoftium nonaginta maiori-bus nauibus,inquibus fingulis triginta virie-rant,foIuta àlittore naui,medium Vuolgae teñe ret,nebula^', te&usferenudusad exercitúper-lieniret.Atqj indc pôft, plurlum nauium comí» tatú rediés,haud difpari fortuna vfus,|in Czere-miflarú infidiasiterum prolapfus eft. Nauibus enim,quibus deducebatur,amifsis, ipfe vix cü paucis incolumis euafit.Dum Rutheni ita fame hoftiliq; vi vndequaq-, vrgentur,à Bafilio miffus equitatus Vuiega fluuio, quiàMeridie Vuol-gam influir, odtoquemiliaribusà Cazan abeft traiefto, ad exercitum contenderet, à Tartaris & Czeremifsis bis excipitur : cum quibus con-grefsi,multis vtrinq-, defideratis, Tartaris dein-de ceden tibus,fe reliquo exercitui coniunxerút. atq; ita exercitu equitatu firmato, Cazan caítrü quintadecima Auguíti obfidericceptúeft. Qua recognita, regulusad alterum oppidi latusin confpeílu hoftium,fuáquoq-, caftralocauit : e-miíToq; fubinde equitatu hoftium,caftra obequi tare,eosq-, Iacefíere iubet. atq; ita crebrae vtrin-que velitationes fiebant.Narratum eft nobis ab hominibus fide dignis,qui ei bello interfuerunt, fexaliquando Tartaros in planiciemad Mofci exercitum proceísifle-.quoscumrexScheale cé-tum quinquaginta equitibus Tartaricis aggredi vellet, à duceexercitus prohibitum fuifle : duo- COMMENTAR.il, 10 f fcusq-, milibus equicum ante eum collocatís, oc-cafionem rei bene gerendse praereptam fibi fuif-fe.Hi cu Tartaros circúuenire, & quaficonclu-dere,ne fuga elaberétur,vellent: Tartarí eorum conatú hoc aftu cludere, infequentibus Mofcis paularim cedere,parumque progrefsi fubfiftere. Idem Mofcicum facerent,eorumTartaritimidí tatemanimaduertentes, moxarreptis arcubus tela in eos torquebant: inque fugam conuerfos perfequuti,compIures fauciabát. Mofcis denuó infeconuerfis,paululumcedere,iterumqj fubfiftere , atqueita hoftem fimulata fuga ludificare. Hsec dum fiun t,duo Tartarorum equi, tormen-tii&u proftrantur,illaefis tamen equitib.quos reliqui quatuor faluos ac incólumes , duo-bus milibus Mofcorum fpeétantibus, ad fuos reduxere. Dum equites fe ita mutuo lüdificant, magna vi interea admotistormentis,caftrum oppugnabatur:ñeque obfefsi fegnius,exone-ratis pariter in hoftem tormentis, fe defende-bát.In eo certamine bombardarius,quem vnicú in caftro habebant, ex Rutbenorú ftatione fph? rula bóbardicai£tus,occubuit.Quare comper-ta,mercenarij ex Germanis & Lithwanis milites,magnam ípemad occupádum caftrum con-cipiunt: quibus fi praefe&i animus refpondiíTet, haud dubié eo die caftro potiti fuiffent. Verüm is cum fuos inedia,qua quotidie etiá magis ad-augebatur,premi cerneret, priufquam per internuncios deineundisinducijsclam cumTarta-xis egiíTet,adeó militum conatum non probauit O 5 vceos RERVM MOSCOVITICARVM Vt cos etiam cum iracúdia corriperet, verberaq; minaretur,quód fe infcio 8í inconfulto caftrum oppugn are auderent. Bene enim in tanta rerum anguftia Príncipis fui rebus confultum fore pu-tabat,fiinitiscumhofte quibufcunq; inducijs, tormenta & exercitum faluum reportaret. Tartarí quoq; cognita praefefti volúntate, in fpem bonam addufti, conditiones qtías praefe&us of ferebatjfcilicetvtmifsisinMofcowiam legatis, pacem cum Principe tranfigerent, libcnter fufce perunt.quibus ita conftitutis,Palitzki praefeäus foluta obfidíone,cúe*ercituin Mofcowia reuer fus eft.Fama erat,praefe£tú äTartaris muneribus corruptú obfidionem foIuiíTe.quam quidá natío ne SabaudienGs adauxerat:qui cum tormento (1 bicommifso,ad hoftes deficere voluífset, depre henfus initinere,atq; feuerius examinatus, con-fefsus eft3fe deficere voluifse: atque vt plures ad hanc defe&iónem follicitaret, argénteos fenum mos & pocula Tartarica ab hoftibus accepifse. in quem tarnen in tarn manifefto fcelere depre-henfum, Praefeftus nihil durius ftatuit. Reduflo ita exercicu,quem centum oftoginta millium fu ifse perhibent, Cazan regis Oratorés ad pacem firmandam ad Bafilium veniunt. qui etiam tum, dum nos Mofcowiaeeííemus,aderant: neqyaä-huc vlla tune futura pacis fpes inter eos erat, nam & nundinas, quae circa Cazan in mercato-rum infula fieri confueuerant, in Cazanenfium iniuriam Bafilius Nowogardiamtranftulit:gra-uiindi&apcena, fi qui in pofterö ex fuis ad m«r- catum COMMENTAR.II« loS catom in infulam proficifcerentur, eamque nun-dinarum translationem magno Cazanenfibüs incommodo futuram fperabat;atqi vel falis (cuius Tartarí illis tantum nundinis copiamaRu-thenis habebant)emptione adempta, ad deditio ñemeos cogipofíe.Verümhuiufmodi nundina rum translatione non minus incommodi fenfit Mofcowia,quam ipfi Cazangnfes. Plurimarum enim rerum,qu£e ex mari Cafpio, Aítrachan emporio , ad hasc Perfia & Armenia per Vuolgam importabantur, confequuta eft caritas ac penu-ria:maxime autem nobilifsimorum pifcium, ex quorum numero Beluga eft,qui citra & vltra^Ca zanin Vuolgacapiurttur. Haftenus de belli) Principis Mofcowise cum Tartaris Cazanenfibus gefto. Nunc ad intermif fam de Tartaris narrationem denuó redeo. Port Tartaros Cazanenfes, primi Tartarí cognomento Nagai occurrunt,qui vltra Vuolgam circa mare Caípiüm, ad fluuium Iaick ex prouin cia iibier decurrentem habitant. Hi reges non habent, fed duces . Noñra tempeftate tres fra-tres,aequali diuifioneprouinciarum fafta, duca-tus illos obtinebant: quorum primus Schidack, ciuitatem Scharaitzick vltra fluuium Rha5Orien tem verfus, cum adiacente ad Iaick fluuium re-gione obtinebat: alter Coffum, quicquid inter Kamam Iaick & Rha fluuios effet: Schichma-mai tertiusfratrum iibierprouinci« partem, & omnem circumiacentem regionem pofsidet. Schichmamai interpreta tur fanftus, vel potens. Atque RERVM MOSCOVITIC AR VM Atq-, hae quidem regiones omnes fere fyluoße funt:extra earn qui* ad Scharaitzick vergit,quae campeftris eft. Inter Vuolgá & Iaick fluuios,circa mare Caf-pium,habitabát quondam Sawoihéfes reges, de quibus portea. Apud hosTartaros rem admira dam,& vix credibilem,Demetrius Danielis, vit (vt inter Barbaros)grauis ac fide fmgulari, nobis narrauit: patrem fuum aliquando ä Principe Mofcowiae ad Zawolhenfem regem miíTum fu iflenn qua dum eftetlegatione,fernen quoddam in ea ínfula,melonum femini, paulo maius ac ro tundius,a!ioqui haud difsimile, vidiiTe: ex quo in terram condito , quiddam agno peifimile, quinq-, palmarum altitudine fuccrefceret; idque eorum lingua Boranetz, quafi agnellum dicas, vocaretur.nam & caput,oculos,aures, caetera-que omnia in formam agni recens editi, pellem praeterea fubtilifsimam habere, qua plurimi in eis regionibus ad fubducenda capitis tegumen-tavterentur. eiufmodi pelles vidiflefe, multi coram nobis teftabantur. Aiebat infuper,plantain illam,(i tarnen plantam vocari phas eft,fan-guinem quidem habere,carnem tarnen nullá:ve rüm carnisloco,materiam quandam cancrorum carni perfimilem. vngulas porro nó vt agni corneas,fed pilis quibufdá ad cornu fimílitudiné ve ftitas: radicem il Ii ad vmbilicú, feu ven tris medium efse. viuere aúttamdiu, donec depaftis cir cumfeherbis radix ipfa inopia pabuli arefcat. Miram huius plantar dulcedinem effe: propter quam COMMENTARII. I07 quam a lupis, caeterisque rapacibus anímalibus multum appetcretur. Ego quamuis hoc de femine & planta pro có mentó habuerim,tamen & antea tanquam á vi-ris minimé vanis auditum retuli: & nunc tanto líbentius refero, quódmihi virmultaedoftrinae Guilhelmus Poftellus narrauit, fe audiuifle a quodá Michaele,apud rempub. Venetá publico Turcifae & Arabicae linguas interprete, quód vi deritáfinibus .Samarcanda: ciuitatisTartaricae, caeterarumqi regionum quasad Euroaquilonem mare Cafpium refpiciüt, vfqj in Chalibontidé, deferri quafdam pelles delicadísimas , plantas cuiufdam inillisregionibusnafcentis ,qua:ali-qui Mufsulmani ad capita fuá rafafouenda me-dijspiléis inferere,ac peíloriquoqj nudoappli carefoieant. Plantam fibi tamen non vifam ef-fc, nec nomen fe fcire,nifi quód illic iamarcan-deos vocetur.eamq; else ex animal" inltarplan taein terram defixo. Quas cum ab aliorum nar-rationenon difsideanc, mibi(inquit Poftellus) pene perfuadent,vt hanc rem minus fabulofam efseputem,ad gloriam Creatoris,cui omnia funtpolsibilia, A Principe Jchidack,progrediendo in Oriení tem viginti diebus,occurrunt populi quos Mo-fciappellant lurgenci, quibus Barack íoltan, magni Cham feu regis de Cataia frater imperat. A domino Barack Soltan , decem diíetis itur ad Bebeid Chá.Hiceft ille magnus Chá de Cataia. Aftrachan vtbs opulenta, magnum^j Tarta- rorum RERVM MOSCOVITICARVM rorum emporium, à qua tota circumiacés regio nomen accepit,decern dierum itinere infra Cazan in citeriore Vuolgç ripa,ad eius ferè oftia fita eft.Quidá hanc non ad Vuolgœ oftia,fed aliquot dierum itinere inde diftareaiunt.Equidem eo loco quo Vuolga fluuius in multos ramos, quosquidéfeptuagintaeffeaiunt,fcinditur,plu-resqi Ínfulasfacit, totidemqjferëoftijs Cafpiu mare tanta aquarum copia ingreditur, vtprocul fpeäätibus mare efse videatur, Aftrachan fitá ef fe puto. Suntalij, qui earn Citrahan appellant. Vitra Vuiatkam & Caían, ad Permi« viciniá Tartarí habitant,qui Tumenski;, Jchibanskij, & Cofatskij vocantiir.ex quibus Tunienskij in fyluis habitare, decemq-, milium nu merum aiût non excederc.alijpraeterea Tartarí trans Rha fiuuium funt,qui quôdfoli capillos nutriant, Kalmuchi vocantur:& ad mare Cafpium icha-machia,à qua etiamregio nomen accepit,ita ap-pellati,homines in texendis fericeis veftibus excellentes, quorum ciuitas fe* dierum itinere ab-eft ab Aftrachan, quá vnà cum tegione rex Per-farum haud ita diu( vtaiunt)occupauit. Afoph ciuitas ad Tanaim, de qua fuprà,feptë dierum itinere diftatab Aftrachan :ab Afoph au tem,Taurica Cherfonefus, praecipuè auté Pr«-cop ciuitas,abeft quinqjdierum itinere.InterGa zan auté & Aftrachan, longo fecüdum V uolgá tra£fcu,ad Boryfthenem vfq;, campi deferti funt, quos Tartarí nullis certis fedibus inhabitant: praeter Afoph & Achas ciuitatem,quae eft duo- decim COMMENTARII. I08 decim miliaribus fupra Afophad Tanaim: & minori Tanai vicinos Tartaros, qui tcrram co-Iunt,certasquc fedes habent. Ab Afoph ad Scha machiam funt duodecim diaetas. Ab Oriente Meridiem verfus refledendo,circa Maeotidis paludes & Pontu,ad fluuium Cu- f>a,qui paludes influit,Aphgafi populi funt,quo oci vfq; ad Merula fluuium,qui Pontum illabi-tur,montesoccurrut,quos Circafsi, feu Cikiin* colunt.Hi montium afperitate freti,nec Turcis, nec Tartaris parent. Eos tarnen Chriftiano« ef-fe,fuis legibus viuere,in ritu & caeremonijs cum Graecis conuenire, lingua ilawonicaf qua vtun-turjfacra peragere,Rutheni teftantur. Audacifsi tnipiratasfunt. nafluuijs,quiexeorum monti-bus fluunt, nauibus in mare delapfi, quofcunq; pofsunt fpoliant:eos praefertim, qui ex Capha Conftantinopolim nauigant. Vitra Cupa fluuiu eft Mengarlia,quam Eraclea fluuius interlabi-tur:deinde Cotatis,quamquidamColchimefse arbitrantur.Poft quem Phafis occurrit, quipri-ufquam mare illabatur,hand procul ab oftijs Sa tabellum infulam facit: in qua fama eft, Iafonis nauesquondäftetifse. Vitra Phafim,Trapezus. Tauricae Cherfonefi paludes,que ab oftijs Ta nais in longitudinem trecenta miliaria Italica habere dicuntur,ad Caput i.Ioannis,Promontorium,qua in arftum coeunt,duo tätum miliaria Italica continent.In eaKrijm ciuitas,olim re gum Tauricae fedes: a qua Krijmskij nominabä tur.Poftea toto Ifthmo/pacio mille ducentora RERVM MOSCO VITICARVM pafsuum ad infula formam pertofso, reges norj Krijmskij,fed Pracopskij,abillanimirumper-folsione fumpto vocabulo, nomen aeeepere. Pracop enim, lingua Slawonica perfofsum fo-nat. Vndeapparet,lcriptoremquendam erraffe, qui Procopium quendam ibi regnafse lcri-pfic. Porrö tota Cherfonefus, fylua quadam per medium fcinditur:eaq; pars quae Pontum relpi cit,in qua Capha infignis vrbs,olim Theodofia diäa,Genuenfium colonia, tota ä Turca pofsi-detur. Caphamautem Mahumetes, quiexpu-gnata Conftantinopoli, Gracorum imperium deftruxit,Genuenfibus ademit. Alteram penin-fulae partem Tartarus pofsidet. Omnesautem Tartari, Taurica reges, originemfuam exSa-wolhenfibus regibus ducunt:& cum domeftica feditione aliquiregno pulfi fuifsent,nec vfquam in vicinia firmam federn habere polsent, hanc Europa partem occupauere: veterisq; iniuria haud immemores, diu cum ifawolheniiibus di-micabant: doneepatrem noftrorurn memoria, Alexandro magno duce Lithwania in Polonia imperante,£cheachmetrex ¿awolhenfis in par tes Lithwania venit, fcilicet vt inito cum Alexandro rege federe,coniun&is viribus Mahmet girei regem Taurica eijcerent. In quam rem v-terque quidem prineeps confeniit. Cum autem Lith wani iuxta eorum conluetudinem Iongius quam par eft,bellum difFerrent,vxor Sa wolhen iis regis ,eiusc}ue quem in campis habebat exer-citus, mora, tum etiam frigoris impatientes, eorum COMMENT ARM. to? eorum regem in oppidis quibufdam agentem follicitantjobmiiro Polonia:rege,vtin tempore rebus fuisprouideat. Quod cum illi perfuaderc nonpoflent,vxor relido marito, cum parte ex-ercitus ad Mahmetgirei Praecopeniem regem deficit :cuius impullu, Praecopenfis exercitum ad profligandas reliquas Sawolhefis copias mic tit.quib.difsipatisjicheachmet iawolhenfis rex infoelicitatem fuam videns,fe>ringentis fereequi tibus comitatus, Albamad Thijran fluuiufitam fpeauxilijä Turca implorandi confugit. Inea ciuitate cum ftrudas fibi,vt caperetur,infidias ia tellexiiret,conuerlo itinere, vix media parte equi tumalTumpca,Chiovviamperuenit. vbi aLith-wanis drcumuentus,captusque,cum regis Polo nia? iufiu Vuilnam deduccretur, obuiam fibirex progreflus, honorifice fufceptum , ad Polonorfi conuentum Tecum duxit-.quo quidem conuentu bellum aduerfus Mendligereidecernitur.ied cu Poloni in cogendo exercitu tempus longius, quam par erat,extraheret, Tartarus vehementer otFenfuSjdenuö de fuga cogitare coepit:in qua de prehenfus,ad Trokij caftrum,quatuor ä Vuilna miliaribus retradus eft.quem ego ibi vidi, vnaq; cum eo pranfus Tum. Atque hie Sawolhenfium regum imperij finis fuit: cum quibus & Aftrachä reges, quiquoque exeifdem regibus originem traxerunt,vnaperierunt. quibus itaopprelsis & extindis, regum Tauricae potentia maiorem in modum adauda :,vicinis gen tibus terrori erat, adeo vc & regem Polonbe ad certum ftipedium P p«nden- RERVM MOSCO VITICARVM peridendum cogerent, ea conditione, vt eorum opera quauis vrgente necelsicate vtatur.Quin 2c Mofcowi^ Princeps, mifsis fubinde muneribus ilium fibideuincire folebat.quod ideo fit,quia cü mutuis afsidué bellis implicentur, vterq; Tarta-rorum opearmisq; alterum fefperat opprimere pofle.Cuius illc haud ignarus, acceptis muneribus vtrúq-, vana Ipe la&abat. id quod vel co tem pore, dum ego Crefaris Maximiíiani nomine a-pud Mofeo wie Principem de pace cum rege Po loniaeineunda tra£i:aieni,apparuit. Ñamcú Mo fcowiae Princeps ad aequas pacis códitiones in-duci non poíTet,rex Polonia Praecopenfem regé pecunia condu.vit, vt Moicowiam cum exercitu ab vna parteadoriretur,fe quoq; exalceraOpotz kam verfus Ímpetum in Mofci dirionem faihi-lum.qua arte Poloniae rex Mofcum ad tolerabi-les pacis condiciones cogi pofie fperabat. Qiiod Mofcus animaduertens,mifsis Oratoribus fuum vieifsim apud Tartarum egit negotium, vtfeiii-cet in Lichwaniam, quam tum omni metu va* tuam ac prslidio defticucam eíTe dicebat, vire» fuas conuetteret. Cuius confilium Tartarus, fui commodi duntaxat racione habita, fecutus eft. Atq; iseiufmodi Principum diiTenfionibus po-tehciorfaftus,cum imperij augendi libídine tene retur,neque quiefcerepolTet,ad maioraanimum applicuit:Mamaiq; Nahaicenfi principe fibiad; iuntto, Tauricam anno Domini 15-24, menfe Ia-nuario,cum exercitu egreflus, regem Aftrachan adortus eft. cuius vrbem, comearclifta, metu pro- COM MENTAR II. 119 profugiírct,obfedit,&oc<:upauit,manfitq;viftot in enmate iub te&is. Interim Agis'Nahaicenfiú quoque princeps ,fratrem TuumMamai incre-pat, quod tarn potétem vicinum fuiscopijsiu-uaret. Prascereaeummonet, vt Machmetgirei regis indies crefcentépotentiáfufpe&amhabc-ret.pofle enim, vtinfanabjdi ille animo elfetjfie-ri, v conuerfis in fe fratremque armis, vtrumqua regno depulfum auc interimat, aut in leruitu-tern deducat.Quibus verbis Mamai permotus, fratri nunciat,eumque hortatur, vtquam >r>a-gnis poilec copijs ad fe properaret. poiTe enim nunccú Machmetgirei magno rerú iucceíTu ela-tusjfecurius ageret, vtrofque eo metu leuari. A-gis fratris monicis parens, ad pradcriprum tem-pus Tecum exercitu, quern ad defendendas in tot bellis regni fui fines iam prius coegerat, affu-turum omnino promifit. Qua re intelle&a, Mamai continuó regem Machmetgirei monet, ne militemfolütadifciplinafub tedis aleret,corrü-peretque; fed vrbe relifta, in campis potius > vt mos elljdegeret. Cuius confilio acquiefcens re*, militem in caftra educit.aduolat Agis cum exer# citu,feq, fratri iungit: atq-, hi non ita multo pod Machmetgirei rege nihil tale timentem,cum Ba thir Soltan filio, vigintiquinq; annos nato,pran-détem,fafto derepenté Ímpetu obtruncát,eiusqj maiorem exercitus partem fundunt, & reliquoa in fugam vertunt: ac vltra Tanaim , Tauricam vfq-, infequentes,ca?dunt,fugantque: Prsecop ci-uitacem, quam in Cheifoncu ingreffu eíle dixi, P i ob£- RERVM M O SC O VI TIC AR VM obíident : tentatisqüé omnibus, cum ea nec vi¿ nec deditione potiri poiTe vidèrent, foluta obii-dione domumredeunt. Horum ergo operare* Aftrachan regno fuoiterum potitüs eft.viresqj regni Tauricse,cum Machmetgirei fortiisimo& foelicifsimo rege, qui potenter aliquandiu impe-rauitjconciderunt. Machmetgirei occifo, frater éius Sadachgirei, Turcarum imperatorisfcui tu feruiebat^) auxilio Praecopenfe regnum occupa-uitrqui cum Turcarum moribusimbutus, rarius praeter Taitarörum moremin publico verfare-£ur,neq-, fubditis fois fe confpfciendum exhlbe-ret,a Tartaris,qui hancinfolitäm rem in Priilci-cipe ferre non poterant, eijcitur,inq; eius locum exfràtre nepos fubftituitur. á quo cum Sadach« girei cáptusfuHÍetjnepoté, ne c¿edein fe faeuiat/ ied áfuo fanguineabftincat/eneftutisluae mife-reatur,denique vtpriuatus reliquú vitaeincaftro áliquodeducere,nomenqj duntaxatregium, to¿ ta iregni adminiftratione nepoti petmiífa, retiiie-repofsit,fupplexorat,&impetrat. Nomina dignitatum apud Tartaros haec ferè íunt. Chan,vti'uprà dixi,rexeft : Soltan,filius re gis:Bij,dux : Muría,filius ducis : Olboud,riobÍ* lis,vel confiliarius:Olboadulu,aIicuius nobilis fi lius: Seidjfupremus facerdos: homo verá priua-íús,Kl¡. Officiorum veró, Vían, fecunda è rege dignitas: nam reges Tartarortim quatuor viros, quorum confilio in rebus grauibus potifsimüm vtunturjhabent.exhisprimu», Jchirni Vöcatur: fecundus Barni, tertius Gargni, quartus Tzipt-• * - - zan. COMMENT TAR ir. fu zan.Ha&enus de Tartaris: nunc de Lithwania, Mofcowias vicina,dicendum eft. DE LITHUANIA. Lithwania Mofcowiae próxima eft. non a.ute defola prouiiicia,.fedregionibusilli adiacenti-bus, quae Tub Lithwaniae nomine comprehen-duntur,nunc loquor.Haec longo traíhi ab oppi-do Circafs ¡ quod ad Boryfthenem fitum eft, in Liwoniam vfq^ protenditur. Porro Circafsi,Bo-ryfthenis accolae, Rutheni fun t, alij ab his quos fupraad Pontum in montibus habitare dixi.His noftra tempeftate preficiebatur Euftachius Ta-fcowitz,(quem cum Machmetgirei rege in Mofeo wiam vná profeíhim fuifte,fuprá dixi) vir bel li peritifsimus , aftutia fingulari: qui cum crebra cum Tartaris commercia haberet,faepius tamen eos fudit.quin & ipfum Mofcum, cuius aliquan docaptiuus fuerat,in magna faepe periculaaddu xit. Eo anno,quo nos Mofcowiae eramus, miro aftu Molcos profligauit diguaque mihi res vifa eft,qu£ hoc loco afcriheretur. Tartaros quofdá habitu Lithwanico in Mofeo wiam deduxit,in 'quos,ceu Lithwanos,nullo met.u Mofcos irrui-turos Iciebat. lpfe difpofitis loco opportuno in-GdijSjMofcos vlcifcentes pif ftolatur.Tartarí de populata parte iewerae prouincix,Lithwaniam verfus iterarcipiunt: indeqj mutato itinere, cum Lithwaniam tenuiiTe cognoiiiftent, MofciLi-th wanps efte rati, mox vindiftae cupiditate magno impetuinLithwaniam irruunt.qua vaftata, cum praeda onufti redirent,ab Euftachio ex infi- P 3 dijs R.ER.VM M O S C OVITIC AR VM dijs circumuenti ,ad vnum omnes caeduntur. Qua re cognita, MofcusOratoresad Poloniae regem , qui de tflata fibi iniuria conquereren-tur, mifit. quibus rex: iuos non intulifse, fed iitiuriam vitos efse,refpondit.lta Mofcus virin-que delufus f damnum cum ignominia ferré co-aítus eft. Infra Circafsos nullae habitationes Chriftia-norum lunt. Ad Boryfthenis oftia , Otzakhow cafttum8cciuitas,quadraginta miliaribusa Cir-cafs, quam Tauricae rex non ita diu Poloniae re-giademptam pofsidebat.Hancnunc Turcus tenet. Ab Otzakhow ad Albam, circa oftia Thir^, quae veteri nomine dicitur Moncaftro,quatuor-decim miliaribus ab Otzakhow, in Praecop qua tuordecim miliarib. A Cercafs circa Boryfthe-nem ad Prascop quadraginta miliarib.iupra Cir eafsos feptemmil. per Boryfthenem afcenden-do,Cainowoppidumoccurnt: á.quo decern & otto miliarib.eft Chiowia,vetus Rufsias metropolis: quam magnifican! & plane regiam fuif-le,ipfae ciuitatis ruinae, monumentaque, quas in ruderibus vifuntur, declarant. Apparent adhuc hodie in.vicinismontibus eccleiiarum, mona-fteriorumque defolatorum v«ftigia,praeterea ca-uernae mult£,in quibus vetuftifs.fepulchra, cor-oraque in his nondum abfumpta vifunrur. Ab ominibus fide dignis accepi, puellas ibi vltra feptimum annum raró caftitatem feruare. radones varias audiui, quarum nulla mihi fatisfacitr quibusjincrcatoribus abuti quidem,fed abduce- r® COM MENT ARI I. Ut re minime licet. Namfiquisabduftapuellade-prchenfus fuerit, &c vita & bonis, nifi Principis clemétia feruatus fuerit,priuatur. Lex etiam ibidem eft, qua externorum mercatorum (Ti qui ibi forte decefserintj bonaautregi cedunt, auteius prafefto : id quod apud Tartaros & Turcas, in Chiowienfib.apudfe mortuis obferuatur. Ad Chiowiam monticulus quidam eft, per quem mercatoribus via aliquanto difficiliore tranieun-dum eft : in cuius afcenfu, fi forte curi us aliqua pars frangatur,res qua in curru portabantur, Fj# fco vindicantur.Hac omnia D. Albertus Gaftol Palatinus, Vuilnenfis regis in Lithwania vice-gerens,mihi retulit. Porrô à Chiowia afcenden-doperBoryfthenem triginta miliaribus, Mofier adfluuium Prepetz, quiduodecim miliarib.fu-per Chiow Boryfthenem influit,occurrit. Thui fluuiuspifcolus infiuit Prepetz. à Molïerautem ad Bobranzko,triginta. Indeafcendendo vigin-tiquinque miliaribus, peruenitur in Mogilew, i qua Orfa fex miliaribus abeft. Hac iam enum« rata fecundumBoryfthenem oppida,quaomi nia in Occidentali littore fita lunt,regi Polo-nia : Orientali verb, Mofcowia principi fubij • ciuntur:praterDobrownam, &C Mftislaw,qua Lithwania ditionisfunt, Traiefto Boryfthene quatuor miliaribus Dobrownam , indequc vi-ginti Smolenzko deuenitur. Ex Orfa nobis iter fuit in imolenczko, & tum Mofcowiam vfque. Borifowo oppidum viginti duobus ab Orfa inOccidentem miliaribus abeft squod Berefina P 4. fluuius, RERVM MOSCOVITICARVM fluuius, qui infraBobrantzko Borpfthenem in-fluit,praeterlabitur.Eft autem Berefina, vt oculis confpexi , amplior aliquanto Borpfthene , ad ifmolentzko . Plane puto hunc Berefinam,id quodetiam vocabuli fonus indicare videtur, ab antiquis Boryfthenem habitum fuiffe . nam fi Ptolemasi defcriptionem confpexerimus, Berefi nafontibus magis quam Boy>fthenis,quem Ni-cperappellantjconucniet. LithVvania porro quosPrincipes habuerit,quá do Chriftianifmo initiata fuerit,ab initio li tis di ¿turn eft.Huius gentis res ad Vuitoldi vfq; témpora,femperflorebant. Ji bellum aliunde ipfis immineatjfuaqj aduerfus hoftium vim defendc-re debeant,vocati quidem,ad oftentationem ma gis quám ad bellum inftrutti, magno apparatu veniunt: verüm deleftu habito, citó dilabunrur. Quod fi qui remanferint,hi equis veftibusq; me? lioribus, quibus inftruítí nomina dederur.t,do-mum remifsis,cum paucis quad coatti, ducé fe-qüuntur. Caetemm magnates, qui certum rnili-tum numerumfuisfumptibus in bellum mitte-re coguntur,data duci pecunia, fe redimentes, do mi remanent:eaque res adeó dedecori non eft.vt militif praefe&i,ducesq; publicéin conüentibus caftrisq; proclaman faciant,fi qui velint, numerata pecunia exautoratos domum redirepofie. Tanta autem inter hos quidlibet agendi eft li-centia, vtimmodica libertatenon vti,fedabuti videantur, Principüqj bonaimpignórata pofsi-deant:adeó,ut Principes in Lithwaniam vehíen tes, COM MENTARII. Uj tes,futs,ni prouincialium ope fubleuentur,ve¿ti-galibus ibi viuere non pimierint. Gentis habitus oblongus.arcumq; Tartarorum, haftam verö &C fcutum Hungarico moregerunt.equis bonis,ijli demq^ callratiSjfine foleis ferreis,quos mollibus coercentlúpatiSjVtuntur. Vuilna eft caput gentisíciuitas ampia,intra colies fita, adconfluxumfluuiorum Vuelis& Vuilns. Vueliaautem fluuius aliquot infra Vuil nam miliaribus,Crononem influit. Cronon au-tem , oppidum Grodno,nominehaud itadifsi-miH,prscerlabitur, Prutenosq; populos quondam ordini Teutonicorum fubie&os (quibus nunc Albertus Marchio Rrandenburgenfis, po-fteaquamleregi Polonia íubdidit, ciuceqj & or dine depo!ito,haereditarius prseeft) ä Samogitis, eo loci quo Germanicum mare illabitur,dirimit: vbi eft oppidum Mumel.nam Germani Crono-nem Murtvel, patrio vero vocabulo Nemen appellant. V úilna porro nunc eft muro cinfta. mul ta templa sdesq; lapides in ea exsditícátur, in qua epifcopalis ledes eft,qui tunc Ioannes regis Jisiffritindifilius naturalis, virfingularihumani tite pfr£editus,tenebat,nosq; in reditu noftrohu it nicerexcepit. Pretereaparochialisecclefia,& aliquot monafteria,& prscipuum Francifcano-rum de obferuantia coe»obium,maximis furnpti bus extruftum,excellit.Multo plura tarnen funt Ruthenorum templa in ea, quam Romans obe-dientis. In Lithwanisprincipatu funt tres Romans obedientis epifcopatus; Vúilnenfis fcili- P 5 cet, RERVM MOSCOVITICARVM cet,iamogithiai,& Chiowienfis. Rutheni veto epifcopatus in regno Poloniij & Lithwania,aut fuis ¡ncorporatisprincipatibus,funt,archiepifco pus Vuilnse nunc degens, Polocenfis,Vuolodi-merienfis,Lucenfis,Pinski, Chomenfis, Praemif fienfis. Lithwanimelle>cera,cinere ,quibuspo-tifsimum abundant,quaeftum faciunt, quae magna ab eis copia Gedanum, deinde in Holandia deferuntur. Picemquoqj & alferes ad fabrican-das naues, frumentum quoq; Lithwania abun-depraebet. Jale caret, quod venale ex Britannia habet. Quo tempore Chriftiernus Daniae regno eieftus,mareque piratis infeftum eilet,fal non ex Britannia,fed ex Rufsia portabatur: quo etiam-num vtuntur apud Lithwanos. Noftra tempe-ftate apud Lidiwar.os duo potifsimum viri bellica laude clari fuere.-Conftantinus Knes Oftros ki,&Knes Michael Linzki.Conftantinus vtplu rimum Tartaros fudit: non occurrendo multitu dini praedantium, fed prasdaonuftos fequeba-tur.cumque redirentad eum vfq; locum, in quo fe omni metu folutos, rcfpirandi & quiefcendi commodumfpacium habereputabant (is locus eratillinotus) cumqj eos inuadere conftituilfet, monuitluos,vtfibieano£le cibariapararent, nä feeis nullam ignis copiam innoftem futuram, effe fafturum. Itaq; fequenti die continuato iti-nere, cum Tartari no&u nulla flamma aut fumo apparente,putarethoftes regredos.aut dilapfos, coq-, & equos in pafcua dimitterent, maftarent, vorarent, & le for*no dederent: Conftantinus printo COMMENfTARir. «4 primo diluculoinuadens, magnis cladibuscos affecit.Knes veró Michael Linski, qui cum ado-lefcens adhuc in Germania venilTet, 5c apud Al-bertum Saxonias ducem eo temporein Frifiabel lum gerentem ftrenué fe gefsiffet, ac per omnes militia; gradus magnum fibi nomen peperillet, Germanorumq; apud quos adoleuerat moribus imbutus,in patriam redijlset,apud Alexandrum regcm magna authoricate ac tummo loco fuit:a-deö vt rex arduas quafqueresex eius iudicio ac arbitrio conftitueret. Acciditautem,vtcumIo-anne Jawerlinski Palatino Trocenfi, regis cau-fain dilsenfionem veniret, vbicompofitis tandem rebus, in vita regis omnia quieta inter illos manebant:at mortuo rege, manebat loanni alta mente repoíitum odium, nam cx eo priiiatus erat Palatinatu.Tum ipfe 8c complices,acq^ ami ci,apud Sigifmundum regem, qui Alexandro fuccefserat, crimine affe&ati imperij, ab smulis quibufdam delatus eft,6c proditor patriae nomi-natus. Cuius iniuriaeKnes Michael impatiens, cum faepe regem appelIafsct,rogafsetq; vtcom-muni iudicio, quo tantum crimen á fe depellere pofse dicebat, caufam inter fe 6c Sawcrfinski a -äorem difcerneret:cumque rexillius petitioni locum non daret, in Hungariam ad Vladislaum regis fratrem proficifcitur.ä quo Uteris 6c Orato ribus, quibus ad cognofcendam luam caufam rex admonebatur, impetratis, tentatisque omnibus,cum caufae fus cognitionem á rege impetrare non pofsec, indignitate reipermotus Michael rervmmoscoviticarvm cbael,tale facinus fe aggreiium , regi dixit, quod ipG fibufcaliquando ioret mcereri. At cum do-mum iratus fe recepiíTet,quendain ex fuis homi-nemlibi fidum, cumliterismandatisq; ad Mofcowiae Principem rnittit. Scripleratautem.,fi Princeps fecuram liberamq; ad fe viuendi copi-am.datis in hanc rem literis,atq;-, addito iuramé-tOjfibi promitteret, eaq; res hunoriemolumen-tique fibi apud Principem foret, fecaftrisquae in Lithwania pófsideret,alijsq-,viautdeditioneoc cupatis,ad fe deficere velle. Eo nuncio Alo feus, qui viriforticudinem & dexteritatem cognitam haberet,mirificé exhilaratus, omnia quae á fe Mi chael peteret,datis vt volebatliterisjiuramen toque addito, fe fatturum recepit. Rebus itaapud Mofcum ex fententia confettis,Michael vlciicé-di libídine flagrans in Ioannem Sawerfinski,qui turn in villa fua circa Grodno erat (in qua ego poftea femel pernottaui) toto ímpetu fertur, eumq-, neelabi polTet, difpoiitis circum aedes mi Iitum ftationibus, immilfb perculfore quodam Mahumetano,in lettulo dormientem opprimit, obtruncatq-,:qua re peratta,ad caftrumMiensko cum exercitu progreíTus, vi illud, aut dedicione occupare nitebatur: led Miensko occupatione fruftratuSjaliafubinde caftra oppidaqj aggrellus eft. Interea cum regis in fe copias aduenire, feqj illilongé imparem effeintelligeret, obmiftaca-ftrorumoppugnatione,in Mofcowiamfe con-tulit: vbia Principe honorificéexceptus eft. ná Lithwaniam illiparemnon habere fciebat. Vn- de ma- COMMENTARII. »»$; de magnam de eo fpem conceperat, fe eius con-filio, opera, indultria, vniuerfam Lithwañiam pofle occupare. qua fpe haud prorfus fruftratus eft.Nam communicatis cumeo confiliis, ¿mo-lenzko inftgnemLithwaniíeprincipatü denuó obfe¡dit, & eam viri huius induftria magis quam viribus cepit. Vnus enim Michael,militibus qui in praifidioprant,omnem vrbis defendendse fpé fua praefentia ademit: eoscjj & metu & pollicita tionibus,vtcaftrum proderent,permouit.Quód eo audacius maioreq; Audio faciebat, quoniä Ba filiusjfi Michael Smolenzko quacuq^ arte po tiri poíTetjfecaftrú cú prouincia adiacente perpetuo fibi conceffurú promiferat.Quibus tamé promif fis adeó ille poftea non ítetit, vt Michaelé de pa ¿tione feappeüancé, vana taiitú fpe la cum diäo.ca- thenas com mentar.ii. u& thenas illi inijci iubet.qui dum ita ípeftante mul titudine cathenisconftringeretur,ad popuium conuetfus ; Nc captiuicatis, inquit, mess faifa a-pud vos fama fpargatur,quid fccerimjcur^iie ca-ptus lîm, paucis aperiam : vtvcl meo excmplo, qualem Principem habeatis, quidque quiíque ve ftrum de eo lperare debeat, aut poisit, intelliga-tis.Ita orlus,totius fui in Molcowiam itineris ta tionem,qu£eque Princeps fcriptis Uteris, addito juramento, fibi promififset, neque vlla ex parte promilsis ftetifset,referebat. Cumq, fuá de Prin cipeexpeâationefalfus elíet, voluiiïe denuóin patriam redire: ideo fecaptumeííe. quainiuria cura praeter meritum afficeretur, morté fe nó ma gnopere refugcre,prafertim cum fciret,commu-nilege naturae omnibus aequè moriendum ciTe. Et cum corpore valido,ingenioq; ad omnia veri fatilieilet, multum etiam valebat conlïlio, ferijs iocofisque rebus aequè idoneus,planeque ( vt a-iunt)amnium horarum vir:qua animi dexterita-te multum fibi gratiae authoritatisque apud om-nes, Germanos praefertim, vbi educatus fuerat, conciliauerat.Tartaros, Alexádro rege imperan-te,infigni clade profligauerat: neque à Vuitoldi morte, Lithwani tam praeclaram à Tartaris vi-¿toriamvnquá reportaran t. Hune Germani voce Bohémica, Pan Michael vocabant : qui cum; rthomo Ruthenis Graecorumin fideritum ab initio, eoq, pólt obmiíío, Romanû iëquutus fuif fet,quo Principis in fe irá indignationemqi leni-iet,mitigaretqj, invinculis denuo Ruthenicum RERVM MOSCOVITICARVM afs5pfic.De eius liberatione,nobis in Mofcowia exiftentibus,multi pnjclari viti,in primis aucem Principis coniunx,qu£e fibi ex fracre neptis erat, apud Principemlaborabat ,intercedebatproeo eciam Csefar Maximilianus,literasq;fpecialesin priore mea legacionead Principem nomine fuo dederat: quibus tarnen vfq^ adeö nihil effeitum eft,vt mihi turn nec adieus adlepateret.-imone videndi fui copia dabatur.ln altera veró legatio-ne,cum forte de liberatione eius tra&aretur, (x-pius ä Mofcis interrogabar, an hominem nouif-iem?quib.equidem,qaod in rem fuam fore puta bam,nomen me duntaxat eius aliquando audi-uilse,refpondi.Atq; Michael turn liberatus acdi mifsus fuit, cuius neptim Princeps, viuente ad-huc priore vxore cum duxifset, tantam fpcm in eo ponebatjVtfilios fuosillius virtute a fratrib. in regno tutos fore crederet: tutorem deniq; fili orum fuorum teftaméto inftituerat. Mortuo dein Principe, viduam Iafciuientem cum identidé increparet, proditionis crimine ab ea infimula-tus,captusq;infcel¡xmoritur.Quarepatrata,nó longé poll, ipfam quoq; ita Gjuientem, veneno fublatam: adulterum vero Owtzina diftum, in partes lania tum ac difse¿tum aiunt. Vuolonia,inter Lithwani^ principatus, gen-tem bellicofiorem habet. Lithwania admodum fyluofa eft. paludes ingentes,& multos fluuios habet.'quorum alij, vt Bog, Prepetz,Thur & Berefina, Orientem ver-fus Boryfthené illabuntur.ali; vero, vt Boh,Cro r.on, commentarii. 117 non,& Narew, íeptentrionem verfiis decurriit. Ccelum inclemens, animaliaomnis generis par--ua habet,frumento quidem abunda»,fed leges ra ró ad maturicarem peruenit.Gens mifera,& gra-ui leruitute opprelTa. Nam vt quifq; famulotum caterua ftipatus, domum coloni alicuius ingte-ditur, impune quiduis facere, res ad vitse vfum necesarias rapere,abfumere,crudeliter etiam co-lonum verberare licet. Colonis quauis de caula addominos fuos abfquemuneribus aditusnon patfet.quod fi etiam admittantur,ad Officialese Praefeftos relegantur: qui iiifi muñera accipianr, nihil boni decernunt,cOnfti?uiintue . Neq; veró h^cíolum tenuium ratio eft, fed etiam nobiliurti fí á procerib.impecrare quippiam volunt. Audi-ui á quodam primario Officiali apud Regem iu-niorem,qui dixit, Vnumquodq:,verbuminLi-th wania aurum eíTe.Regiquotannis imperatam pecuniam pro derendendis regni finibus pen-dunt. Dominis,praeter cenfum, hebdomadatim fex dies laborare: Parocho déniqj dufta, vel mor tua vxore, liberis limilicer natis, aut vita defun-£lis,eo quo confitentur tempore, certam numerate pecuniam coguntur. Tam dura porro ferui-tute á Vuitoldi tempore in hunc vfq; diem deti-nentur,vt fi quisfbrte capite darnnatus fuerit,de feipfojiubente domino,lupplicium fumere,fuis-que manibus fe fufpendere cogattir. quod fi forte facere recüfauerit,turn crudelitercaefus, atque immaniterexcarnificatus,nihilominusfufpendi-tur. Hacfeueritate effe&umeft, vtfiludex aut Q^ Prae- RERVM MOSCOVITICARVM Práeteftus in re prseíenti conftitutus,reo moram force nectend,mi»atus fucnt,autlolummodo di xeriCjFeitina,dominusirafcitur.tum milergra-uifsima verbera exrimefcens, laqueo vitam finit. DE FER IS. Feras habet Lieft wania, pra-ter cas quem Ger mania reperiiitur~Bilbntes,Vros, Alces,quos ali; onagros vocant,equos fylueftres, Bifontem Li-thwani lingua patria vocantSubcr: Germani im proprie Aurox, vel Vrox ; quod nominis vro conuenit, qui plane bouinam formam habet, cum bifontesfpeqie fintdifsimihma. Iubati e-nim funt bil'ontes & villofi fecundum collum 8c armos,barba quadam a mentó propendente, pi-lis mufcu redolendbus,capite breui,oculis gran-■dioribus,&; toruis,quafi ardentibus, fronte lata: cornibus plerunque fie diduftis & porreáis, vt intervallum corum tres homines bene corpulen tos infidentes capere pofsit;cuius rei pericu-lurn fa&um perhibetur á rege Poloniae Sigiímun do,huiusqui nunc regnat Sigifmundi Augufti patre} quem bene habito & firmo corpore fuiíTe ícimusjduobusalijsfe non minorib. fibiadtun-¿ds. Tergum iplum ceu gibbo quodamattolli-Jtur,8í priore & polleriore corporis parte demif-liore. Qui venantur biíontes, eos magna vi,agili täte & íolertia preditos efle oportet. Deligitur lo cus venatui idoneus, in quo fint arbores iuftis di remptasfpacijsjtruncis neccrafsisnimis, vt facile circumiri pofsint.-necparuis, vtadtegendum honainem lufficiant. Ad has arbotes línguli vena tores COMMENTARII, u8 tores difponuntur,atq; vbi canibus perfequenti-bus exagitatus bilons eum in locum propellituc qui primus ex venatoribus lele profert, in eum magno Ímpetu fertur. At is obieftu arborislefe tuetur, &quápotell percucit venabulo feram: qua? ne fepius quidem ¡¿la cadit, fed incenfa ma gis ac magis rabie, non tancum cornua, led etiá linguam vibrat;quam ita fcabram 8c afperam ha bet, vt venatorem folo veílis eius attailu com-prehendat 8i attrahat: nec ante relinquat, quám occidat. Quod fi quis forte circumcurlitando 8c feriendo delallatus refpirare cupit, is ferce obij-cit pileum rubrum,in quem & pedibus & comi-busfseuit. Si vero alteri in idem certamen non confefta fera delcédere libet,vt fieri neceire eft,ii falui illinc abire velinf.is eá facile in fe prouocat, íi vel femel fono barbaro Lululu fucclamaiit. Vros fola Mafowia Lithwania? contermina habet.-quos ibi patrio nomine Thur vocant,nos Germani proprié Vroxdicimus. íuntenim veré boues fylueitres, nihil a domeilicis bobus di-ilantes, ntfi quod omnes nigri funt, 8c du&urn quendam inftarlinea? exalbomixtum per dor-fum habent. Non eft magna horum copia funt-qj pagi certi,quibus cura 8c cuftodia eorum incü bit: nec feréaüter quám in viuarijs quibufdam feruantur-Mifcentur vaccis domeilicis, fed non fine nota. Ná in armentum poftea, perinde atq; infames, á cseteris vris non admittuntur: & qui' «xeiufmodi mixtione nafcun tur vituli,non funt vitales. íigifmundus Auguítus rex mihiapud fa Q 2 oratg- R.ERVM MOSCOVITIC ARVM oratori donauitexenteratum vniim, quemvena tores eieftum dearmento iemiuiuum confece-rant:recifa tanien pelle,quae frontem tegit,quod non temere faftum eiTe credidi: quáquam cur id fieri foleret,per incogitantiam quandam nófum percontatus.Hoccertumeft,in precio habcricin gulos ex yri corio fattos. & perluafum eft vulgo horumpraecin&upartumpromoueri. Atq; hoc nomine regina Bona,Sigifmundi Augufti mater, duos hoc genus cingulos mihi dono dedit:quo-rum alteram ferentísima Domina mea Romano rum Regina,fibi á me donatum,dementi animo accepit. Quae fera Lichwanis fualinguaLofs eft, earn Germani Ellend, quídam Latine Alcen vocant: Poloni volunt onagrum,hoc eft,afinum agre-ftem eíTe, non rafpondéte forma.Seftas enim vn gulashabet.-quanquam & qu unt: velocilsimi curfusi^&altiísimortí fajtuum. • Samogithia próxima Lithwaniaeft prouin-cia,in Septentrionem ad maieBaltheum, qu& Prufsiam quatuor miiiariumGermanicorum Ipa ció á Liwonia diuidit:nulIo oppido, aut caítro munito infignis. huicexLithwaniaa Principe Pr£efeftus,qucm fualingua Starofta,quafi fenio-rem appellant, praeficitur. ñeque temeré is , nífi grauilsimas ob caufas, officio rhoustur.-fed quoad viuit,perpetuó manet. EpiJcopum habet Romano Pontificifubie&um. In íamogichia hoc in primis admirandum occurrit, quód cum eius regionis homines procera vtplurimum ftatura fint, filios tamen alios corporis rpagnitudine ex cellentes,alios perpuf¡Ilos,ac plane nanos,velu-ti vicifsitudine quadam,procreare folent. íamo githse veftituvili eoque vtpluriníurn cinericio vtuntur. In humilibus calis, ijsque oblongiori-bus vitam ducunt,in quibus ignis in medio con-feruatur:ad quem cum paterfamiliasfedet,iumé-ta,totamque domus fuse fupelleílilem cernit. So lent enim fub eodem,quoipfi habitant, te&o,fine vilo interílitio pécora habere. Maiores vrorü cornibus propoculis etiam vtuntur. Audaces funt homines,&ad bellum prompti:loricis,aIijs queplurimisarmis , praeeipueautem cufpide,& eo breuiore,venatorum moré, in bello vtuntur. Equos adeóparuoshabentr vtvix credibilefit, ad tantos labores eos fufficere pofle: quibus foris in bello,domiq; in colendis agris vtuntur. Ter-ram non ferro, fed ligno profeindunt: quod eo Q. i mag»« RERVM MOSCOVITA ARVM magismirandum,cum terra eorum tenax, &nó arenóla fit,quaque pin us nunquam crefcit. Ara-turi lignacomplura,quibus terram fubigunt, Jocoque vomeris vtuntur, Tecum portare folentr fcilicet, vt vno frailo, aliud atque aliud, ne quid in mora fit,in promptu habeant.Quidam ex pro uinciae prasfeítis , quo prouinciales grauiore labore leuaret, multos ferreos vomeres adferri fe-cerat. Cum autemeo, fequentibusque aliquot annis , fegetes aliquacceli intemperie expeña-tioniagricolarum non refponderent, vulgusque agrorum fuorum ílerilitatem ferreo vomeri ad-fcriberet, nec aliud quicquam incaufa efse pu-taret, Prafe&us veritus feditionem, amoto ferro,fuo eos more agros colerepermifit. Prouin-cia haec nemoribus, fyluisq-, abundat, in quibus horrenda quandoque vifiones fieri folent. Sunt etiamnumillicidololatracompluies,quiferpea tes quofdam quatuor breuibus, lacertarum inflar,pedibus,nigro obcefoqj corpore, tíium pal-marum longitudinem non excedentes, Giwoi-tes di£tos,tanquam penates domi fuse nutriunt: eosq; luñrata domo flatis diebus ad appofitum cibum prorepentes,cum tota familia, quoad fa-turati in locum luumreuertantur, timore quo-dam venerantur. Quod fi aduerfi quid illisacci-deretjferpentem Deum domeílicum malé acce-ptum ac laturatum efse credunt. Cum priori ex Mofcowia itinere rediens,in Troki venifsem,re ferebathofpes meus,ad quem forte diuerteram, fe eodem quo ibi eram anno, ab eiufmodi quo- dam CO MM e NT AR 11. itO dam ferpentis cultore aliquot aluearia apume-mifse: quem cum oratione fua ad verum Chriili cultum adduxifset, vtq; ferpentem quem cole-bat occideret,perfuafifsec,aliquatttopöft cum ad vilendasapes fuaseöreuerfusfuiilet,horninem facie dcfbrrnatum , ore auriu tenus miferabilpnri. n mudum didudo offendit. Tanti mali caufam nterrogatus,rc!pondit,fe,quod lerpenti deo'luo manusnephariasinieciiicr,ad piaculum expian-dum,luendamque pcenam,hac calamitace puni-ii: multaq; grauiora, Ii ad priores ritus fuos non rediret,eum pati oportere. Hjec quamuis non in «Samogithia,fed in Lithwania funt ada, pro ex-cmplo tamen adduxi.Mel nufquam melius,no-biliüsue,quodq-, minus cer? habeat,albumq;.fit, quam in Samogithia,repeririaiunt. Mare quod iamogithiam alluit, quodqj Bal-theum, quidam Germanicum, alij Prutenicum, nonnulli Veneticu.-Germani verb ailudentes Bal theo,PeltsappelIant: iinus propriedicitur. in-terluitnamqiCimbricä Cherfonefum,quähödie Yuchtland,& Sunder Yuchtland German i:iati ni veto,nomineinde pariter fumpto, luciam vo cant,Alluit& Germaniam, quam Balsä dicunt, incipiendo ab Holfatia, quae Cimbricam contin git:dein Lubicenfem terra,item Vifmaria,& Ro ftok,Magno polenfiü Ducum ciuitates,totuque Pomerania» tradurn id quod no.men eiusloci in dicat.Pomorijie epim Slawonica lingua ide eft, ac fi diceresjuxta mare,feu maritimü.Inde Prüf fiam,cuius metropolis eft Gdanum, quod & Ge Q 4 danuni RERVM moscovitic arv m danum & Dantifcum appellatur, alluit. Porro Ducis Pruísif fedeseft,quam Germani Regium montem appellant. Eo loci certo anni tempore, füccinum mari innatans,magno hominum peri-culo, propter fubitum maris accelTum & recefsü aliqüando3pifcat«r.íamogithiam vixl 111 mili aribus cótingit: atq^ longo tandem traftu Li wo niá,&eam partem ^uá vulgo Khurland,Curetos ablq; dubio vocant,& regiones qu^ Mollo íub-funt: Vuinlandiá deniq;, quse Swetenfium ditio nis eft,vndeetiam Venedicú nomen originé du xilTearbitrátur,circumluit.Ab altera autem parte Swetiam contingit. Totum autem Daniae re-gnurn,quod infulis máxime conftat, in hoc finu continetunexceptis lucia & ícandia,quae con-tinenti adhaerent. Gotlandia quoque infula regno Daniae fubie£ta,in hoc finu eft.-ex qua pleri-q; Gotthos prodijife putabant; cum tamen lon-gé anguftior fit,quam quae tantam hominfr mul-titudinem capere potuiflet. Praeterea fi Gotthi ex ¿candía progrefsi fuiflent,ex Gotlandiain »?W9tiam,& iterum reflexo per Jcandiam irine-tt( quod rationi minimé cófentaneum eft Jopor-tuiiTeteosreuerti.In Gothia infula adhuc Vuijs-by ciuitatis ruinae extant, in qua omnium iliac praeternauigantium lites ac controuerfiae cogno icebantur acconftituebantur: eóetiamex lon-ginquis illis maritimis locis caufae ac negotia de ferebantur,prouocabanturque. Liwonia prouinciainlongitudine fecundum mare protenditur. Hulus metropolis eft Riga, cuV COMMENTARY r. 121 cul Teutonici ordinis magifter praeeft.In ea,pr$ ter Rigenfem archiepifcopum, Riualienfis & Ol" filienhs cpifcopifunt. Oppidahabet complura: praecipue autem ciuitatem Rigam ad fluuium Dwina, non longe ab ofti/s; item Rewaliam & Derbteii ciuitates.Rewaliam Rutheni Roliwan Derbt veto Iuiyowgorod appellant.Riga noms fuurn vtraq; lingua retinet.Fluuios nauigabiles, Rubonem & Nerwam habet. Huius prouinciae Princepsjfratres ordinis,quorum primi Comme datores vocantur,item proceres & ciues,Germa nifere omneslunt. Plebs vttribus fer* linguis vtitur,ita in tres ordines feu tribus eft diuifa. In Liwoniam ex Germanise principatibus,Iuliace li,Geldrenfi,&Monafterienfi,quotannis noui & feruitores & milites deducuntur: quorum pars in demortuorum,alij in eorum locum qui defun öi annuo officio,quafi manumifsi in patriam re-deunt,fuccedunt. Infigniequorumcopiaadeö abundant, firmiquefunt, vthaftenus tam regis Poloniae, quam magni Ducis Mofcowiae hofti-les & frequentes in agros eorum incurliones for titer fuftinuerint,feq; ftrenue defenderint. Anno Domini r502,menfe Jeptembri, Alexan der Poloniae rex, magnusqueLithwaniaeDux, Magiftrum Liwonienfem Vualtheruma Pleter berg,padionibus quibufdam induxit, vt ipfein-ftru&o exercitu Mofcowi^ Ducis prouincias ag grederetur.-pollicitus, vbi is hoftilem terram atti giftet,cum magno fe exercitu affuturu. Sedenim Rex cum ad conftitutu tempus, ficuti receperat, Q_ ji non RERVM MOSCOVITIC AR VM non veniíTet, Mofciq; cognito hollium aduen-tu,ingenti multitudine magiftro occurrilTent,is-que cum fc defcrtum videret, neque fine fumma turpitudinepericuloqueretrocederepofíet, iuos primùm pro tempore paucis adhortatus, mox exonera tis tormîtis, ftrenuè hoftem aggreditur, primoque impetu Ruthenos difsipat, atq; in fu-gam cóuertit. Cum autem pro numero hoftium pauciores efsent vi&ores, grauioreque armatura praepediti, hoftem Iongius perfequi non pofsét: Mofci re cognita, recupera tis animis, denuo in ordines redeunt,atque Pletenbergij peditatum, qui circiter mille quingenti inftru&a phalange hofti fe oppofuerunt,aggrefsi ftrenuè cçdunt.In ea pugna Prasfeítns Matthaeus Pernauer, cum fratre Henrico,& vexillifero Corado Schwartz, periere. Huius vexilliferi egregium facinus me« moratur.nam cum hoftium telis obrutus, confe ¿lusq; diutius ftarenon pofset,priufquam occú-beret.alta vocevirumaliquem fortem,qui vexil-lum à fe reciperet, inclamabat. ad cuius vocem Lucas Hamerftete, qui le ex Braunfuicenfibus ducibus,¡Ilegitimo tamen thoro,oriundum gloriare tur,ill icó accurrens, vexillum ex moribundi manibuscaperenitebatur.quem Conradus, fiue quod fufpe&am haberetillius fidem, fiue quod tanto honore indignum efse arbitraretur, trade-re recufauit. Cuius iniurias Lucas impatiens, e-duttogladiomanum Conradicum vexillo am-putat. Conradus nihilominus vexillum altera manu &dentibus mordicusapprehendens,tenet, COM MEN TAR.II. lit net ,Iaceratque. Lucas vexilli fragmentis arre-ptis, proditisque pedicum copijs, ad Ruthenos deficit.Huius defe&ione faâum eft, vt quadrin-genti ferè pedites ab hoftibus miferè trucida-rentur:reliqua turba cum cquitatu, feruatis ordi-nibus, ad fuos incólumes rediere. Huius cladi« autor Lucas,poftea à Mofcis captus,atq; in Mo fcowiam miisusjin aulaprincipis aliquandiuho nefto loco fuit. Verùm is accepta à Mofcis iniu riae impatiens, ex Mofcowia clam ad Chriftier-num Daniœregem poftea profugit,à quo tormé tispraeficitur. Curn autem pedites aliqui, quie* ca clade euaferant,in Daniam elapfi,illius prodi-tionem Regi indicafsent, nec cum eo vnà milita re vellent,rexChriftienius eum in Stockholm mifit-.mutatoquepôftregni ftatu, Ioftericus ,a-Iiis Guftaus íwetiae rex,recuperata itockholm Lucam ibiinuentum, numero familiarium luo-rumafcribit, & Vuiburgoppidopraeficit:vbicu nefcio cuius criminis fe infimulari cerneret, veri tus grauiora, denuó in Mofeowiam fe recepit: vbi ego ilium honorificè veftitutum, inter Prin-cipisftipendiarios vidi. Swetia imperio Mofci contermina, Nortwe-giae &¿"candÍ3b non lecusconiunfta eft,atque Italia Neapolitano regno & Pedemonti: mari-que BaltheOjdein Océano,& eo quod nunc Gla ciale appellamus, circumquaque ferè alluitur. ¿"wetia,cuius regia Holmia,quam incolaí ¿"toc-ko!m,Rutheni Stecolna appellát, amplifsimum regnum, multas & varias nationes complefti- tur; rervm mosco viticarvm tur.-inter quas virtute bellica celebres Gotthi,qui in Oftrogothos, id eft orientales: & Veftrogo-thoSjid eft occidentales Gotthos, pro regionum quas incoluntfitu,diuiíí:indeq; progrefsi,toti or bi, vtpleriq;fcriptores memoriae prodiderunt, terrori fuere. Nortwegia , qaam quidam Nortwagiam ap- {>ellant,longo tra&u Swetiae adiacet, mariq; al-uitur. Atq-, vthaec á ¿udjid eft Meridie: ita ilia a Nort,ideft Septentrione,ad quern fita eft,nomé accepit. Germanienim quatuororbis plagis ver nacula nomina indidere, prouinciasqj his adia-centes inde denominauere.Oft enim, Orientem fignificat:vnde Auftria, quam Germani proprie exprimunt, Ofterreich. Vueft, Occidentem :á quo Vueftualia.ita á ¿ud & Nort,vt didum eft, •Twetia & Nortwegia. Scandia vero non eft ínfula,fed continés,Swe tiaeregni pars, quas longo trattu Gotthos con-tingit, & cuius nunc bonam partem rex Danias poísidet. Caeterum cum eam,harum rerum Scri-ptores, maiorem ipfa Swetia fecerint, ex eaque Gotthos & Longobardos progreffos fuifle re-tulerint:videncur,mea quidem fentétia, hasc tria regna veluti integrum quoddam corpus,Scandi^ duntaxat nomine comprehendiflerquia turn ilia terrae pars inter mare Baltheum , quod Finlan-diam alluit,& Glaciale mare,incognita fuit:qu§ q;adhuc propter totpaludes,innúmeros fluuios & intemperie cceli inculta,atq; parú cognita eft. Quas res fecit, vtpleriq; hanc immenfae magnitu dinis COMMENTARII. 12} dinis infulam, vno icandiae nomine appcllaret* De Corela fupra diftum eft, earn 8i regi iwe-tia.',& principi Mofcowif ,quod ditioni vtriufq; Principis interpofita eft tiibutariam efle. eaq; re vterque fuam efle gloriatur: cuius fines ad mare Glaciale vfque protenduntur. Caeteium cum de Glaciali mari varia multaque a plerifq; fcriptori-bus tradantur,haud abs re tore vifum eft, fi illius maris nauigationem paucis fubiungam. N A VI GAT 10 PER MARE Glaciale. Vo tempore Serenifsimi Princi pis mei Oratorem apud magnu Ducem Molcowiae agebam, a-derat forte Gregorius Iltoma, Principis illius interpres,homo induftrius ,'qui apud Ioannem Daniae regem,linguam Latlnam didicerat.is anno Domini 1496, a fuo Principe cum magiftro Dauid natione iScoto, regis Daniae tunc Orato-re,quem ego quoq; priori legatione illic cogno-ui,ad regem Dani^ milTus, totius itineris fui rati onem nobis compendid retulit: quöd cum nobis in tantalocorum difficultate arduum&ni-mis laboriofum videretur,paucis,ficuti ab eo ac-cepi.defcriberevolui.Principiodicebat, Tecum Dauid iä ditto oratore, a Principe fuo dimiflos, Nowogardiam magnam perueniffe. Cum aute eo tempore regnum Swetiae ä rege Daniae defe-cifletjäd hfc Mofcus cü Swetenfibus difsideret, atque rervm moscoviticarvm atq; adeö commune &confuetum iter illi propter tumuitus bellicos tenere non polient,aliud iterlongius quidem, ac tutius ingreffos fuilTe:ac primüm quidem ex Nowogardia ad oftia D wins ac Potiwlojdifficiliadmodum itinere perue-nillc.Dicebat autem iter hoc,quod ob mofeftias Sclabores nunquamfatis deteftari poterac, efle fpacio trecentorum mil. Confcenfis deniqueiri Dwinae oftijs quatuor nauiculis, littus Oceani dextrum fe nauigando tenuifle, ibiq; montes altos Scafperos vidifle.-tandeconfeöis x v I. mil. finuq; quodam traie&o, littus finiftrum adnaui-gaile. atq-, mari amplo a dextris relifto, quod a Petzorafluuio, quemadmodü &adiacentes mo tes,nomen habet, ad Finlappiae populos perue-niiTe: quietfi humilibus in cafis pafsim leciidum mare habitant,ferinamq; propemodum vita du-cant,feris tamen Lappis iuntmanfuetiores. Eos Mofco veftigales eile dicebat. Relifta poftea Lapporum terra,ac oftuaginta mil. nauigatione confe&a.Nortpoden regionem,regi iwetiae fub ie&am,attigiiTe.Hanc Rutheni KaienskaScmla, f>opulos veto Kayeni appellant, inde emenfo ac üperato littore flexuofo,quod in dextrum pro-tendebatur, ad Promontorium quoddam, quod SanftumNafum appellant,fe peruenille dicebat. Eft autem ianitus Nafus,faxumingens,ad nafi fimilitudinem in mare prominens: i'ubquo antrum vorticofum confpicitur, quodlingulis 1'eX horis mare abforbet, ac alternatim magno foni-turcddiceuomuqueeiui'modi voraginsm, Ali; vm- commentarií. 124. vmbilicum maris,ahj Charybdim dixere.Tantá auté huius gurgitis vim efle, vt ñaues aliasque iri propinquo íes attraberet, inuolueret atqj abfor-beret: ñeque fe vnquam in maiori periculo fuif-feaiebat. Namgurgite fubitó ac violenterna-uem^qua vehebantur, ad fe attrahente, vix magno labore renitencibus remis fefe euafilFe. Supe rato S. Nafo,ad quendam montem faxofum, quern circumire oportebat,peruenifle: vbi cum ventis reflantibus aliquot diebus detinerentur, nauta,Saxum (in quit) hoc quod cernitis, kernes appellant: quod nifi muñere aliquo á nobis pla-catum fuerit, haud facile prasteribimus.quem I-fthoma,obvanam fuperftitionemfe increpaiTe aiebat. increpatu»nauta lubticuit,totoqueillic quatriduo vi tempeftatis rerentos, ventis poftea quiefcentibus/oluiU'e.Cumque fecundo iam fla tu veherentur,nauclerum dixifle: Vos admoniti onem meam de placando Semes faxo, tanquam vanam fuperftitionem irridebatis:at nifi ego no-ducla m alcenfo Icopulo, Semes placaffem, nequáquam, tranfitus nobis conceffus fuilTet. inter rogacus.quid Semi obtuliíTet? auen® farinam bu tyro permixtam , fuperlapidem quem promine-re vidimus,fe fudiííe dicebat. Poftea cum ita na-uigarent,aliud ingens promontorium, Motka nomine,ad peninfulae fpeciem ipfis occurrifle:in cuius extremitateBarthuscaftrum,quod prae-fidialem dnmum fignificat, eflet. Habentenim ibi reges Nordwegiae,addefendendos fines,militare prídidium, Tantam autem eius promon- tori; rervm moscoviticarvm torij longitudinem in mare efle dicebat,vt vix o-¿to diebus circumiri poiTet. qua mora ne impedi rentur,& nauiculas & farcinulas per Ilthumum dimidij miliaris interuallo,magno labore hume-lis traduxerunt. Dein in Dikilopporum, qui feri Loppifunt,regionem,ad locum Dront nomine, qui ducentis ä Dwina in ieptentrionem miliari bus abeft3nauigaire.atq; eo vfq:,Mofcowie Prin cipem,vtipfi narran t,tributa exigere Tolere. Reli öis porrö ibi fcaphis, reliquum itineris terra tra-his confecifle. Referebatpraeterea, ceruorum ibi greges,ut apud nos bourn,efTe,qui Nordwego-rum lingua Rhen vocantur, noftratibusqj ceruis aliquanto maiores 1'unt: quibus Loppivice iu-mentorum vtantur,hoc modo. Vehiculoin fca-phae pifcatoriae formamfailo , ceruosiungunt: in quo homo , ne citato , ceruorum curfu exci-dat,pedibus alligatur. Lorum , quo ceruorum curium moderatur,finiftra;dextra veró manu baculum tenet, quo vehiculi,fi forte in ali-quam parte plus equo vergeret;cafum fuftineat. atq; eo vehendi genere viginti miliaria fe vno die confecille, ceruüqj tandé dimififle:qué ad dominum fuum ftabulaq; cófueta fponte redijife,dice bat.Eo tandem itinere confedio, ad Berges ciui-tatem Nordwegiae, reftá in Jeptentrionem inter montes poli tarn,indequc equitatione in Da-niam peruenifle. Caeterüm apud Dront & Berges in folftitio aeftiuali, dies vigintiduarum hora rüelTedicitur. Blafius alter Principis interpres, quipaucos ante annosä Principe fuo adCaefa- rem commentary i. it ' rem in Hifpaniam millus fuerat, diuerfam, ma-giscjue compendiariam icineris fui racionem nobis expofuit.Dicebat enim, cum ad Ioannem re-gem Dani^ miifus fuiffetex Molcowia.RoitoW vfqj pedes veniife: conlcenljs^j nauibus Pereas-law, á Pereaslaw per Vuolgam in Caftromowr indeque feptem werft terreftri itinere ad fluuio-lum quendam fe perueniiTe, per quem cumin Vuolochdam primúm,íuchaná deinde,& Dwi nam,ad Berges vlqj Norwegiae vrbem nauigtf-fet, omniaque pericula & labores quos Ifthoma fuprkretulit,nauigandofuperairet,re¿la tandem Haímáfíaniae metropolim,qu¡j GermanisKop-penhagen dicitur, perueniiTe. In reditu vterqj fe per Liwoniam in Mofcowiam reuerfos faille, xlludque iter annuo fpacio confecille dicebat. quamuis alter,Gregorius Ifthoma,fe media hu-ius temporis parte" tempeftatibus in plerilqj lo-cis detentum & remoratum fuifle aiebat. Vterq; tamen conftanteraffirmabat,fe mille & feptingé ta werft, hoceft 540 miliaria hoc itinere pera- ÍrrafTe. Demetrius item ille, qui nouifsimé apud ummum Pontifieem Roms Oratorem egit, ex cuius etiam.relatione Paulus Iouius Mofcowiá fuam defcriplit,perqj hocipfum iter in Nordwe giam & Daniam miifus venerat,omnia fuprä di • ¿ta i ta le habere confirmauit. Caeterúm hiom-nes,de congelato feu glaciali maria me interrogad, nihil aliud refponderunt, quam fein mariti-mislocis plurimos & máximos fluuios, quorS ▼ehementi 5c copiofo in ßuxu maria longis fpa- R cijs rervm moscoviticas vm cíjs abiplislittoribus propelluntur, vidilfejeos-queab ipl;s littonbus per certa Ipacia vnácufn maricongelari: vti firm Liwonia, alijsqi Swe-tiae paribus . quamuis enim concurrentium ven toium Ímpetu glaciesin mari trangatur, ir> tiu-mimbiis tam;n raro, vel nunquam, niti inunda-tio aliqua fuperueniat, glacies turn congelta ele uatur, aui f-angitur. nam glacierum trulla, fíu-tiiorum vi in mare delata, per totum fere annum íupefnátant; a-deoq; frigoris vehementia denuó conerefcunt, vtaliqwando plurium annorum gla ciem irf vnum concretam, ibi cerneré iiceat. id quod ex frultis,quae a vends in littus propelluntur, fácíle cognófcitur» Equidem & Baltheum ma*e in plurimis locis 8c faepius congelari,2 fide •digtti's audiui.Diceb2nt,etiam in earegione, qu^ ateris Loppis habiÉatur,JK)lem aelliuali lolfiitio quadragtnra diebus non occidere: tribus ramen nottis horis corpus lolis calígine quadam obdu ¿turn, vtradij iliius nonappareant, videri: tan-tumqueluminis niliilominusprzebere, vt nemo á labore fu o tanebris excludatur. Mofciia&ant, fe ex illis feris Loppis habere veítigal. quod erll verifimile non fit,mirum tamen.non eít, cura alios vicinos abipfis vedigalexigentes non ha-beant.Tributi autemloco prlles & pilces,cum aliud non habeant,pendút. Perfoluroauteman riiio tribúto, nemini 1«quicquam debere ,1'uique fe íuris elfe gloriai itur. Loppi quamnis pane, tale aii/sqtie gülxirritamentis careant, lolisquc pi£ eibus Stfcúsvcautur, muUiim tarosn proniin COM MENTARIÍ." liá libidinem elle perhibentur.íagittarij porro per» • tíisimi omnes, adeó vtfi quas. nobiliores in ve-natione feras nancifcantur, eas quó pelle integra fie immaculata potiantur, miffa in probofeidem £»gitta interheiunt. Mercatores, aliosque hofpi-tes peregrinos, domicum vxore, venatum eun* tes reiinquunc.reueríijfivxorem hofpitiscon-fuecudine laetamacfolito hilanorem reperíant, muñere aliquo hunc donantífin minus, turpjteí expellunt. lanrconfuetudine hominum exter-norum, qui.quíeftus gratia «6 commeant, in-natam feritatem deponere , ac maníuetiores fíe-riincipiunt. Mercatores libenteradmittunt, á quibus. excraiTo panno veftes, itemlecures, a-cur,coelearia,cultri, pocula, farina, ollae, idque genus alia ipíis afferuntur: ¡ta vt co&is iam cibi« vefcantur,humanioresque mores induerint. Ve-ftibus, quas ipil ex diueifis ferarum pellibps con ' fiiunt,vtunttir,eoquehab¡tu in Mofeowiam all— quando veniuntrpaueilsimi tamen caligis,acpi-leis,ex.pelleceruinaconfetis, vtuntur. Nullus illis aureíe & argéntea: monetíe vfus, fola re-rum permutatione contentis-: & eum aliorum idiomata non calleant,apudexteros rnutipro-pemodum elle videntur. Tuguriola fuá cortici-bus arborum tegunt: & nufquam. certas fedes habent, fed abfumptis yno loco feris ac pifei-bus,alió migrant.Narrabantetiamprsediíli Mo ■fcowie Principis Oratores,fein eifaem partibus altifsimos montes,ad iEtnse fimilicudinem flam masfemper eiudants^vidifle: &inipfa JNort- R a we- RERVM MOSCOVITIC AR. V to wegia multos montes perpetua conflagrations corruifle.Quare addufti quídam,purgatorium i- Í;nem ibieff: fabulatur.dequibus montibus, du egatione apud Chriftiemum Danorum regen» fungerer, eadem fere ab Nordwegiae Prseteíti», qui cum forté aderant,accepi. Circa oftia Petzo-ix fluuij,quse funt dextrorlum ab oftijs Dwinf* varia|magnaq-,inOceano dicunturelTeanimalu. Inter alia autcm, animal quoddam magnitudine bouis,quod accola; Mors appellant. Breues hu« ic,inflar caftorum, funt pedes: peöore pro reli-qui corporis fui proportione aliquanto altiore, latiore^;, dencibus fuperioribus duobu« in Ion-gú prominentibus. Hoc animal fobolit ac quie-cis caufa,cum luí generis animalibus, Océano re liftOjgregatim montes petit: vbi antequam fom no,quo natura profundiore opprimitur,fe dede-rit, vigilé,gruum inflar, exfuo numero cóflituit: qui G obdormifcat, aut forte ä venatore occidai tur,reliqua tum facile capi pofsút.fin mugitu, vt foletjlignu dederit,mox reliquus grex excica cu», pofterioribuspedibus décibus admotis, fumma celeritate,tanqua vehículo per monté delapG, in Oceanum fe praecipitant: vdí in fupernatantibus glacierú fruflis pro tempore etiá quiefcere folét. Ea animalia venatores,lolos propter dentes infe flátunex quibusMofci,Tartarí,& in primisTur ci,gladiorum & pugionum manubria affable fa-ciunt.-hiscj; pro ornamento magis, quam vt gra-uiores iftusfvt quidam fabulatus eft Jincutiát,v-tuntur. Porro apudTurco», Molcos ScTartaro« hi den COMMENTARII. tí? hi dentes pondere veneunt,pifciumque dentM vocantur. Mare Glaciale vltra Dwinam,ad PetfchorajfiC Obioftia vfqjjlongèlateqi protcditur. vltra quae Engronelandt regionéelseaiunt. Earn cùm ob altos montes, qui perpetuis niuibus obíiti rigét, tum perpetuam glaciem mari mnatantem ('qua nauigationem impediat, periculofamq; faciatj à conuerfatione feu commetcio noftroru hominu feiunftam,atq; ideo incognitarn efse audio. D E MODO EXCIPIENDI ET traftandi Or at ares. Ra tor in Mofeo wiä profïçifcé» eiusqj limitibus appropinqüás, nuncium ad proximamciuitate mittit,quieiusciuitatis Prafeito indicet/e.Oratoré talis Domini, limites Principis ingrefsu rum.MoxPrafe&us,non folum aquo Principe mittatur,fed cuius etiâ conditions, dignitatisue fit ipfe Orator,item quotus veniat,di!igenter in-quirit : quibus cognitis ,aliquem cum comitatu, habita tam Principis à quo mittatur, dignitate, quâm Oratorisratione.adexcipiendum & dedu cendum Oratoreth mittit. Interim etiam magno Duci, vnde & à quo veniat, continuó fignificat. Mifsus,ex itinere pariter aliquem ex fuis pramit tit,qui Oratori fignificet, Magnum hominem ad uenire.qul eum certo loco (locum defignans)ex¿ cepturut ût. Porrô Magni hominis titulo propte R i rea 'rervm moscoviticarvm. irea vtuntur,qu6d illud prsedicatu Magnus,tribu ituromnibus exedlentioribus perfonis. iveq*,ci Trim quequam ftrenuum,aut nobilem, aut Baro* r>em,illultrem aut magnificu vocant,aut alio de^ ntq-, id genus titulo omant.Cceteium in coogref iii>miiTus ille adeo no ceditloco, vc niuem hyber no:tempore,vbi fubiiftit,verrere,feu terere itaiu beat,quo Oratorpr ? a toi pídem ex lubi/cs ephippiaiio, tanquam deká fui us,qua re ammaduerfa,miífus continuó ex e-quo delcendic; cgo veró lente me ex equo detii», li,ita ve ilium a me iljufum e.le pœuituerit. ¿ub haecaccedes,aperto capice inquit: Maguí doini )i Bafilij, Dei gracia regis 5c domiru totius Rufsiae,&, magni ducis:&c.('redcandopqriores principatusJLocütencs & Çapjtàneus Ni pro-uiiKiae.&c.iufsittibifignificaie.Pçftqqam in tel. lexitte Oiatorem cantidomini, ad magnuip doí niinum noftrum venire, militJjps tibi obújá , vt te ad le deduceremui.fiepetédo titu'um Piiuci-pis, & LocQtenentis. jPrseterea nobis cemanda tum e)t,vtinquireremus,qii(àm íanéequiq^i|pris« f is/enim modus eft in excipieado,Quàm lanè ci quicafti.'YDein Oratori dextram miifus poriigit; neq-, rurlus honorem prior exhihet, nifi vidcat Oratoré caput fuum aperire.Sub hsec, hpmanita tis forte officio adduâus, vitro Oracorem com-pel;ïat;qu3erens,quàmfanè^uitaiTec. Pc^lr^m.6 dat lignú manu iiiijuens, Afcende & v»de.Con-fcenfis tandem equis,aut vehiculis,fubliiKt loco vnàcû (uismeq^viaceditOratorijled poftrénius à lonjefequitur, curatq^ diliglier ne quiiquá, rétrocédât , autlubfequatur : procedente Oía to re, tno* fcifcitácur primú nomen. Oratoiis, & fingu lorú feruitortv.item nomina parentum,& ex qua quífqj prouinciajoriundus fit, qualem quifq; cal Ieatli"guam,S¿ cuius fit códitionis, an ptindpjs a%uius feruitor,an Oratoris conlanguineus,;^ut affinislit; &anpiius quoq-, in eorumprouiiVçia R 4 fuetit. RERVM M O S CO VI TIC ARVH fuerit. quae fingula ad magnum ducem per lite» ras continué referunt.Porro cum paülulum pro grefsus eft Orator,occurrithomo,mandatum di cens àfcLocumtenentehabere, vtfibideomni bus necefsarijs prouideat. Dobrowna igitur, oppidulo Lithwaniae, ad Borpfthené fitö,egrefsi,ofl:oq; eodem die milia-ribus confettis, cum limites Molcowiae attigif-femus,fubdiuoperno&auimus:fluuiolumaquis redundantem ponte ftrauimus, vt port mediam noflcm inde progredi, & Smolentzko peruenire pofsemus.Nam ab ingrefsu,feu limite, in princi patum Mofcowiae, Smolentzko ciuiras duode-cimmiliarib. tan tu m Germanicisdiftat. Manç cum ad vnum f;re miliare Germ, progrefsi efse-mus,honorificè fufcipimur : atq^ inde vix ad di-midiu miliare progrelsi,Ioco fub diuo nobis con ftituto patienter perno£tauimus:poftero die rut fus ad duo miliaria progresfis,locus pernoftan-di conftitutus fuit, vbi à deduitore noftro prolixe ßclauteacccptifumus. Caeteriimfequenti diefquae erat dies Palmarum) quamuis feruitori busnoftris rnandaueramus, vtnullibi fubfifte* rent,qui cum farcinis re&à imolentzko conten-derent:eos tarnen, vix ad duo miliaria Ger.pro* grefsi, in loco ad pernoftandum conftituto de-tentos inuenimus.Nos autem cum vlterius per-gentes viderent,obfecrabant,vt faltem ibi pran-dium fumeremus. quibus parendum erat. Ea e-tenirn die deduttotnofter, Oratores fui domini ex Hifpania à Caefare nobifcum reuertentes, Kncs COMMEKTARH. II? Knes Ioannen? Poletzen Iaroflawski, & Jimeo nem Trophimow lecretariu inuitaucrat. Ego, qui fciebam caufam, cur nos tam diu in his loli— tudinibusdctinerent(mifcrant ctenim exSmo-lentzko ad magnu Ducem, nunciando aduentu noftrum,expeftantes refponfum, an liceretnos ducere in caftrum,nec ne jvolui cxperiri animum illorum.ingrediorqi viam imolentzko verfus.Id ali; procurators cum animaduertunt, eueftigio ad deduftorem currunt,difceflum noftrum nun-cunt:mox reuerfi ,orant, mifdentes etiampre-cibus minas,vt mancremus. Sed illis inrcrea hue atque illuc curfitantibus, cum ad tertium fere pernoftandi locum perueniiTemus, meus procurator inquit;iigifmunde quid agis?cur pro ar-bitrio tuoin alienis dominijs contra ordinatio-nem domini progrederis ? Cui refpondi: Equi-demnonfumafluetusin fyluis, more ferarum> fed fub te&is & inter homines viuere. Oratorea domini veftri trafierunt per regnum domini mei pro arbitrio fuo,& dedufti funt per ciuitates,op-pida& villas.Hoc idem & mihi liceat. Neque ell man datum domini veftri, neque cauiam ne-cefsitatemue tantae morse video. Poftea aiunt fe-fe paru deflexuros,caufantes noftem iam immi-nere:prseterea fer6 caftrum ingredi haud quaqua conuenire.Horumautemnos caulas, quas pra:-tendebant,contemnentes,reus commutata dabát.Quintuplicem porum temper affciebant, triplicem medonem, duphcemceiuifiam . Aliquando pro certis rebus ineapetunia ad forum mileram, pnecipué vero pto viuis piicibus. id grauiter ferebant,dicentes, domino eorum inde magnam fieri iniuriam. In-dicabam criam procuraron,me robüibus, quoru quinqué numero mecum habui, lefíulos curare velle. At llkmox refpoodebat, non eile confue-todinemJeduliscuiquamprouidere.Cuirefpon di:Me nó petere,fed velle emere: atque ideo fecú Cornmunicare,ne pofthac,vt antea,irafceretur.Se quenri itaque die reuerlus incjuit: Retuli ad con-filiarios domini mei, de quibus herí colloquebaí niur. Iniunxerút mihi,vttibi dicerem,ne númos pío leítulis exponeres.nam quemadmodum no-ftios homines in partibus vellris traftaftis, ea-dem raiioneíefe & vos traíiaturos polHcentur» Cuín autem per biduum quieuiflemusin holpií tío, quaeliuimus a procuratoribus noltris,qua die Princeps nos accerfurus, auditurusqueeíletr Quandocunq; volueritis, relpondent, referemu» ad conliliarios domini. Moxpetiuimus. Erat no bis cóftitutus terminus,fed in aliú diem reieflus, Pridie autem eius diet, venerat iple procurator, dicens : Coniiliarij nollri domini mandarurit mihi, v,t tibi nuntiaretTi, tecras ad Principem noílrum i turn m. Porro quotiefcunque;nos vo-tarunt,lempei interpretes Tecum habuetunt.Eo dem . RERVM MOSCO VITIC AR VM demvefperircuertiturinterpre9,& dicit:Praepa-» rate,quiavocaberisad confpeftum domini. Ité mané rcuertitur, rurfus commonens; Hodic erisin confpeftu domini. Dein vi*quartalivni-us horaeelapfo, fimiliter vtriufque noitrum ve-nic procurator dices; Iá iam magni homines pro vobis venient,atq; ideo decet vos in eafdem con uenire aedes . Cumitaque Cajfareum oratorem accelsiilem,continuo interpres aduolat, & magnos homines,eosq; praecipuosapudPrincipe viros.qui nos in aulam efsét dedufturi, nunc ad-efseait .Eratautem quidam Knes Bafiliusla-rollawski, magno Duci fanguine iun£lus.alter, vnusexi/squinos nomine Principisexceperát: quos comitabáturpíurimi nobiíes. Interim pro-curatores noftri mouebant nos, vtillis magnis hominibus honorem exhiberemus, & obuiam iremus.quibus refpondimus, fcire nos debitum officium nofh urn, atque etiam fatturos. Caete-rúm cum iam illi ex equis defcendifsent,atq; ho-fpitale diuerforium Comitis ingrederentur, pro-curatoresfubindenosvrgebant, vtillis obuiam rocederemus,eorumqi Principem indeferendo onore,noftrisdominis quodammodo praepo neremus.nos vero interim dum illi afeenderent, núc hoc, nunc aliud impedimentum fimulantes ©ccurfum tardamus, atque regain medi;'sgra-dibus in illos incidimus :eosque vt aliquantifper refp ira rent, in habitationem ducere voluimus, fed id facere ienuebant.Ipfeque Knes.inquir, , Magnus Dominus (recitando integrum citulú) iufsit COMMENTARII. iufsit vos ad fe venire. Mox confceníis equis, magna comitante caterua progrefsi,in cantas ho minum turbas iuxta arcem iucidimus,vt per eas vix magno latellicum labore ac opera penetra-uerirnus. Ell enim ea apud iilos conluetudo, vE quotiefcunque infignesexternorum principum acregum Oratores in aulam deducendilunt, tú vulgus nobilium,flipendiari; ac milites ex cir-cumiacentibus ac vicinis regionibus, iuilu Prin-cipis conuocencur. vrbia taberna; omnes ac of-ficinaefub id temp us occludantur, venden tes ac ementes foro pellantur, ciues denique vndiqua-queconueniant.Hocaucem eo fit, vtextam im menla hominum multitudine, fubditorumque turba, Pripcipis apud alienígenas potentiá;e* tantis autem excernorum principum Iegationi-bus, maieftas apud omnes appareat. Porro arce ingredientes, diuerfis in locisceu regionibs, diuerli ordinis homines coljocatos vidimus. Iuxtaportam fhbantciues : milites vero & fti-pendiarij areain tenebant, qui pedes nos comi-tabantur,antecedebant, & ftando impediebant, ne ad gradus vlque perueniremus, ibiqj ex equis defcenderemus . Etenimprope gradus exequo defcendere , praeter Principem , nemini licet. Quod ideo quoque fit, vt maior Principi honoc exhibitus videatur. Primum autem, vt ad medios gradus venimus, occurrunt nobis certi Prin-cipis confiliarij, porrigentes manum 8c ofcu-lum,nosque vlterius deducunt. Moxfuperatis gradibus,occurrunc 8c alij, maioris authoritaris . " S con- RERVM MOSCOVITICARVM confiliarij : cedentibusque prioribus(eft enira mosjVtpriores fequentibus, ac proximis quibuf :ne,Leonhardus Comes frontem percutit: de tua magna gracia, icidem de iigifmundo. Pri-m»rn fignificat, quafi, inclinâtfe, aut honorem eshibcuiecundumjgratus agit, de gratia accepta. C O M M BN T A R 11. pta. Nam frontem percutere accipiunt pro falu-tacione, graciarum aftione, & alijs id genus le-bus. Etiiiim quocies aliquis quicquam petit, vei grutiasagit, turn caput inclinare lolec.l) enixius id facere ltudet,tum ica fe dertiitiir, vt rerram ma nu coiuingat. Si magno Ducipro re aliqua maxima gratus agere,aut petereab eodem quic-quam vo!unt,tum vlqj adeó le inclinant, demit« tnntqi.vt front; terra m contingant. Pr'nceps in loco ein.nentiore ac illultri, pariete imagine di-ui cuiuldálplendéte,apcrto capicefedebat, habe batq-, á dextra in fcamno pileum Kopack,tiniltia vero baculum cum cruce Poíbch^tq; peluim cu duobus gutturni/s, adiun&o impoíitoqj mátili. aiunt Principem,cum Oratori Romanas tídei ma num porrigat, credeie homini le immundo ßc impuro ponigere.atqj ideo,eo dimilTo,continuó manus lauare. Erat ibi quoq; exaduerlo Piinci« pis,loco inferiore,leamnum pro Oratoribus ad* ornatum. Eó Princepsiple.exhibico hbipriua (vt iam dittum eftjhonore, nos nutu 8c verbo ac ceriit, manu leamnum demonftrans. Quo loci cum ordine falutaremus Psincipem,aderat intet pres,qui verbum verbo reduebat. Audico autem inter caetera Caroli 8c Ferdinand! nomine, furrexerat,deque fcabello del'cenderat. auditaqj ad finem vfq-, i"alutatione:Frater (inquit) noftec Carolus eleftus Rom. Imp. &lupremus Rex, faniisneeft/' Dum Comes refpondit,banuseftí interim fcabellum afeendir, &fedit. Haec ea-dcm,ániM nwafaluwcione, ex me de Ferdinádo " ~ S X qu» RERVM MOSCOVITICARVM quserebat.Dein vtrurnquenoftrûm ordine ad fe vocabatjdicebatqj.'Porrige mihi manum.qua da ta,fubiungit,Sanúsne equicafti fad qus> vterquc noftrûm,iuxta illorum morem reípoñdit ; Deus dcc, vt tu fanus fis ad multos annos. Equidem dementia Dei,& tua gratia, fanus.Jfubhaec iuf-feratjVt federemus.Nos vero, priufquam id feci mus, iuxta illorum confuetudinem , Principi in primisjdein conliliarijs & fÇnefis,qui pro honore noftro llabant,gracias,caput ad vtramque pac tem inclinantes,egimus. Solentalioqui aliorum Principum Oratores, praefertim qui exLichwa-nia,Liwonia,Swecia,ôcc.mittuntur,in confpe-£tum Principis admifsi,vnà cum comitatu ac fee uitoribuSjfinguli fingula muñera olFcrre. Porro contuecudo offerendi muñera eft eiuf-modi. Audita &expofi ta legatione,mox confiü-arius is qui Oratores ad Principe introduxit, iuc gens,clara & aperta voce omnibus audientib. ita dicit:Magne Domine,N. Oratorfrontem percix tit,N,tali muñere.hoc idé de íecúdo & tertio re-petit.Dein fingulorum nobilium ac feruitorum, codé modo & nomina & muñera exprimit. Có ftituitur deniqi il Li in latere ¿ecretarius,qui pari-ter& Oratorum, & fingulorum ex ordine offe-rentium nomina & muñera nominatim fignat. Eiufmodi auté'muneraipfi Pominki,quafi Mne moíynon quoddá appellant. noftros vero ad-monebantde muneribus.-quibusrefpondimus, Non elfe moris noftri. Jed redeo ad propofitú. Salutations expoûta cum pauhfper fedifle-, mu» COMWENTARII. ijy mus, inuitauerat ordine vtrumqj ncftrúm Princeps hifce verbis: Prádebis mecu. In priore mea legatione,vt hoc quoq;adi/ciam", iuxta illorum confuetudinem me hoc modo inuitauerat.Sigif-munde, comedes ial&panem noilrum nobif-cum. Mox dein vocatis ad fe procuratoribus no ftris,ncfcio quid ill is demitTa voce dixerat.á qui-bus vicilsim admoniti interpretes : Surgite, in-quiunt, eamus inaliam habitationem. in qua dú reliquum legationis acmandatorum quibuldam conliliarijs ac fecretarijs á Principe conilicutis exponimus, adornabantur menfa;. Conftituto porro prandij aji^aratu, Principe fratribus ac có filiaras iamdifcumbentibus, in caenaculum ipfi cum elTemus deduíii, continuó confiliarij carte-riq; omnes orditienobis aiTurrexerunt: quibus vicilsim,morem eorum edo£ti,priufquam confe derantjgratias, caput ad omnes partes inclinando,egimus: locumque in accubitu, quem nobis ipie Princeps manu delignabat,ca2pimus.Caete-rum tabula? inccenaculo circumcirca adornatas erant.In medio itabatabacus, grauis diuerfis au reis & argenteis poculis. In tabula,ad quá Princeps fedebat , vtrinq; tantum interualli reli&um erat,quantumipfemanibusexpáfís fpacij pertin gere poiTet: infra quod fratres , li forte adfunt, a. dextris fenior, iunior á finiftris,fedent. A fratre rurlus paulo ampliore fpacio interiefto, feniores /Cnefi,confiliari], ordine ac gratia quam quifque apud Principem obtinet obleruata, fedebant. Ex oppifito Principis in alia tabula nos fedeba- S 3 mus: RETtVM MOSCOVITIC ARV M in'is.atque paruo interuallo interpofito.famiKlU r?s ac leruitores noftri.quibus exaduerto . in al-tcro latere,ordine ledebachi,qui nos exholpitio jn aulam deducebant. in pofterioribus vtiinque oppolitis rabuiis.ledcbant hi quo s PiincepstiU galan gratis inuitauerat:quicus ftlpendiari; no-nunquam adhibentur.in tabulispolita erant vaf cu!a, quorum aliaaceto, alia pipeie , alia tale le- i)!eta erant tingula autem per longitudinem ta->u'x- ita collocata & dilliibuta erant, vt lempef quacuor numerotouiuae, fingula baec tria habe-rent.Jub hasc dapi:eri;lplendidis veflibus orna-ti ¡ngrelsi, abacum circüeuntes, exadueilo Prin cipis,negIeilo omni hoiiore,lubliflunt: dum o» rrmes vocati conuiua; accumberent, dumque ci-bun aifsrre iuberetur. Interim omnibus dilcu-benribus, Piinceps quendam ex luis miniftri» vocarat, ac duo tibi oblöga panis frulta dedeiat inqiiies ■ Da Leonhardo Comiti, & Sigilmüdo. hunc panem.Minifteraffumpto tecum interprets,ordine vtriq; noihüm ira obtulit; Leonhaida Com:s, Magnus Dominus Bafilius, Dei gratia Rex & Dominus rotius Rulsi^.&Magnus Dux facirribi gtatiam fuam, & mittittibi pane del'ua tabula. Hec verba interpres clara voce reddebat. Nos ftantes,Piincipisgratiamaudiebamus. Af-furrexerant& ali),extra Principis frarres,proho nore nortro. Pro eiufmodi aUte gratia ac hono-re,illa refpolione opus non eft : quam vt panem oblaium accipias, tuper tabula ponas, gratiasqj ipli Piincipi capitis incliuationc, dein cöüliari;» item COMMENTARY!. I itcmáli}s,adoniaespartss caput circumfcrédo & inclinando agas. Porro pancipio Princeps íaamerga aliquem gratiam, iale vero amorem o ftendit. Nequeveró maiorem honorem potelb alicui exhibere infuo conuiuio,quám íi alicui lal de fuá tabula mittit. Panes praeterea forrnam hslcij equini haben tes,mea opinione, omnibus ijs velcencibus,durum iugum & perpetuam fer-uitutemdeiignant. Tandem pro cibo dapiferí, nulio rurfushonore Principi exhibito , egrefsi, aquam virae, quam ab inicio prandij Temper bi-bunt:dein cygnos aíTos, quosfere pro primo fee cu!o,quoties carne vefeuntur, hofpítibus appo-nere l"o!ent,attulerant. Ex quibus tres fibi appo-íitos Princeps cultello pungens, quínammeli-or,a!ijsq;efletpra3ferendus,explorabat,eosque cótinuó auíerre iuíTerat.Egrefsi mox omnes, eo quo intrauerant ordine, cygnos diicerptos,ac in Íiartes diuifos,in minores patinas,easque fingu-as fmgula quatuorfirufta pol'uerant. íngrelsi, quinqué patinas Principi appofuerant: reliquag fratribusjconfiliarijs,Oratoribus, alijsque ordine diftribuerant. Aftat quidam, qui Principi po culum porrigit:isfcilicet,perquem panem 6C aliafercula finguiis mittit. Solet autem Princeps portiunculam dapifero ad praeguftandum dare, dein ädiuerfis partibus decerpere, gufta«. reque.-pöft fratri,aut confiliario alicui.aut Orato ribus,vnam patinam,ex qua ipfe gultauit, miete ie. Semper autem maiori folemnitate Qratori-bus huiufmodi 9bfonia,vt de pane di£tú elholíe S 4 run- RERVM MOSCOVITIC ARVM runtunin quibus accipiendis, non folumeicui mittuntur, fed alijs fingulis aiturgendum-3 adeo vt toties exhibita Principis gratia, affiirgendo, ftandojgratias agendo, caputó-, fubinde in om-jies partes inclinando,non mcdiocriterquifpiam detatigetur. In priore legatione , cum Caefaiis Maximiliani Oratotem agerem, & conuiuio ac-ceptus fuillem , aiiquoties pro honore frattum Principis lurrexeram : fed ilioscummihi vicif-íim neqj gracias agere,neque vices vllas repone-re viderem, deinceps quoties gratiam à Principe accepturos animaduertebam , ccepi turn continuo cum aliquo loqui,dilsimulás omnia:& qua-uis quidam ex oppofiro mihi innuebant, meque llantibus Principis fiatribusappellabant,ego ta men viqueadeó djfsimulabá omnia, vt vix poll tertiam admonitionem ex eis,quidnam fibi vel-lent,qu3ererem.Cfleterum, cum fratres Principia ftare rei'pondiífent: egopriufquam refpicerem, airurgeremque,caeremoi¡Í3e quodammodo finie bantur. Dein cum aiiquoties tardius ailiirrexif-fem,iterumq; rtatim lediiTem,idq, qui ex oppofi to fedebant,ridèrent : itidem quam ob rem rifif-fent, tanquam aliud agens, interrogaban!. Jed cum nemo caufam aperire vellet, tandem quail intellefta caufa, vultu in grauitatem compofito dicebam:Egonuncnonadfum,vt priuataperfo na.certi qui dominum meum negligit, hunc & ego negligam. Praeterea cum Princeps alicui ex iunioribus obfonium mitteret, equidem etiam admonitus vcnon afsurgerem,relpondi : Qui domj* COMMENTARII. VÇf dominum meum honorât,hue et ego honorabo. Porrô cum alios cygnos cœperamus edere,ap- fionebantacetum,addito fale& pipere: ijsenim oco embammatis,ièu iufculi vtuntur.Lac prçte rea acidum in eundem vfum appofitum,item cu-cumeres I alii, ad haec pruna eadem ratione con-dita,prandij tempore è méfa non remouétur. Ea dem ratio in alijs inferendis ferculis feruatur: nifi quod rurfus,vtalTatura,non efferantur. Apponu tur vatij potus,maIuatuii,Graecum vinum, vari; etiam medones. Princeps cômuniter lemelaut bis porrigi lîbi poculum fuum iubet.ex quo cum bibit,Oratoresadle ordine vocat,Leonharde,iï gil'munde(dicens ) veniftiàmagno domino,ad magnû dominu.-fecifti magnfi iter, pofteaquä vi-difti gratiâ noftrâ,& lerenos oculos noftros, bene tibi erit.bibe & ebibe,& bene ede vfq; ad fa-turitaté-.deinde quiefees, vt tandem ad dominû tuu redirepolsis. Omnia Scfingulavafa, in quib. cibus,potus,acetu,piper,faI,& alia appofita vidi mus,dicunteiTeexpuro auro:id quod expôdere verum apparebat. Sunt quatuor perfonas, quae lîngulae ex vtraqj parte abaci liantes,fingula po-cula tenent:ex quibus Princeps plerunque bibit, & feepius Oratores alloquitur, monetque eos vtedant. Aliquando etiam fcilcitatur aliquidab eiSjleque valde vrbanum &humanum exhibet. In terrogabat me inter alia, an rafiffem barbami* quod vnica diftionefie , fcilicetBrill. cum fate-rer,dicit,Ethoc iuxta noftrum: qualî diceret, Et nosiafimus. Cum enim alteram vxorem duxif- S y fee, RERVM MOSCOVITICAR VM Fet,totam barbam abraferat: quod nunquam ab aliquo Principe faíhim perhibebant. Antea mi-riftri tabulae, inftar Leuitarum facris inferuien-tium,dalmaticis indutierant, cin£htamen:nunc vero habent veftes diuerfas, quas Tcrhck vo-cantjgemmis & vnionibus graues. Prandetali-qliando tres autquatuorhoras. J» prima mea le-gatione,etiam ad vnam vfquenoftis horam pran debamus. Quemadmodum enim de rebus du-bijs confultantes,faepe totum diem confumunt, neque digrediuntur, nifi re prius mature delibe-rata,conllitutaque: ita conuiuijs pariterfeu co-mefTationibus integrum abfumunt nonnunquá diem, intendentibusquetandem tsnebris fece-dunt.Conuiuas fijpe & ferculis & potu honorat. A prandio in negotijs grauioribus nihil agit: quin finito prandio dicerefolet Oratoribus, Ite nunc.dimiffbs, mill ipfi qui eos in aula deduxerár, rurfus in diuerforia reducunt: feque mandatum habere dicunt,ibi vtmaneant,illosqueexhilarét. Aíferunturargenteapocula,&certa vafcula multa, cum certo potu: omnesque in hoc ftudent, quo temulentos eos faciant. Sciunt autem pul-chre homines inuitaread bibendum.&quum nul lam aliam habent occafionem propinandi, inci-piunt tandem bibere pro lanirate Caefaris, fratría eius, Principis, aliorum denique incolumitate, 3uos videlicet in aliqua dignitate Si. honore con-itutos credunt.lllorum nomine quenquam re-cufare poculum, non debere, necetiam poiTe, cxiilimant.Ita autem bibitur. Qui incipit, fumic v poculum, COM MEN T A R T I, Ijf pocu!um,acin medium habitation!« procedicr ftansque apei tocapite,feftiuo iermone exponit, pro cuius lalute bibat,quidquc ml Ii precetur: mo* cuacuato 3C obuerfo porulo, verticem tangit,quo omnes videant le ebibilFe, 8c.lanitatem illius dos mini,cuius nomine bibitur, exoptare. Poitea ad locum lupiemum le confert, pluia pocula im-plere iubet,moxfuum cuiqiie pori igit, nomenq; pro cuius lalute bibendu lit addit.fmguli itaq; ad medium habitations ire, ac euacuatis poculis in fuum redire locum coguntur. Qui verb longio-ram compotationem effugere velit, fingat fe necefseefl temuletum, autlomno opprellumef le:aut,vt illos inebriet,aut laltem port multa exie catapoculaleampliusnequaquam bibere poife, affirmet.Etenim non credunt conuiuas bene ac« ceptos,aclautifraftatos, nifi temulenti reddan-tur. Huncmorem coinmuniter nobtles, & qui« bus permiH'um ert medonem ac ceruifi am bibere, obleruant. In priore legatione negotijs confers,cum me dirnitteret, finitoprandio ad quod eram vocatus(folentenimlegaros tarn difceden-tes,quam aducnientes, conuiuio accipere ^fur-rexerat Piinc«ps,fubliftesq;ad tabulam, pocu-15 fibi dari iulTerat.dicens; Sigifmunde,ego volo f»ro amore,que habeo erga fratre nolbü Maximi-ianu.Rom eJeöü !mp.&fupremö Regem,pro« que iänitate lua, poculuhoc ebibere : quod & tu ebibesj&alijsomnesordine, vtvideas amorem no!bum,erga fratrem noftrum Maximilianum, &c. eiqj teferas, quae videris, Dein poirigit mihi pocu* RERVM MOSCOVITICARVM pocuIum,Sc dicit.-Ebibe pro fanitate fratris 110« ftti Maximilian! Eleft. Romanorum Imperato-ris, & fupremi Regis . Poriigebat &alj-js omnibus qui prandio intererant, aut alioqui afta-bant, 8c ad fingulosijfdem verbis vtebatur. Accepts igitur poculis, parüm retrocefsirnus, ca-putque erga Principem inclinantes, bibimus. Quibus finitis, mead fe vocat, manum porri-git,acinquit:Inunc.Solet praeterea communi-ter Princeps,negoti)s Oratorumexaliqua parte pertraftatis atq; conftitutis, eos ad venationem &fo!atium inuitare. Eft iuxta Mofcowiam locus arbuftis colitus3leporibus percommodus,in quo quati quodam leporario fouetur maximus numerusleporum:quos propofita maxima poena capere,praeterea arbufta ibi fecare, nemo au-det.Nutrit etiä quam plurimos in viuarijs feraru atquealijslocis. Etquotiefcunq; vulteiufmodi vti folatio, tum ex diuerfislocis lepores compor tareiubet.nam quo plures lepores caeperit, hoc maiorefolatio 8c honore negotium fe confecif-feputat.ltemcumin campumvenerit.tum cer-tosfuosconf]liarios,adiunftiscertis etiamauli-cis.feu equitibus,pro Oratoribus mittit, eosque ad fe deduci iubet.Deduäi itaque, Principle^ ap propinquantes,deequis, conlilwriorum admo-nitione, defcenderc, 8c ad Principem ire aliquot pafsibuscoguntur.Noseademrationein vena-tione ad fe dedu£los,in equo exornato fedens, ve fte fplendida indutus,chirothecis depofitisjtetto tamen capite, humaniter exceperat, nudamque por- , COMMENTARII. »3 J porrexerat man urn, perque interpretem dicebat? Exiuimus ad folatium noftrum, vocauimus vos vt intereftetis folatio noftro,atq; indc aliqua vo luptatecaperecis-.proin equos cofcendite,nosq; fequimini. Habuittegmen quodKolpakh appel lar,quodque vtrinq^a tergo & a frontemonilia habebat,ex quibus laminae aureae in modu pena-ru inaltu tendebant, incuruantesq;furfum deoc fumque ferebantur. Veftis erat inftar Terlick,au-reis tilis contexta. ex cingulo pendebant duo oblongi patfio more cultelli,& pugio pariter ob • longus.a tergo habebat fub cingulo genus quod dam armorum veluti ceeitum, quo communitec inbello vtunttjr.Eft etenim baculus cubitoali-quantulum longior, cuicorium duarum palma-rum longitudine eft affixum : in cuius extremi-tate clauaautaenea,autferrea,ceu fruftum quod-dam exiftii.hoctamenauro vndiqueexdrnatum erat.Claudebateiu9 dextrumlatus, expulfus Ca fani rex,nomine 5cheale,Tartarus:finiftrum veto,duoiuuenes Knefi. quorum alterfecurim ex cbore, quamipfi Topor vocant,ea fere forma qualis inHungaricalibus aureis expreffa cernitur, dextra ferebat:alter veroclauam pariter Hunga-gai icae fimilem,quam ipfi Scheftopero,id eft fex-pennata appellant. Rex Scheale aceinftus erat du plici pharetra:in vna fagittas recoditas,altera ve-ro arcu inclufum quodammodo habebat. Aderat in campo plufquam trecenti equites.Porrd dum ita percampum incedimus,Piinceps nosaliquo ties,nunc hoc,iam alio loco fubfiftere, aliquan- RER.VM MOSCOVI TICAS VM do ad fepropius venire iuiferat. Dein ad locum vcnacionis perduttos, alloquebatur conluerudi-nem elle dicens,vcquotiesin venacioueac fuo folatio eiTet, tum ipfe Sc alij boni viri luis ma ni-bus canes venáticos ducerent:itidemque nos vC faceremus,hortabatur.Conftitueratdenique vni-cinque noitrum duos homines, quorum vteique canem ducebat, quibus ip(i pro lolatio noftro v-teremur. Ad ea relpoiidebamus: Nos hanc fuam gratiam grato accipere animo, eundemcjue mo-remapud noitrates elfe . ilia autem excufatione ideo vtebacur,quód apud eos canis immundum animal habetur: Sc turpe ell, canem nuda manu ateingere. Cjecerüm Itabant longo ordine centum tere homines, quorü dimidia pars nigro,alto ra flauo colore erat velhta.Nó lpngé ab i;s tublli terant omnes ali; equires, prohibentes ne illac tranlcurrerentac elaberentur lepores. Porro ne-mini ab initio dimittere canem venaiicuin per* milium erat,quam regi Scheale, 8c nobis. Princeps primus iiulamabat venarorem , ordiri iu-bens.-quicontinuo concitatilsim > equi curlti ad caeteros venacores,quorum magnus erat nume« rus,aduolat: mox vno ore omnes evclamanr, canes mololfos Se odoríferos immitrunt. vbi la« neperiucundumerataudire tot.tamque varios canum latratus.habetautem quam plurimos, Sc cos quidem óptimos, canes.Quofdam autem ad infequendum lepores tantum, Kurtzos dittos, perpulchrospilofis caudis 8c auribus,commu-nitwaiudaccs,umcíiadiongim cunead i ac per» iequen- COMMENTARII. 14© iêquendifpaciumhaudcommodos. Cumlepus felc offert,dimittuntur tres,quatuor quinqué aut plures canes, eum vndique adorientes : quo ap-prehenfo,magno plauíu acclamant,ac fimag-namferam caepiiTent. Porro lepores fi tardius aliquando excurrunt, folet tum Princeps continuó aliquem, quemcunqueinter arbufta lepo-fem in facco babentem confpexerit,nominare, ac J-lui hui inciamare.-qua voce leporem emittendu Cgnificat.Egrediuntur itaque lepores nonnun* quam quafi fomnolenti, falcantes inter canes, veluti capreoli aut agnelli inter greges . Cuiuf-cunque canis plûtes capit,is eo die optimum lira tagema praeftitifse putatur. Princeps ipfe pari ter Oratori,cuius canis plures csperit, applau-dere videtur.Porrà venatione tandem finita,om-nés conuenerant,Ieporesque comportauerant: quos tum numerabant.numerati verô funt'circi-terCCC. Aderantibitum Principis equi, non îtamulti,necfatis pulchri. eteniminpriore lega-tionefimili folatio cum interfuifsem, vidi longé plures ac pulchriores , prsefertim eius generia quos nos Turcicos, illi verô Argamak vocant. Aderantquoquecomplures falcones, alij albi, a-lij phœnicei coloris , magnitudine excellentes: quos nos Girofalcones, hcs illi Kretzet, appel« Iât:quibus venari cygrios,grues, & alias id genus auescaperefolentjiSuntauté Kretzet, aues auda-cifsimae quidem:atnon tam atroces, impetu¿¡ue horrendo, vtaliç aues quántumuis rapaces, illaru volatu, feu confpeftu ( quemadmedum quidam RERVM MOSCO VITICARVM de duabus ¿armatijs fabulatus eft)decidant, ex* tinguanturque.lllud quidem expeiientia ipia co ftat,fi quis venatur accipitre,aut nilo,aut alijs tal conibus, & interim i^retzet (quam alongé vo-Iantem continuo len tiuntjaduolauerit,quöd pif dam vlterius nequaquá infequuntur, fed pauidae fubfiltunt. Retulerunt nobis fidedigniac infig-nes viri,/Oetzet,quando exillis pariibus vbi ni-dificant,aflferuntur, turn aliquando 111 x, v, aut VX,inquodam vehículo ad hoc praeparato, fimul includun tur: atq; efcam quae illis porrigitur, ob« feruato certo quodam feuij ordine,capereiolent. Id autem ratione,an natura illis indita,an quo a-liomodofiat, incertumeft. Praeterea quemad-modumin alias auesaduerfo ímpetu feruntúr,ra pacesqueexiftunt:ita inter fe ipfas funt manfue-tiores,mutuis fete morhbusminimé dilaniantes. Nunquá aqua fe» vt caeterae aues,lauant:fed fola arena,qua pedículos excutiunt, vtuntur. Frigi-ditate adeó gaudent, vt perpetuo auc fuper glas cie,aut lapide (tare foleant. ied redeo ad inftitu« tum. Princeps exvenationeligneam quandam turrim verfus, quae abeftä Molcowia quinqué millibus palTuum,progreirus elt, vbialiquoc ten« toria erant collocata. piimum, magnum & ams plum,inltar domus,pro ie:a!iud pro rege Schea-Ie:tertium pro nobis.dein alia pro alijs perlonis, & rebus .in quae cum ordine dedufti elfemus, Princeps in fuum pariteringrellus, vefteque có* mutata,nos continuó ad fe accerferat, nobisque ingrcdiécibus^edcbatiniede ebúrnea: latus eiu» ..........~ dextrum COM MENTAR! I. 14t dextrum claudebatrex ícheale, nos ex aduerfo loco,alias Oratoribus,dum vel audiuntur,Vel da negotrjs traftant,deiiinato. Infra regem fedebát certi/Cneli Scconliliaiij. in finiftrolatere, Kneii iuniores, quos fauore fingulari ac gratia lua pro-fequicur Princeps. Difcumbentibus itaq; omnibus,apponebantur ptimüm confesiones (vt vo cant,)coriandri,aniíi,ScamygdaIorum: dein nuces , amygdala, atque faccari integra pyramis: quas miniftii genibtis flexis Principi, regi,& nobis, tenentesporrigebant. Potusfimiliterde mo re dabatur.-Princepsq; gratiam luam(vtin pran-dijsaliolet) exhibebat. In priore mea legation« eö loci etiam prandium fumpfimus. Et cum inter prandendum, panis, quem ipil Beatae Virgi« nis vocant, quemquequodamroodo confecra-tum renerari,atqjetiam edere,quem deniqu« communiterin habitationibus loco eminétior* honorificel^ruare iolent, cum forte tcntorio có-moto in terram dccidifTec: tum Princeps, atque omnes alii eo cafu grauifsime obitupefadi, trepidantes ftabanr.Tum moxaccerfitus facerdos, huncexgramine, fummo ftudioacveneratione colligebat- Port finita collatiuncula,potuque quem nobis porrexerat Princeps, fumpto, nos dimiferat,dicés:Ite nunc.Dimifsi,honorifice vf-que in hofpitia noftra dedufti fuimus. Habet 8c aliud genus folatij , pro quo ali'js Oratoribus (vt accepiJ folet vti. Aluntur vrfi, cap ti in qua-darn amplifsima & ad hoc conftituta domo: in qua Princeps,aiTumptis Oratoribus,ludos exhi- T bere rervm moscoviticarvm berelolet. Habetquofdá infimaeconditionisho mi^es,qui iubente fpe&anteq; Principe, ligneis furcis occurfant vrlis , eosq-, ad pugna lacellunt. Congrefsi tandem, fi fortéá prouocatisacin ra-biem conueriis vtfis laniati fuerint, ad Principé currunt clamantes : Domine, ecce vulneran lu-mus. quibu9 Princeps: Abite,inquit, faciam vo « bis graciam.Dein illos curare, veftes praeterea Se certos modios f uménti illis largiri iubet. Caeterùm cum iam abfoluendi dimittendi^ue eramus,honorificè,vt antea,ad prandium inuita ti,acinau!am deduíti fuimus. Vtriq; prsererca honoraria veílis,zebellinis pellibus íubdu£ta,o-blata fuit.qua indutií,inqj Principis conclaue ir» grefsis, Mari'chalcus continuo vtriufq; noftrûm nomine, ordine dicebat: Magne Domine, Leon-bardus tíc íigilmundns,de magna tua gratia, fró tempercutit:hoceft,obacceptum munus gracias agit. Vedi honoraria: adiunxeratzebellino-rum quadragenas duas,hermelinorum veró joo. atq; afprcolorum pelles i^oo. In priore legatio-ne addiderat mihi vehiculum, feu traham, cum praeftanti equo,& alba vrlîna pelle, aüoque tegu mentó commodo.Dederat deniq; multa pifeiú, Beluga,Oíetri,& Sterled, in aere durata, ied in-falfa fruftarmeque perhumaniterdimiferat.Por-ro reliquas ceremonias, quibus in dimittendi* Oiatoribus vtitur Princeps, item quando limites fu ae ditionis ingrefsi Oratores excipiuntur, rurfusque dimifsi, ad eofdem vfque redutti traban tur, fuftentanturque, fuprá in Lithwano-r tura C O MM EN TAR ir. I4Z rum Oratorum dimifsione copiofeexpUcaui. C£eterùm,quia de pace perpetua gradan da, aut falcem inducij s inter Mofeo wiœ principem ac Polonias rege ineundis,à Caefate CAROLO & fratre eius t e r d 1n A n d o Auftriae archi* duce,mífsifuimus,ceremonias, quibus Mofeo-wiœ princeps tú in firmandis induçijs vtebatur, fubiúgerc vifuni eft. Conclufis icaq;, ac in certa formam redaftis cum ¿igifmundo rege Poioniç inducijs,in aulam Principis vocati, cum in habi-tationcm quandam deduíti elîemus, aderant Li thwani Ocatores: veniuntetiam eo Principis có filiarij, quieafdem nobifeum concluferant. atqy in hanc fententiam lermonead Lithwanos con uerfo verba faciunt; Voluit quidem Princeps no fter,in fingularem gratiamac petitionern ma-gnorum principum , pacem perpetuam cum Si-gifmundo rege veftrtíinire. Ea autem cum nul-lis conditionibus fieri nunc pofsitjfcinducias ad eorundem principum adhortationem inire volu-ifle. Quibus conftituendis, ac legitimé firmandis, vos Princeps occerhiiiufsic,ac praefentes elle voluic. Tenebantporró literas ,quas Princeps regi Polonite daturus erat,confeftas, figillo appenfbj&eo quidem paruoacrubro commun» tas :in cuius figilli parte priore imago ei at,ho mo nudusequo fine fellainfidens,hartaq, draconein tranfuerberans:à cergo vero aquila(bieeps , v-troq; capite coronato,cernebatur.Habchan: pre terea inducíales literas, certa formula compofi-tas ; quamm fimiles,ac eodem exemplo, no- T 2 mini- hehvm moscoviticarvm minibus actitulis duntaxat mutandis, rex ipf« vicifsim Principi erat miffurus: in quibus nihil prorfus immutatum «rät, excepta hacclaufula, quae ad finem literarum addita erat; Nos Petrua Giska palatinus Polocenfis & capitaneus Dro-hitzinenfis 8c Michael Bohufch Bohutinowtz thefaurarius magni ducatus Lichwaniae, & Sto-uinenfisac Kamenacenfis Capitaneus, Orato* res regis Poloniae 5c Magni Ducis Lithwaniae, fatemur, eo<^ue etiam nomine crucis lignum deofculaci fumus,nosque obftrinximus, Regem videlicet noftrum eafdem pariter ofeulo crucis confirmaturum:in cuius rei meliorem fidem haf ce literas noftris lignetis communiuimus.His i-taq; auditis ac vifis, omnes vniad Principe vo-camur.Ad quem cum ingrefsi efiemus,moxcer-to loco nos ledere iull~erat,ac in haec verba loque batur: Joannes Frincifce,Comes Leonharde,¿i-gifmunde, efflagitaftis a nobis Clementis Papae feptimi,ac fratris noftri Caroli, eiusq; fratris Fee dinandinomine,vtpacemcum iigilmundo Poloniae rege perpetuam iniremus. Earn commo* dis vtrinque conditionibus facere cum haudqua quam potuimi»,rogaftis, vt faltem inducias im» poneremus.quas quidem amore noftro in princi pes veftros,nunc f4cimus,acceptamus^ue:fupet quibus dum Regi iuftitiam noftram facimus,eas que confirmamus, vos prsefentes efle volumus, quo •'«ominis veftri9 referatis, vos faftis, ac iam legitimefirmatis indueijs interfuiffe,vidille,no» q; ¡Horum amore haec omniaiscifle,Qua oratio- nofi* commentarii. «4j ne finita, Michaelem Georgi; confilîarium vo-cat,ac crucem deauratam ex oppofito de pariete fune ferico pendentem,fumere iubet.Mox con-iîliarius, fumpto mundo Iintheolo, quod lupec fuforio cantaro,in pelui collocato, iacebat,cruç» magna cum venerationeapprehendit,dextraqufl tenet. íecretarius pariter literas inducíales iun-ftat vtraque manu tenebat.ita tamen.vt Lithwa norum literas alteri« fubie&aî, eatenus promine-rent,quatenus daufula, qua fe Lithwani obftrin xerant,appareret: fuperquas fimul, vbi Michael dextra.qua crucé tenebat,pofuifret,Princeps fur* gens, feïrnone ad Lithwanorum Oratorcs con-uerfo,Iongaorationenarrabat, fequidem pacem ad fingularem petitionem ac cohortationem tan torum Principum, quorum legatos eo nomine ad fe miiïos viderent,non refugiile, fi ea vllis fibi commodisconditionibus fieri potuilTet: & cum pacem perpetuam inirecum rege ¡Horum non poflet.in horum gratiam quinquennales fe inducías,vigore literarumíliteras dígito demóftrans) iniiíe-.quas quidem, quoad Deus volet, feruabi-mus,inquiç,noftramq; iuftítiam fratrinoftro ¿"i-gifmundo regifaciemus : ea tamen conditione, vt límites per omnia literas, eodemtjue exemplo (criptas,rex nobis det,easáj pratfentibus Orato-ribus noftris confirmet.iulticiam fuam nobis facial,ac illas ad no» tandem perOratores noftro» transferendas curet. Interim etíam iuramento ros obllringetis, ea omnia & fingula regem ve-ftrum fa&urum.obferuaturumque. Dein crucem T 5 ref- R ER V M M OS COVÍTIGARVM refpicit,feque ter figno crucis, eapite to cíes inclí-nato,ac manu ad terram ferè dimiffa munit: pro-piusquèaccedens,labia, ac fi oraret, mouens,os lintheoJo tergens,inque terram expuens,crucem íandem deolculatus, fronte earn primùm,dein v troque oculo attingič. retroceden®, rurfuS cru-ce,capiteinclinato,te munit. Portea Lithwanos vt acccderentjidemq; ipfi facerent,monet. Ora-tores antequam id facerent,infcriptionem,qua fe obftrinxerant,pIuribus quidem verbis cógeftam ac compofitam, nihil tamenautparumadmo-dum vltra fupradi&am fententiam continente, Bdgufius nomine, Ruthenus,recitabat:čuiusver ba fingttlä PetruSjfide Romanus.collega repete-bat. eá'dcm nobis pariter interpres Pfincipis ad verbumréddebat. Poll:recitara ac interpretata infcriptione, Petrus ac Boguiius ordine ipfam crucém,aftáftte Principe, deolculantur. Quibus f nitis,Princéps fedens,inline verba loquibatur: Vidiftis nos fratrinoftío íigifmundo Póloni» regijiufticiam noftram obfingulatferri petitiöne C le m en ti s, Caroli 8c Ferdinandi fêcïlTe» D i ci te ergo dominis veftris, tu Ioannes Fiânéifce P&¡ pae,tu Gomes Leonharde Carolo, 6c tu íigiímñ de Ferdinando,nos ea illorum amore,8c neChfi ftianus mutuis bellis fundatur fanguis, fecifle. Haec cum longa oratione,additis confuetis titu-lis,perora(T(it: nos illi vieifsim ob iîngularetne-ius'erga principes noftros obfei'uantiam, gradas egimus,nosque mandatailliusdiligenter execü turos promifimus, Dein duos ex fuis praecipuis con- -v ■ COMMENTARII. »44 eonfiliarijs 8c fecretarijs,ad fe vocat, eosque legatos ¡am ad Poloniaeregem inilitutos,Lithwa nis innuit.Poftremó multa pocula fuo iuliu alla-ta,nobis, Lithwanis, atq; adeó omnibus 8c fin* gulis,tam noftrisquarn Lithwanorum nobili-bus,manu fuaporrigebat.Lichwaniae deniqj O-ratores nominatim appellans,dicebat: Qua: núc cgimus, 8c quse alioquiexconfiliarijs noftrisin-tellexiftis,ea fratri noftro Sigifrnundo regi expo-netis.Haeccum dixifiet, furgit, 8c ruríus inquit.-Pecre,& tu Bogufi, fratri noftro Jigifmundo Po Ionise regi, 8c magno Duci Lithwaniae,vos noftro nomine (caput interim parumfoouens) in-clinabitis.moxqj fedens, vtrumq^ accerfit; dex-tram illis,atqueetiamipforum nobilibus ordine porrigit,dicitq;,Ite nunc.atq; (¡cilios dimiferat, ITINERA IN MO-feodum, NnoM.D.xv. venerant Vien-nam ad Caefarem Maximilh«« num, Vuladislaus,8c eius filius Ludouicus,HungarÍ£e 8c Bohe miae,ac iigifmundus Polonia?, reges; vbi contraéis acconclu-filiorum 8c nepotum,confirma-taque mutua amicitia,inter cartera Caelar pollicj tuserat.feOratores fuosad Bafiliú Molcorfi du cem milTurum,qui interhunc 8c Polonia regem pacem facerent.Ad hanclegationem Ca?fapdefti rnucMt ciuiftophoium epifeopú Labacenfem, T 4 " 8C lis matrimonies ft. ER. V M M OS C OVITIC ARVM & Petrum Mraxi.^ed dum Epifcopus protrabt ret negotium,& interim regis Sigifmundi fecrc-tarius loannes Dantifcus , poitea Epifcopua Vuarmienfis^morœimpatiensj profe&ionem fe-dulô vrgeret,hoclegationis munus mihi non ita pridem ex Dania reuerfo,fuit impoiîtum. Man-datis itaq; continué à Cœfare Haganoa: Alfatia» oppido acceptis difeedens. Traiefto primùm Rheno,per Marchionum Badenfium ditionem & oppida,Raftat, Edingen Pfortzach,in ducatum Vuirtenbergenfem, Con ftat:oppidum deniqueimperij Eflingen ad Ne-carum,quem & Nicrum appellant,fitum,indeqj Gopingen & Geiflingen veni. Vims mox Danubio fuperato,per Gunfpurg, «c oppidum Purgaw, à quo Marchionatus Bur* gouiaenomen habet, Auguftam Vindelicorum ad Lycum fluuium perrexi:vbi me ptœftolaban-tur Gregorius Sagrewski Mofcusnuncius, ôc Chryfoftomus Columnus fecretarius Elizabeth^ viduas Ioannis Jfortiae Mediolani & Bharij, quiitineris erant comités. ReliftaAuguftafubinitiumanni M.D.XVI. vitra Lycum , per Bauaris ciuitatis & oppida, Fridberg,Inderftorif,Freyfingen,id eft Frifingé-fem epilcopatum ad fluuiu Ambor, Landshuet ad Iferâflu.Gengkhofn,Pfarkirchen, Scharding ad Oenum traniiuimus. Oenocjue fuperato,ri-pasq; Danubij legétes, Auftriam fupra Onafum attigimus . Linciumoppidumin ripa Danubij fitum,caput eiusprouincia: ingtclsi,pontemquc ' COMMENTARII. t4f illic Danubio itapofitum tranfeuntes,per oppida Galncukirché,Pregartn,Pierpa ch, Kunigswifn, Arbafpach, Rapolftain, in atchiducatu Auftrise, atq; adeô oppida Claram vallam, vulgà Tzwelc dittam,Ralînfeld, Horn,& Retz peruenirtius. Morauiaereftadein,vitra fliiuiuTeya, qui pro maiori parte Auftriam à Morauia dirimit,oppidiî Jnoiman» appulimus:vbi Petrum Mraxicolle- Î;am meum vita defunttum efie intellexi.8c ita fo ushoc munus,quod Caîfari gratum erat, obiui. ExSnoima,Vuolfernitz,Brunam,dein Olmu-tium ledé Epifcopalé adfluuiû Morawafitâ:tres illsciuitates Snoima, Bruna & Olmutium funC prima? in Marchionatu.indeque Lipnik, Hranitza, Ger. VueiiTenkirchn. Itzin,Ger.Tifchein. Oftraua,Ger.Oftra oppidum: vbi Oftrawitza fluuium,qui oppidum alluit,8c Jileiîam ab ipfa Morauia dirimit,tranfiuimuis* ' Jilefiae pôft ducum Thefchineniîum oppidum Freiftat,ad Flfa fluuiumficum. -ui-î Jtrumen, Ger. ¿ch wartzwafler. Ptzin,Ger.Ples principatum:à quo progredi-endo duorum miliarium ipacio,eft pons transj-ftulam, limes Bohemicaeditionis. A ponte Iftulae Polonicaefl: ditio, 5c vfqua Ofchwentzin principatum Germanicè Aufch-witz,quo loco fluuiusiola Iftulam ingredittrt, •ft iter vnius miliaria. -¡r od m , r Extra Ofchwentzin, perpontem fuperamua Iftulam;8c confettis. 8.miliaribus, T 5 Polo- RERVM MOSCOVfliipARVM Polonix regni caput Cracouian? petucnimuf, currusquenoftrqs trab» impoüJijnji«, A Ctaco uia progrefsi, Pioltowitza,4..miliar. Vuiilicza.¿.miliar. Schidjow^.mil. Oppatow,6.mil. , Jawichoft.quatuor mil. vb.i rurfus traieaut(ytaiunt,)cuna, in qua hofpiratusraram,oppB6Íüjs eft.¡Porro hic re* tiqui Mofcorum núcium,quemrexVuilnacn in?" grediprohibuit.IndepícgreíTus, ; i-: ..: • Preki,doo>miliaria. »b ¿t : ■ »in • Vuolconick,quinqué milia. Rudniki,quatuor miliaria. 1 i Vnilnarcijifuatuor miliaria quoq;. i; * Ante Vuflruam autefrt.viii infignes prseftoU-bantut,qiri rfreregis nomine cum honorificc ex-cepiftentjatqueintraharnjeuamplunivvchiculu puluinaribus ftráÉum, i&ftrl^'ulis: aurp & lerico contextiscollocatum, regijs miniftrislaíu?: vtrú que claudentibusjoffí'ciamquí peritide ac Ii ipie rex veheretur praftantibos, in hofpitium vfq; de duxiiIent:nTox aderatPetrus Tomitzki,tunc e-pifcopus Premiflienfis,regni Polpnias vieecan-celarius,viromnium teíiinionio viftutefingulari ac vitae integritate praeditus, mequeíegis pariter nomine huinanilsime confalutauit, excepitque. Ad ipfum dehiq; regé,magna aulicorum caterua •fequéte, paulo pöft deduxitíáqqo multis prima RIRVM MOSCOVITICAR VM ti;« viris.proceribusq; magniducatus Licwanî» praefentibus,honeftilsimè exceptus fueram. Vuilna porrô eo tempore inter caetera, matri-monium inter ipfum regem, & Bonam Ioannit Galeacij Sfortiaeducis Mediolani filiam, Cjefare promouente,me nuncio,contraûum atque con-ciufurqfuit. Erant ibiinar&is cuflodijs très Mofcowitîcî duces,quibus fumma rerum, atque adeô Moicc-witicus exercitus,anno.M.D.x 1i11. ad OrlTam «ommiflus fuetat vinterquos erat Ioannes Cze-ladinprimus.Quos equidem régis permiiTufalu-tatus, eo quo potui Audio confoiabar. Vuilna caputmagni ducatus Lithwaniae.eo lo ci fita eil, quo confiuunt Vuelia & Vuilna fluuij; in^j Nemen,feu Crononéillabutur. In eareliito Chryfoftomo Columno,non diu detinebar. Vuilnam die X 11 r I.Marti; egreflus, non pu» blicaatq; vfitata via.quaru vnaperSmolentzko, altera vero per Liwoniam iturin Mofcowiam: fed media interhas vfus, re&à Nementfchin quatuor miliaribut.indeque Swintrawa oito milia-ribus/uperato JTchamena fluuio,peruehi. Sequenti die Diila,fex mil. vbi eiuldem noml nislacus eft:atq; Drifwet, quatuor.mil. vbinun-cius Mofci,quèm Grodno reliquerâ ad me redi;t< Brasflaw, quatuor miliaribus ad lacum Na-wer,qui in longitudinem vno miliari patet. Dedina.ç mil.atq, Dwina fluuiû, que Liwo • nienfes(quorum ditiönem percurrit)Duna appel lant (Tuntqui Turantum elle voluntjattigimus. DrilTam COMMENTARII. DriiTam dein feptem mil. properantes, rurfu» fubBecha oppido ad Dwina fluuium perueni-nuis.per quem glacie concretum, vehiculis, eiu» ccntis more,»6.miliaribus fuifum verfus dum v« heremur.duäe nobis trite viae occurrerunt. Cum itaquevtram ingrederemur, dubitaremus: mox leruicoremindomumruAici inripafitam lcilcita tun mili.quia vero fub meridiem glacies magno«» ! cte liquclcebac, nuncius iuxta ripam liquefafta ac fra&a glacie demerfus, vix tandem extraßus fuic. accidie ctiam,vt quodam loco fluuius vtrinq; liquefaäa prorlu*, & abfumpta glacie,ea ducaxat glaciei parte, quam continua vcäio indurauera t, imo non nifi quatenus vehiculorum orbitae com-plcilebantur,nobis tanquam pons quidam, non line graui horrore ac periculo tranfitum daret. Augebat metum fama communis: quia non diu ante,aliquot centum Molcowiticos praedones, pereundem fluuium glacie concretum tranfeun-tcs, ad vnumomnes tuifle fubmerlos, ferebatur. A DriiTa Ooporoski fex miliaribus,indeque Polotzcoprincipatum, quem Vuaiwodjtum appellant,ad Dwinam fluuium, quem alijRu-bonem appellant, vcnimus:vbi honorifice,in ma-, ximahominum occurrentium frequentiacxcep-ti,magnifice,ac laute tra£lati,ad proximam deni-que manfioncm vfque dedu&i fuimus. Inter Vuilnam & Polotzco plurimilacus, er« braepaludes,atque immenfa: longitudinii fylu» funt,vt quae ad quinquaginta miliaribm Get. pr* tenduntur. Tito. RERVM M OSCOVITICAR V'M Vlteriusprogrefsi iter, inlimitibusregnimi-nime tutum,ob crebras vtriulque partis excurfio nes,hofpitia deferta,aut nulla habuimus: perque magnas paludes ac fyluas,tandem Harbile &Mi lenki, paftorum catafr, venimus : in quo itinere Lithwanus dedu&ormedeleruerat. Accedebat adhofpitiorum inccmmodicatetTh, itineris fum-madifhcultas.fiquide interlaces et paludes niue & glacie labefcente nobis eundum erat, dum Nitcham oppidum.adquendam eiiifde nominit Iacum fitum,indeque QuadaiTen quatuor miliar! bus,quo löci cum magno pauoredc pöriculo Iacum quendam,aqua lupra glaciem extant* tran-fiuimus, atque ad tuguriolum ruftici euiufdam perucneramus,quö ex ditione Motci;Georgij co mitismeicura commeatus allatiiserat. Eöloci equidemlimites vtriufqucPrincipis obfetuareac difcernere non potui. Mofco wise fine contradi&ione ditio Corfula: vbi,duobus fluuijs Vuelicarecka&Diternicza traie£Hs,indeqj duob.mil. cofeftis , venimus ad Opotzkaciuitatemcumcaftro, ad Vuelica-reckaiitam.quolocinatansponseft, quern equi plerunq-,genu tenus inaquaträfeunt. Hancarce rex Poloniae, du ego Mofcowiae de pace traöa-remjobfederat.Inillisporrolocisjquanqui propter crebras paludes,fyluas, & innumeros fluui-os, exercitus aliquo comode duci no pofle videa tur:nihilominustarnen quocunqüe volunt,fe-contendunt.-colonorum nimirum multitudi-ncpr^miira?quiqu»libetiinpedimeta arboresq; COMMENTARII. «4! inciden dp fubmouere,paludesacfluuîos ponti bus ttcrnerecof untur. Vuoronecz deinottomiliaribus oppidum fï-tum ad i$ïoretfluuium,qui recepto in le Vuoronecz fluuio,non longe infra oppidum Vuelica-tocka il abitur. Fiburgquinqué miliar. Vuolodimeretz oppidum cum propugnáculo,j.ferèmiliar. Brod colonicuiufdam domum, pariter.j.mil. indeque.y.miliaribus emenfis, ftratoque ponte per V ifa fluuium,qui Scholonam influit. Parcho ciuitatem,cum caftro,ad ticholona flu uium fitam:Opoca villam quandá,fub quo Vui-dochafluuius Suchanam ingreditur, quinqj mi-liaribus.inde feptem fuperatis fluuijs, Reifch villam,quinq; pariter miliar. Dwerenbutig villam,5. mil.infra quam dimi-dio miliari Pfchega Jtrupin fluuio in fe recepto, influit ícholcnam : in quern ali; quatuor fluuij, quos eo die tranfiuimus,illabuntur. Sotoki homuncionis domum.5, miliar, à qua 4..rr>iliar.Nowogardiam tandem magnamquac ta Aprilis attigimus. Ca?terùm à Polotzko No-wogardiam vl"q;,totpaludesac fluuios fupera-uimus,vt eorum nomina ac numerum ne incolas quidemteneant.-tantumabeft, vtillos quifpiam commemorare ac defcribere poflet. Nowogardiae paululum refpirans,acfeptem diebus quielcens,abipfo locumtenente in die Palmará conuiuio açceptus fui; atq; ab code ¿man« RERVM MOSCO VITICARVM «manteradmonitus, vt feruitoribu» equifóueil-lie rclidis, per difpofitos/eu poftarum (vulgo lo quunturjequos Mofcowum irem. Cui morem Íjerens, egreíTus primütn Beodnitz quatuor mi-iaria,indeque totius diei iter iuxta Mfta fluuium,qui nauigabilis eft, & ex Samftin lacu oritur, conferí. Eo porro die cum perpratum, lique-fcente iam niue,citato equorum curfu proficifcere mur,puer¡ mei natione Lichwani equulus cecide rat,ita vteum puero prorfus prascipitarctur: feq; denuó in modumrotK conuoluens, in pofterio-res pedes daret, confifteretque:& interea nec terrain latere attingeret,nec puerum fub fe proftratú ac iacentem Iasderet. Poft reda Seitskow,vltra fluuiú Nifcha, ¿.mil. Harofczi vltra fluuium Calacha,feptem milia. Oreat Rechelwitzaad fluuium Palamit.fepteni mil.Eodem die tranfiuimus.8.fluuios,& vnum la cum,congelatum quidem,fed aqua fupra glaciem completum. . Tandem fexta feria ante Pafchatis feftum, in domumpoftarum peruenimus, trcs(juelacus fu-perauimus :primum Voldai,qui vno miliari in la* titudinem, duobus yero in lógitudiné patebat.-feí cundum Lutinitfch,non admodum magnum:ter-tium Ihedra.cüi eiufdem nominis villa ab O-reat oflo miliaribus adiacet.quo fane die per hofee lacus.congelatos adbuc,fed aquarum multitudine niue liquefcente inundantes, tritam viam fecuti, difficillimum ac periculoíifsimum iter habuimus: ncc defledere de via publica cüm ob niuis altitu- dinem COMME NTARII. i^jj dinem,tum quod nullum veftigium aficuius fe-mit,fub eiusfilio Ludouico cum haec ipfa vitia magis ac magis inualuere.-tú fi qua reliqua fuit belli difciplina,ea tota eft amii fa:necpotuitrexpuerhis malis obastatem me-deri.-necalioquiad eam, quam decebatgrauitaté educatus fuit.Primoresregni3acpr«cipuèprçla-tijluxupenèincredibilidiffluebant: & certabant quafi semulatione quadamtüinterfe,tumcum baronibusj vtalij aliosprofuiione Scfplendore vin- rervm moscoviticarvm uincerent.Iidem nobilitatem partim benefices ac praemijs, partim etiam potentiaac metufibi obnoxiam tenebant, vt pluies aiTeâatores habe-rent,aceorum ftudijs &acclamationibus in pub licis conuentibus iuuarentur. Mirum didu, qua pompa,quo apparatu,ac quibus equitûvtriufque armaturœcopijs Buda funtingrefsi,prçcinécibus tubicinibus ad cuiufdam quafitriumphi fpecié. Porro in regiamcum irent, autinde redirent, tanto de'dufl:orum& ftipatorum comitatu vn-dique fepti iricedebant,vt vici & platea? vix cater uam caperent.Cum verô prandendum effet, tota vrbeadaedescuiufque tubas non aliter atquein caftris refonabant,8c ducebanturprandia in mul tas horas,quœfumnus &quies excipiebant,cum contra quafi folitudo quaedam effet circa regem; & fines regni interea deftituti neceffarijs prasfi-dijs,impuné abhoftibus vaftarentur. Epilcopa* tusdignitatesj&praîcipuaquaeque officia pro-mifcuè,nonpro meritoru ratione, côferebantur: & quo plus potentif quifcfue obtinebat,hoc plus iuris habere credebatur. Itaq;laborabat iufticia, &premeban.turinfirmiores:ac omni bono ordi-ne fublato atq; euerfo, fubinde inueniebaturali-quid,quodReipubl.labem aliquam cum vulgi de trimento afferret.-cuiufmodi fuit illa innouandaî argenteç monetae Iicentia,perquam prioribus bo nis nuinis conflatis,alij détériorés pafsim cude-bantur:& his rurfum fublatis, alij fiebant melio-res:qui tamen iuftum precium tenere non potue tant, fed nunc pluris,nunc minoris habitifunt (prout c o m m e n t a r i r. iff (prout locupletiorum ctipiditati libuit:) qui etia àquibufdam priuatis penèpalâm impunè funt adulterati. Deniquecaeràtin vniuerfa Hungaria omnium rerum inclinatio, vel potius cöfufio , vt quiuis vel minimam experientiam habens, reg-num hoc tot malis obnoxium , etiamfi nullum vicinum haberet hoftem, mox perite oportere perfpiceret.Ego quidemcertè cumoratoré Prin cipis mei Budf ageremsnon dubftaui,quafi aliud agenSjferenifs.Hungariae regiam Mariam admo-nere,vtfutura confiderarct,fibique in omné eué-tum praelîdij aliquid compararet& feponeret:ne que aut domini & mariti lui potentise & iuuétae, aut fratrum fuoru opibus nimiu fideret. ÎMâ haec omnia morci Scinfinitis cafib. obnoxia efle.Me-miniifet veteris prouerbi/,quo fertur, Bonü efle, habere amicos-.fed miferos efle,qui his vti cogau tur.Gentem Hungaricam ferocem &inquietam, feditiofam & turbulentam,aduenis & exteris pa rum aequam &amicameiTe.Imminere Hugarias hoftem potentiisimum:neqj quicquä magis affe-&are,quam vtid fuaminpoteftatemredigat. Re ferre itaq; iplius,vt aliquid recondat,vnde fibi & fuis,!! quid aduerfi accidat, opitularipofsic. Et alioqui magis regium eire,iuuare alios, quam ali enô auxilio indigere.Etfi verô bonam in partem pro more regio accepta fuithtecadmonitio, mi-hiq; adiœfuncgratiae: tarnen quod mihi tu prabfa giebatanirr;ir«,quodq; metuebam, nihil profîcié tibus bonis ac fidis monitoribus, & confultori-bus ingenti noftro malo euenir.neq; dum huius tra- rervm mosco viticarvm trageediae finiseft. Aula tjianfit,qualis erat: & nihil remiflum eft ä pompa, faftu, infolentia ac Iuxu,donecconcideret»ytnonineptequidamex aulicis tum dixer t,fe nunquam vidifle vel audif fe regnum vllum,quod maiore,atque Hungaria, gaudio & tripudio periret. Etil vero plane defperatae res Húgarorum ef-íén t, tan ta tarnen eorum erat infolentia ,vt ho-ftem praepotentem & vicinum, Turca,non modo fuperbe contemnere,fed etiam iniurijs Sc có-tumelijs aduerfusfeprouocare non dubitarent. Nam cum hic,qui nunc imperat,Solimannus,pa tre fuo defun&o de more denunciaflet vicinis, fe paterno folio potitum efle, & portam fuam paté re ómnibus, (rué pacem fiue bellum petentibus: idque prascipué per Oratores fuos Hungarisíi-gnificafíet:necdeeíTentquifuaderét,eos cum Po Ionis,vtantea,ä ¿olimanno pacem petere debe-re: Hungari non modórepudiauere coníilia falu-taria,fed etiam Oratoresipfos Turcae captos de tinuere. Qua contumeliairitatus Solimannus* Hungariam hoftiliter inuafit: captaque primüm NandoraIba,fortifsimo non tantum Hungari«, fed vniuerfi orbis Chriíiiani propugnáculo, ad aliacapienda progreíTus, eo peruenit,vt regia fede Buda & precipuis quibufque ac munitiísi-mis arcibus,ipfaque regni parte oprima & floren tifsimapotiretur.Vndeijs quareílant, nuncita imminet, vt pené pro viftis ac debellatis haberi Íofsint.Videbanturquidéfibi Hungari aliquam ab sie caufam ad defiuédos ¿olinianni Orato- tes, COMMENTARII. res,qu¿d patcr eius Oratorem Hungarorü adié millum Bamabam Bei detinuilTet,fecumq; in ex Í>editionem aduerfus «Sultanü fußeptam duxif-et:qué tarnen eo bello confefto, bene munera-tum remiferat.Sed mufsitandum hoc erat potius Hungaris:cú,vtdicitur,vana fit fine viribus ira: quam per impotentem vltionem prouocato po« tentiore fibi exitium accerfere, & in idem dilcri-men vicinos adducere. Cum Solimannus Budá antefemelcaptam, fedloanni Zapolitano red-ditam,denuöprofligato exercitu noftro,quiea pollloannismortem obfefläm tenebat,denuó caepiffet & occupaflet:ego ad eumPrincipis mei nomine,cu illuftri Comité Nicolao á Salmis,0-rator acccfsi:& in parte pacis habui,dextrá ofeu laritpranni. Quo tempore non tantum de tota Hungaria,fed etiam conterminis prouineijs a£tu efle videbatur. Porrö quam iniqué comparata fuerit pugna Ludouiciregiscum .yoIimanno,notiuseft quam vt dicerefitnecelfe.Obiedus eft rex adolefcens, militise rudis,& nullo ante in bello verfatus, cu paucis, magna ex parte imbellibus, hofli calli-difsimo,ac multisrecentibus vidorijs exultantir trahentiquefecum roburexercitus , qúo oriente & magnam Europae partem debellarat.Qua: prf eipue futurae erant Hungarorum vires,eas Io-annes Zapolienfis Vuaywoda Tranlyluanus apud feretinuit, neque in auxilium regis fui ac-cedere permifit.Idem verö exrindo rege, feeptra inuafit,quae di\dú concupiueratámo qu^ ci patee RERVM MOSCO VITICARVM ipfius Stephanus Zapolienfis,adhuc puerode-ftinarat. Memini enim me audiuifle ä Ioanne Lazki,qui Caiimiri regis Poloniasfecrerarius, ac poftea Archiepifcopus Gnefnenlis fuit: hunc Stephanum Zapolienlem, quum, Mathia rege mortuo, apud quern fummam authoritatem ob-tinuerat, de creando nouo Regeageretur,filium fuum loannem adhuc infantem complexú, dixif fe.Si tantulus efles filifmodo corporis paulo ma-ioreoftenfo)nunc rex Hungariae elies. Idquei-dem Archiepifcopus ceu bene ominaturn,& qua fi praeiudicij cuiufdé vim habens,nó deftitit iadlii tare,cú internos de pace inter Principem meum & loannem concilianda ageretur. Quod autem euenitjVtloannes dignitatem & fedem Regiam cúaliqua parte Hungariae per iolimannum ob-tineret:idem nunc etiam foboles eius, aut hi po-tius in quorum poteftate ell,cótra omnia iura & paila affe¿lant:nihil penfi habentes, ñeque cogitantes,quam perfidioiéantea ä tyranno traflati, &Budaeie£lifuerint. iedferuntur excaecati re-gnádilibidine animi in interitum fuum, eódem-que vicinos trahunt. Si Chriñian o orbi nullú fuiflet in Hungaria pre fidium(quod tarnen fuiiTe maximum,quotidiana experientia,& iam clades additae cladibus teñan tur)tamen vel propter folas opes, quas Deus o-ptimusmaximusinHungariam Iargifsime effu-di^ßc inde vicinis nationibus fuppeditauit, non tantum Hungaris ipiis, fed Chriftianis omnibus,Pr0 'a'UK> tanquam pro communi pa» tria, COMMENT ARII. »j7 tria, eiTet laborandum. Nam quid fere eft in to-ta rerum natura boni 8c preciofi,quod Hungaria non habea^i metalla quaeras, quae pars eit Orbis Hungaria foecundiorauro, argento, cupro, chaIpbe,ferror'Nam plumbi minus habet, & ftä-no carere dicitur: Ii tarnen carere ell, quod non-dum inueniri contigit. Quin & falem metalücü habet, optimum 8c purifsimum, qui inllariiapi-dum in lapicidinis caeditur. Et quod iure mireris,a!icubi etiam aquas metal lorum fpeciem vertunt, 8c ex ferro cuprum red-dunt. Vina datpro locorum diuerfitate, vtfit,di; uerla.-led plerifque in loeis etiam extra jnmiunv vini prouentu & bonitate darum, quodamiii-mus,tam generofa Sc excellentia, vtpro Creti-cis haberi pofsint.Taceo frugum ac omnis gene ris optimorum fruttuum infinitam copiam.Por to feras,& quicquid venatu vel aucupio capitur, quid attinetcommemorarer'Iraenim his abun-datHungaria, vtinterdicereruilicis,ne velve-nentur,velaucupentur,pro re valde irifolenteha beaturrnec pene minus plebeiorum quam nobi-Iiumepulasfint, lepores,damae,cerui,apri,turdi, perdices,phaliani,bonafi,& quicquid eil eiüfmo di, quod ad menfas delicatiores alibi expetitur. Pecoris certeadeö abundans eil, vtiuremirari pofsis,vnde proueniant tot 8c tanta boum 8c o-uium agmina , quae in exteras regiones, Italiam, Germaniam,Bohemiam mittit. Nam cum per Morauiam, Au(lriam,Stiriam,Slauoniam, perqj alias Hungariae vicinasprouincias multaepate- X anc RERVM MOSCOVITICARVM ant viae, per quas pecus agminatim expelliturr obferuatum ell per folam viam Viénenfemvno anno plus quám očloginta millia bourn in Ger? maniam ačla elle. lam de pifcium omnis generis copia quid dicam?quae cum ad DanubiújDrauú, Sauum, 8c alia minora Humina,tum ad Tibilcu, mediam fere Hungariam ab Oriéte 8c Septentri-onib.percurrentemjtanta eft,vt fere qua minimo veneanr,actantum non gratis denturpifces: fae-peeciam vel gratis dati,non auferantur. Neceft tantum vbertas quaedam pené incredibilis tanta rum opum in HungariaMed etiam tanta bonitas, vtquae alijsinlocisnafcuntur eiufdem generis, Hungaricis nequaquam conferri autaequiparari pofsint. Quo maior 8c trillioreritnota huius fe~ culi apud poileritatem, quód non oés; vires fuas ad feruandum regnum tam opulentum, & ad co hercendum Chriiliani nominishoftem capita-lem,tam opportunum,conuerterit. ITER SE C VNDy£ LEGATION IS. Ortuo Caefare Maximiliano, Styrienílum Orator ad Carolu Hifpaniarum regem, archiduce jVujlriae,tumelettum Rom. Irn peratorem, ad cuius Maieftaté portea. 8c Mofcusfuo,s miferat Oratofej*,qui cófoederationes cumMax.Imp.ini tasiam denuó confirmarent,miiIusfum. Vtau-tem vicilsim Imperator Moíco gratificaretur,de derat negocium frajtji D,Ferdinande Axchiduci, vtLu- COMMENT ARU. J$8 Vt Ludouicum Hugaii^ regem admoneret,quo isapud fuu(n patruum Sigifmundum Poloniae regem tantum efficeret, vt ad aequas pacis leu in duciarum conditiones cumMofco confentiret. Vienna? itaq; Auftrise Leonhardus Comes Nu-garolae,nomine Caroli Rom.Irnp.&egofratris fuf Maieftatis Ferdinandi,Infantis Hilpaniaru, Archiducis Auftriae,&c.confcenfis curribusPan nonicis,ad Ludouicum regem Hungarias prope rantes, Budam venimus: ibique expofitis man-datis, negotijsque ex fententia confeöis dimif-fi, Viennamqueredeuntes,moxcum Moi'ci Ora toribus,qui tum ex Hifpanij s a Caefare redierat, egrefsiperoppida, Miftlbach,i>.miL Vuifternltz,4.mil. Vuifcha,5.mil. Olmutium,4..miI. Sternberg,2.mil. Patn ferrifodinasji.mil. indequeduobus mil« pontem Morauafluuio impolitum tranfeuntesr ibique Morauia relifta, Silefia? oppidum &principatum ingrefsi, Iagerndorfftribus miliaribus,tum per Lubfchi2.2.mil. Glogouia parua,a.mil. Crepitza,2.mil.Et port trans Oderam flu. Opolia ciuitatem cum caftro, ad Oderam fluuium fitam, vbi vltimus OpolienfiumDuxfua fedem habebat,}.mil. Olefchi?o,Ger,Rofenberg, trans fluuium Mai X 2 pont, RERVM moscoviticarvm pont,qui tumaquarum multitudine mirumin modum redundabat,7.mil. Polonif oppidum Crepitza vetus,duo fer* mi liaria peruenimus, quo in loco cum Polonias re-gem, Pietercouias oppidofin quo Regnicolae habere comitiaac celebrare folentj eile intellexi-muSjillico eo feruitorem praemihmus.Reuerfus, cum inde Regem iam reifla Cracouiam profeßu tum renuciallet,iter noilrum ex Crepitza eö nos pariter direximus,atq; primum Clobutzko,2.mil. Czeitochow monafterium, in quo imago di-uas Virgi'iis magno concurfu populi, praecipue verö Ruthenici colitur,j.mil. Scharki,^. mil. Cromolow,3.mil. Ilkufch infignes plumbifodinas,4.mil. Cracouiam indepoit 5,mil. confedlis, fecun-da Februarij die peruenimus: vbi nihil tum nobis honoris fuit exhibitum,neque nobis quifqua obuiam procefsit, neque hofpitia defignata, leu conftituta erant,neque humanitatis officio quif-quam aulicorum 110s confalutauit, excepitue, perinde ac fi de aducntu noilro nihil prorlus in-tellexilTent.Impetrato pöft ad Regem aditu,cau fam legationis nollrae eleuabat, officiumq; Prin cipum noilrorum tanquam intempelliuum re-prehendebat.-maxime verö, cum Oratores Mo* fci,a CasfareexHifpanijs vfque redeuntes, nobif cum videret: Mofcum ideo moliri aliquid fufpi-cabatur.Quaenam tandem, inquit, vicinitas,aut COMMENT AR II. ty? fanguínis coniunñio Principibus veftris cum Mofeo interccdit ? quod vltro fe medios confti-tuerent.-prœfertim cum Rexipfe à Prinçipibus noftris nihil tab peteret, hoftemque fuum facile adaequas pacis condition^ cogéré poifet. Nos verô confilia pia & Chriftian», mentemque fyn-ceranl Principum noftrorum teftabamur, illos-que nihil magis quâm pacem, ac mutuam inter Chriftianos Principes amicitiam ac concordiam ex animo optare velle,atque omni iludió procurare. Dicebamus etiam: -Vi Regi non videtur, vt noftra mandata profequamur, tum aut re infeíla redibimus , aut Dominis noftris ea nunciabi-mus, &refponfum fuper ea re expeítabimus» Qua re audita, humanius aliqaanto ac libera-lius etiam in hofpitijs traftabamur. Eo tempore data erat mihi occafio petendi mille florenos, quos mihi mater Reginse Bonae, quôd iampri • dem ex Csefaris Maximiliani ma dato hoc iplum mattimonium fi'iae tra&aflTem, inferiptione data, promiferat : quam Rex tum benigne à me ac-eeperat,eamque ad reditum meum feruarat, mi-bique poftea reuerfo fatisfieri curauerat» Die Februarij quartadecíma, Cracouiareliflia, trahis feu vehiculis fatis commodo itinere pet Poloniae oppida, Nouam ciuitatcm,Cortzin. Poloniza, O (Tek, Pocrouitza, Sandomeria, X 3 Sa- RERVM M OS COVITICAK.VM Sawichoft, Vrfendoff, Lublin, Parczow, Lithwaniae turn oppidum tribus mil. Polowi za attigimus, vbi plurima itinera,propter crebras paludes,pontibus ftrata tranfiuimus.indeque Roftowfche,2.mil. Pefsiczatezjj.mil. Briefti,4.mil.magnû oppidum cum caftro, ad Buh fluuium,in quem Muchawetz illabitur. Camenetz oppidum, cum lapídea turri in arce Iignea,onis,Ptolem ftu percurrer: terrarum 01 bem ab ineunte setate didicerat,quanqtiam fenex8cantiqua ftrangu-ria tentatus, proípero celeriq, itinere Molcív.m peruenit, vbiáBafilio humanitereft iulceprus. Fuit intcrea in eius aula menles duos, diffiiusqj viribus,ßc eiusimmenfi itineris ditficultate de-territus,quú Indicae negotiationis fpes omites acinexplicabiles cogitatióes penitus abieciflet, cum Demetrio legato, priufquam eú in Motch'o uiá perueniile pütaremus,Romam redi)t. At Pó tifex magnificétifsima Vaticanarum aedium par te,vbi laquearia aurata,leöi ferici, aulaeaque exi-mij operis vi fe ban tur, D em e tri u m íufeipi, 8c to-gis lericis veftiri iulsit: attribuitque ei comitem¿ ac rerum diuinarum pariter 8c vrbanarum mon-ftratorem,Francifcum Clieregatum, epifeopum Aprutinum, Ionginquis faepe ac dignifsimis le-gationibus fun&um , qui ipfi Demetrio vel in Mofchouia, Pauli fermonibus erat notiísimus. Porro Demetrius vbi aliquot dierum quiete re* creatusclt,deteríiseloti&q}fordibus,qiias longo aclaboiiofo itinere contraxeratjaíTumptoq; in- Y ligni P A V LI iovn DE LEGATIONE íigni patrio habitu,ad Pórificem deduäus, eum demorelupplexadorauit,munusq-, Zebellinarfi pelliumfuo,regioque nomine obtulit.tum veró Bafilij iiterae dat£e,quas ipíi antea, & demum II-tyricus intérpres Nicolaus ¿"iccenfis in hanc fen tcntiam Latinis verbis tranflulerút. ClementiPa p3e,paftori ac doclori Romanf ecclefif, Magnus dominus Baiilius Dei gratia Imperator ac domi natortotius Rufsiaä,necnonmagnusdux Volo demarifjMofchoui.TejNouogrodi^jPlerchoui^, Jmo!eniai,Iiferia,Iugoriae, Peremniae, Vetchae, Bolgarix, Sec. Dominator Sc magnus Princeps Nouogrodia inferioris terrae, Cernigouiae, Raza niae,Volotchiae,Rezeui2e, Beichice, Roftouiaí,Ia roslauise, Belozeriae, Vdoriae, Obdori«,Condi-nia2q;,8cc.Mififtisadnos Paulum centurionem ciuem Genuenfem, cum Uteris, quibus nos adhortan eftiSjVt vobifcum, caeterisq; Chriftiano-rum principibus confilio ac viribus coniunftief fe vellemus,aduerfus Chriilianinomnis holies, ac noftris veilrisq; legatis vitro citroq; comme-andi tu tum ac expeditum iter patéret, vt mutuo amicitiae officio , de amborum falute 8c ftatu re-rum cognolcipolsit,Nosautem, Deobeneatqj feliciteradiuuáte,ficutihaftenus, aduerfus impíos Chriftianse religionis holies impigre conílan terq; ftecimus,ita Sc in poílerum Hare decreui-mus.Itemque cum caeteris Chrillianis principibus confentire,8c pacata itinera pra;ílare, parati fumus. Quas obres mittimus ad vos Demetriú Erafmium, noíljumhomineni, cumhac noflra epi- MOSCOVITARVM, LIBER. 166 epiftola, Paulumque centurionem remittimus. Demetrium autemceleriterremittetis ,eumque incolumem 8c inuiolatum vfq^ ad fines noftros eile iubebítis.Idem nos quoqüe praeftabimtis, fi cum Demetrio legatü veltrum mittetis,vc fermo ne ac literis certiores de rebus adminiitrandis reddamur, fic vt perfpeftis Chriftianorum om-nium voluntätibus, nos etiam optima conidia capere valeamus.Datum inDomino noftro,in ci uitate noftra Mofchouia, anno ab inicio mundi feptimo millefimo,tricefimo,tercio Aprilis.CtE-terüm Demetrius,vti eft humanarum rerö Sc fa^ crarum praefertim literarum valdeperitus, occul tiorade magnis negotijs mandara habere vide-tur,quae mox eum priuatis congrefsibus expofi-turum fperamus : nam ä febre, in quam ex cceli mutationcinciderat,priilinas vires 8c natiuunt vultus ruborem recuperauit,ita vt pontificijs fa-cris,quae in honorem diuorum Cofmae Sc Dami ani,foléniapparatu,muficisqii concentibus con-fefta funt,(exagenarius fenex, 8c cum voluptace quidem aftiterit,8c in fenatum veneric,quü Cam pegius Cardinalis ä Pannonica legatione tum primümrediens,a Pontíficeomnibusq; aulaeot dinibusexciperetur, quin 8c facrofan&a vrbis te pla 8c Roman? magnitudinis ruinas, prifcorum-queoperum deploranda cadauera mirabundus inuiferit,ita vtcredamus eum propediem expli-catis mandatis,cum legato pontificio, Epifcopo Jcarenfe,dignisqueacceptis 2 Pontífice muneriü bus,in Mol'chouiam efleredituríi. Mofchouita. Y i ruin PAVLI IOVII DE LEGATIONE tum nomsn recenseíl: quanquam de Moíchis íarmatarum affinibus Lucanus meminerit, & Plinius Mofchosad Phaíidisfontes lupra Eu-xinum ad Oíientem conílituat. Eorum regio Jarifísimos haber fines, Scabaris Alexandrimagni circa Tañáis fontes adexticmaterrarum,Boiea-lemqj Oceanum, lub iptis feré Septentriombus extend.itur.-campeilris magna ex parte,& pabuli quidem tsrax,fed apílate pluribus in locis admo-dum paluiltis. nam ea omnis térra magnis fre-quentibusq; amnib irrigatur, qui vbi uiuibus hp bernis mulco folis vapore co]liquatis,& refoluta vbiqj glacie cóoumeícunt, campi pafsim in palu desabeunt,cun¿laq; itinera continentibus aquis & cceaofaÜluuie defoedantur, doñee nouae hye-mis beneficio reílagnantia ilumina , ipisqj palu des itetum cogantur, &í vias folidilsimo conílra tasgelu,vel traníituris curribus praebcant,Hercy nia lplua quotamMofchouiae partem occupat,i-pfaque paisim poíitis vbique x'diHcijs incolitur. iáqj longo labore hominú rarior fafta.non eam, íicuti pleriq; exiílimant, horridam denfifsimorú nemorum impenetrabiliumque faltuum faciem oñendit. Caeterümeaimmanibusferis plenifsi-ma, per Molchouiá perpetuo traftu intef ortum folis,& Boream,ad Scythicum Oceanum excur-rere traditunita vt fpes hominum eius finem cu-riofe ferutantium infinita magnitudine fna fem-per eluferit.ea in parte quas vergit ad Prufsiá, vri ingentes & ferocifsimi taurorum fpecie reperi-untur, quos Bifontes vocant: itemq; Alces cer- uina MOSCOVITARVM, LIBER. 167 uina effigie, &cú carnea probofcide, altisq; cru-ribus , & nullo iuífraginnm flexu: Lozzi a Mo-fchouitis,àGcrmanis veré Belenes appellati, qu&animalia C'.Cçfari notafuilïe videmus.Prç tereâ vrfi inufiratíe magnitudinis,&: praegrândes lupi.atro colore formidabilés. Aboitu Mofcbo uiafinicimos habet Jcythas , qui Tartarí hodie nuncupantur,gentem vágam, & bello omnibus feculis illuftrem.Tartarispro demibus funt car-ri,centoñibus corijsq-, conteíti.-abquo virae genere Hamaxouios antiquitas eos appéllauit. Pro vrbibus verô,ac oppidis immenfa caftra, no fofsis,aut materia: claiifhis, fed infinita fagittari orúmequitummultittidiuc valla ta. Diuíduntuc Tartaxiper Hordas:éftalium'collationefa¿ta,& re-liftis rrcdio^irtTocó pellibu9, cum abfen tibus &: ignotis, fyncerilsi.nafide peimutationes tranfi-gantur. Vltra Lapones in regione inter Corum & Aquilonem, perpettia opprefl'a calígine, Py-gmaos repeñti, áliqui eximia; fidei teíles retule-rünt.-qüipoflquamadfummüm adoleuerint, no ftratis pueri denüm annorom rnenlurzm vix ex-cedát:meticulofum genus ho'minfi,8c garritu fer moné exprimens, adeó vt tarn limia propinqui, qua ftatura ac fenfibus ab iufta procerirafis ho-mineremotrvicleantiir.Ab Aquiione vero inntt-merabiles popúli M ofcouitar'uhi impprio parét, Í*m Ocean tim icy thicíi,i ciñere rríum tere mé-ftím extendí! tur. Próxima Mofchouia regio eft Colmoe;ora t'ru^ib.aHundans, quá inrerltiic Di-uidna, fluuiorú torius ¿eptétrionis lóge amplif-fimuSjqiii alten fiumo minori in mare Ba'theum erumpétijnomé áedit.ls ftatis & Niloticis fimi-libjncremétis., nec incertis aoni tcmporibus cir-cu nie ft os inundar cápos^pinguiq; a!!uiiie3a]gfyn-tiscoeli iniurijs,la.uisqi Aqúilónié flatib&s rrriri-fícé refiftit: quum'niuibusimbribusq-, auííüsin-f}arur,adeó lato alueo in Oceanurr: per incognitas gentes in fpeciem ingentisipelag! deferttvr,vt expedito nauigio vnius cíiei remig'atlotte trarifire nequeat vbi vero aqua mox reledernt, Vaft^Vaf fim ínfula fertilitate nobiles reftiiqtmtur.'F^íjiVté tú ñama; terra tiaditú,nul!o aratri beneficio pro u'ertk,aamirabiliqj celeritate natura fcítír.intis, acTÍouá fuperbi amnis iniuriá timer,tis, ontur fi- Y 5 muí, PAVLI IOVII DE LEG ATIENE muí,8c adoIefcit,atq; in ariftas«4uc¡tur. In Dí«¡ uidnam influit luga amnis.in ipfoq; confluentiú ángulo celebre eft emporium, nomine Vftiuga,a Motcharegia vrbefexcentis miliaribus diftans. In Vftiugam á Permijs,Pecerris,Inugris, Vguli-cis,Pinnagisq; vlteriorib. populis, preciofae pel-les martarum,zebellinorumque, luporum cerua-rioru m,8c nigrarum albarumque vulpium cópor tátur, & ab ijs vario mercimonij genere permuta tur.Zebellinos veró,Ieuium piiorum tenui canicie probadísimos, quibusnunc principumve-jjftis fulcitur,8c delicaca matrónarum colla, expref fa viuas animanriseffigie,conteguntur,Permij et Pecerri praebent: fed quosipíiab remotioribus etiam gencibus,quaead Oceanum pertinent, per manus traditosaccipiant.Permij 8c Pecerripau-loante aetatem noftram more gentilium idolis facrificabant:nunc vero Deum Chriftum colunt. Ad Inugros,Vgolicosq;,perafperos montes per Uanitur.quifortalTe Hyperborei antiquitüsfue runt. In eorum iugis nobilifsimi falcones capiú-tur.pxijs genus vnum eft candidum,gutratispé nis,quodHerodiumdicunt. Sunt8c hicrofaf-chi,ar~dearum boíles, 8c facri, 8c peregrini, quos antiquorum principum luxus in aucupijsnon a-gnóf^it. Vltra eos,quos modo nominaui, popu-ios,Molchouitis regibus tributa pendentes, aliae funt iiationes extremae hominum , nulla certa Mofchouitarum peregrinatione cognitae: quan-do perno ad Oceanum peruenerit: led fama tan-tqm, ac ipfis plerunque fabulofis mercatoiü nar ratio- MOSCO VITAR VM, LIBER. 170 rationibus auditae. ¿atis tamen conftat , Diuid-nam innumerabiies trahentemamnes,ingenti cur fyad Aquilonemdeferri, marequeibi eiielonge váftrfsimum, ita vtillincad Cathayum legendo oram dextri littoris, nifi terra inteif¡t,nauibus per ueniri poire,certifs¡ma conieftura crcdendum fit. Pertinent enim Cathayni ad extremam Orien-t¡splagam,ad Thraciac terraepaiallelú.Lufitanis in India cogniti,quuui proximé ad coémenda a-romataperregionem Sinarum, Melacham vfque ad auream Cherfonelum nauigarint, veftesd; ex zebellinis pellibus attulerint; quo vei vno argumento, non longé ab Scydiicis littoribus Cathay um vrbem abelleputamus. Csterüm cum á Demetrio qusereremus , an apud ipfos vJIade Got-this populis vel fama per manus ä maiorib.tradi-ta,veí ex ipíis literarum monumétis memoria lu-pereiret.qui antemilíe annos & Caslarum Imperium,& vrbem Romam omnib. iniurijs deforma tá euertiiTent:reípoudebac,& Gotthicsgentii>,&: Totils regis nomen ciarü elle atq; illuílre,in e.;áj expeditioncm coiuilfe plures pppulos, & ante a-Iio8,Mofchouitas.creuiíreqj eú exercitú excoliu-uie Liuoniorum&: Circúuolganorum Tartaro-rú;fedproptereaomnes Gotthos fuifle appella-tos,quoniam Gotehi,qui infujá iiiandiá fiue Scá-dauiam incolerent, autores eius expeditionis ex-titiirent.Ijs maximfc finibus Mpfcliouiríe ex omni parteclauduntur, quos Modo cas Ptolemaeo fuifle credimusihodie auté a Mofcho amne haud • dubié fie djíii, qui & regis vrbi, quam interfluit, fuum PAVLI lOVII DE LEGAT I ONE fuum quoque nomen indiderit. Ea-eft omnium Mofchouiae vrbiú longé clarilsima , tú fitq ipfo, qui rëgionis médius elle exiftimatur, turn infigni fiuminum opportunitate,domorumq; frequétia, & munitifsiiíias arcis celebritate. Oblongo ete-nim asdificiorum tra<3u,fecundú Mofci fluminis ripa ad fpacium ç.miliarium extenditur. domns in vniucrlum funt tigneas, diliinSae in triclinia, coquinas,8c cubilia,capacitate ampias, neç ftru-¿luris enormes , aut nimium depreííae.-trabese-nim ingétis magnicudinis ab Herçynia fylua fup por tátur,qiiibus ad rubrica? lineam deiiberatis,et cótrario ordine inter fe ad reftos ángulos cOniun ¿lis 8c conhbulatis , exteriora domorum fepta fingulari fírrnicate,nec multa impenla, 8c fumma cele,i-ate conílituútur.Domus fermé omnes, & ad vfum olerum,8c ad voluptatem priuatos ha-benthortos, vnderaras vrbis circuitus lógéma-í * xirnus áopaiet.Singulasregiones fihgula habent facella:íedconfpiciio in loco templum eíl dei-parasVirginidicatum,ceIebri ftrüfturaatqueanv plitudine,quod Arilloteles EonOnienfis mirabi-lium rerum artifex,8c machiflator infigni's, ante fexag'ntaannosextruxit.adipfum vrbis caput, Neglina fluuiolus, qui frumentarias agit molas, Molchum amnem ingredicur,peninfulam^ effi-cit:in cuius extremitate arx ipfa cum turribus ac propugnacülis, admirabiü pulchrítudine Italo-rum afchite&orunVingenio conftrtóa eft.In fúb ieílis vrbi cam i is capreolorum 8c leporú incre-dibilismultitudoreperitur.'quos Üerti^ni plagia1 8c ca- &cambusreaanhcer)n,íi princeps ¡(iad vok;. ptatem íntimis tarrwliaribüs, velperegrinis lega-tis induilerit.Tres te.me v.b.s partes duobusal-luuntur fluminibus :reliqua vero, latifa.ma foil*, atqueea multa aqua ex ipfis amnib.coniuata pre cingitur. Vrbsettamabadueilo latere alio liu-mmçquod Iau a dicicur, muni ta eft : id pari ter in Mofchum paulo mira vrbem euoluitur. Pon" Mofchusad meridiem excursus,in Ocham am-nem multo ma.ore apud oppidum Columna le- íeelíundTC.-necmagnoindeicineriSÍpacio Ocha ipie,& fu,s be ahenis vndis magnus & turnes ex oneraturin VoIgam,vbiad coíffluentes fitumeft oppidum Nouogrodia minorée nomine maio-ns vrbis,ex qua dedufta eft ea colonia,nuncupa* turn.Oritur Volga,qui antiquitùs Rha fuit, è ma gnisyaftisq; paludib.qui Candidilacus appellâ-tur.Sunteae fupra Mofcham inter Aquiíonem & Com, emittuntq, cundos fermé amnes, qui di-uerfas in regiones diiFunduntur, vtide Alpihus videmus : e quorum iugis ac fontibus Rhenum Padum ac Rhodanum, innumerabilescue minoresHumos manarecompertum eft. Siquidtm eie paludes pro montibus perenni fcaturi¿ne,hu morem alFatim praebent, qllum nulli *mnjno montes mea regione multa etiam hominumpe- regrmatione reperiantur.ita vt Ryphcecs montes & Hpperboraeos tories ab antiquis celebraros, pier,que Colmographiae veteris ftudioii penitus tabulolos elfe arbitren tur. Exijs itaq; paludibus , Diuidna, Ocha, Mofchus, Volga,TaLs atque Bory- PAVLI IOVII DE LEGATIONE Boryftlienes oriutur. Volgam Tartari EdilG,Tai naim vero Don appellât.ipfe Boryfthenes Neper hodienûcupatur.hic paulô infra Tauricam in pô turn Euxinum decurrit.Tanais auré à Maeott pa lude, vbi Azoum eft,nobile emporium,excipitur. Volga verô ad meridiem Moftham vrbem relin-quens,vafto circuitu ingentibusq; maeandris primé ad Orienté,mox in Occafum,ac demu ad Au ftrum magna aquariim mole prœcipitatus,in Hyr canum mare deuoluitnr. Supra eius oftiû vrbs eft Tar tarorum,nomine Cytracha,vbi à Medis, Ar-menijsque & Perils mercatoribus nundinas cele-brantur.In vlteriore VolgaeripaTartarorum oppidum eft Cafanum,aquo Cafaniorum Horda nomen ducit.-diftata Volga; oftio,Cafpioque ma ri quingentis millibus palluum.iupra Cafanum autem centelîmo & quinquagefimo miliari ad îngreflum amnis Sura;, Rafilius qui nunc regnat, Surcicum oppidum condidit, vtin ea folitudine mercatoribus ac viatoribus,qui de rebus Tar-taricisaceius inquietiegentismotibus pioximos finium Praefe&os ccrriores rcddunt, certa & tu-ta manfio cum tabernis holpitalibus ftatuere-tur, Mofchouitarum Imperarores varijs tempo-ribus, vti ex vfu praelentium return fuit, vel libido,noua ac oblcura loca nobiiitandi longius per-traxit, apud diuertas vrbes imperij atque aulas fedem habuere.Siquidem Nouogardia, quai Cau rum & folem lerè occidentem Ipettat, verfus Li-uoniummare non multis ante annis totius Mo-fchouiac caput fuit, iummamque lcmpcr obti- nuit MOSCO VITARVM, LIBER. VJt nuitdignitatem, propterincredibilcmaedificio-rum numerum,latifsimiqj & pifcofilacus oppor tunitatem,& vetuftifsimi ac venerabilis templi famam.-quodante quadringentos annos Byzan-tiorum Caefarum aemulatione,fanaae íophiae Dei filio Chrifto dicatum fuit. Nouogardia perpetua quafi hyeme Si tenebris longitsimarú no-¿iium premitur . nam polum Arfticum ab Ori-zontelexagintaquatuorgradus eleuatum videt: (ex feré gradibus ipfa Mofchaab aequatore re-motior,qua cceliratione folftitij tempore pro-pterexiguas noítes continuatisferéfolis ardo-ribusaeftuareperhibetur.Vrbsquoque Volode-maria regiae nomen adepta eft,quae ad ortum io-lis ducentis amplius miliaribus á.Mofclia diftat: eo^ue fedem Imperij ab ftrenuis Imperatoribus neceíTaria ratione tranflatam ferunt,vt ex pro-pinquo,quumtum bella continentercum finiti-misgererentur,paratiorapraefidia aduerfus Scy-tbarum irruptiones opponerent. eft enim citra Volgam in ripis Clefmse amnis fita, qui in Vol-gameuoluitur. Caeterüm Mofcha, velobeas, quasdiximus,dotes, Regiae nomine dignifsima iudicatur:quoniam medio quodain totius frequé tioris regionis ac Imperi) loco fapientifsimé con ftituta,munitaque arce & fluminibus, confenfu omnium, pracellentiae meritam laudé,honoréqj nulla aetate defuturum fibi vendicaffe c^terarum vrbiumcollationevideatur. Diftat Mofchaab vrbe Nouogrodia quingentis millibuspafluum, mcdioqucfermeitineteOttofetia Vofgae amní impofiu PAVLI ICVII DE, LE G A TIONE impbiitaoccuriic. Isamnis,vti/outi proximus, nondum receptis tot ami¡ibus,exiguus Igpisqife permeat.indeper namora Sí campeftresfolitudi nesNouogrodiam peruenitur. PorroaNouogro diaad Rigam proximum Jiarmacicilictoris por-tum,pau!ominus qningentorum miliarium iter eft. Isque traftus luperiorecommodiorputatur quumírequences habeat vicos, vrbemque Pie-fcjiouiam viae iinpofitam,quam dúo amnes com ple&uiuur.Ab Rigaautem, quse magni magiftri milicias;Liuouiorú dicionis eft,adLubeccam Ger maniís portü in finu Cymbricae Cherfoneii milia ria paulo plus mille peáculotas nauigatiAnis nu-merantur.Ab vrbe Roma vero Mofchá i. milib. & fexcentis miliaribus diílare compcrtumeft, breuifsinvo fciliccc itinere euncibus per Rhauen-nam,Tariiiííum,Carnicasalpes, Villacúqj No-ricum,¿c V iennam Pannonicam.atq; inde fupe raro Danubio,per Olmutium Morauorum vfque ad Cracouiam Polonia; regiam, mille & c,en-tum miliaria exiftunt.Ab ipia-veró Cracouiaad VilnamLicwaitiae caputJquingei»ta:& totidem' ab ea vrbe ad Smolenchum viera Boryfthenem fitum,& á Smolenclío ad Mofcham fexcenta computan tur. verüm id iter,quod eft á V ilna per Smolenchum ad Mofcham, hyeme per niueslogo concretas gjtlu,lubricamque, led multo attri-tu folidatam glaciem expeditis in curribus incre dibiliceleritateconficitur: seftate vero nili diffi-cili laborioloque itinere campeftria fuperareneí queunt.nam vbi niues perpetuis folibus diilbl- uieli- mosc ovitar vm, liber. »73 ui eliquariqj cceperint,in paludes ccenofasq; vorágines abeunt, viris pariter & equis inextricabi les, niíi ligneis pontibus infinito ptope labore confternantur. Terra Mofchouia in vniuerfum neq; vitem,neq; oleamneq; paulo fuauioris po-mi frugiferam arborem, pratermelopcpones & cerafa producit.-quum teneriora quaeq; gelidifsi-mis Boreae flatibus exurantur. campi tamen tri-tlci,liliginis,mili;,panici4> &omnis generis le-guminura legetes ferunt. led cernísima meisis in cera & melle confiftit.Regio enim tota fcecú-difsimis apibus plena eft, quae non in manufa-¿lis agreftium aluearibus, fed in ipfis arborum ca uis probatifsima melia conficiunt. hinc^er fyl-uas,& opacifsimos faltus, frequentia ac nobilia apum examina ramis arborum pendentia videre eft, quae nullo aeris crepitu colligere fit decefíe¿ Reperiunturfaepe fauorum ingentes maftae arbo ribus conditae, veteraq; mella defertaab apibus, quum fingulas arbores, in vaftis nemoribus rari agreftes minime perfcrutentur: ita vt in admira, dae crafsitudinis arborum ftipitibus permagnos mellis lacus aliquando reperiant. Retulit & cum multo omnium rifu Demetrius legatus, vt eft in-genio comi & faceto, proximis annis viciniae fuae agricolam,quaerendi mellis caufain praegra-dem cauam arborem fupern^ defilijfle, eumque profundo mellis gurgite pe&Ore tenus fuiffe hau Hum, ac biduo vitam folo melle fuftinuilTe, quú "Vox opem implotantis in ea fyluarum folitudi-ne,ad viatorum aures penetrare nequiuiflet: ad Z extre- PAVLI IOVII DE LEGATIONE «xtremum vero defperata falute, mirabili cafu, ingentis vrfoe beneficio indeextra&um euafiiTe, qu um forte eius beluae ad edenda mella more hu manofedemictentis, auerfos renes manibuscó prehcndiiTet, & earn fubito timore exterritam ad exilieodum tum tra&atu ipfo,tum multo cla-moreco ncitaffet. Nobile quoq;'linum,& canna bum in reftes, multaque item bourn tergora, & mafias cerae ingentes, Mofchouitíc in omné Europe pateem mittun t. i Nulla auri argentiue,vel ignobilieris metalli.ferro excepto, apud eos vena, fefturáuereperitur,nuUumque eft tota regio-ne,vel gemmarum vel pteciofi lapilli veftigium. ea omnia ab externis populis petunt.naturae tarnen iniuria,quae tot bona prorfus inuiderit,vno pellium nobilifsimarum mercimonio refarcitur, quarum preciumincredibllihominum cupidita te & Iuxu adeó creuit,vtin fingulas veftes fuiFul turae,millenisaureis nummis veneant. Fui tauté tempus,quo ha:c villus emeban tur: quú remotif fimae Jeptentrionis nationes politioris cultus, noftrsqp, adeo anhelantis luxuriaepenitus ignara, i'umma fimplicitate,eas vilibiis.acridiculisfae perebus permutarentñta vt vulgö Permi;, atq; Pecerri,tantum pelliumZebellinarum pro ferrea fecurirependerent, quantum earum fimul cóne-xacum ipfo fecjuris foramine,quo manubrium in duitur.Mofqhouitse mercatores extrahere pote-rant. Ante quingentosannos Mofchouitaegenti lium deos coluere,Iouem fcilicet,Martern &Sa tumum>Sc plerolque alios, quos fibi infano er- MOSCOVITARV^í LIBER. 174 íorehominibus ex induíhijs,autregibus sntiqui tas finxit. Tune veróprimüm Chriftianis facris initiati,quum Graeci antiftites haudfatis confia tibus ingenij s a Latinorú ecclefia diílejitiic coe-petunt;fa¿l:umque eíi,vt Moíchouita: eos religó onis ritus,quos á Graecis,do&oribus accepifsét, ijfdem fenlibus, & finceriísima quidé fide ieque rétur. Spiritum enirr. fan¿him,terriam in diuina Trinitateperfonam, a patre Deo folum produci perfuaiumíiabent:quum rc&ifsima vencate á pa trefimul Chriftoq-, filio proficifcicredendum fir, verüm ea controuerfia apud conuenturn Floren tínum,pr«fidente Eugenio quarto Pontífice,ma gna partium cótentione agitata,eum exitú habu it,vt pertinacia Grxcbrüiníermone potiusquá in fenfu caftiganda videretur: quum Graeci antiftites euidenciísimis cpnui&i rationib. fpiritum fanítum á patre per filium produci faterétur.Sa-cramentumquoqi non exazymo, vtiiure debe-mus, led ex fermentato pane conficiunt:idqj fub vtraq; ípecie,ficutifoíiapud nosfacerdotes, pañis fciíicetjdiuiniqi tanguinis, ab eorú presby te-ris vniuerfo populo cómunicatur: quo máximo crrpreimbutiBohemi,paulo ante patrú noílrorü memoriam a Latinorum ecclefia defciuerút.Caí terúmquod valdealienumá Chriftiana religio-, ne eíTe videmus,nullis facerdotum fuíiragijs,nul laq; propinquorum,autari;icorum pietate iuua-ií mortuorum manes arbitrantur: fabulofumque effe purgatorij locum putant,é quo tandem pio-mm animae, cüm diututna ignis pomatum muí ; ■ • ..... ' z 2 tis PAVLI IOVII DE LEGATIONE tis paren tationibus,indulgen tiaqjfummorú pon tificum expiatae, immortalium foelicitatem beata in coeliíede confequantur. Cseterisin rebus eafdem íeré ceremonias tenent, quas á Grazcis v-furpatf funt,Romanáq; ecclefiam csteratum o-muium principatum obtinere, fuperbé & perui-caciternegant. fcd ante alia,Iudaeorü genus ,vel memoria quidem horrent,nec eos intra fines ad-mittunt, velutipefsimOi atque maléficos homi-nes:qui etiam nouifsimé Turcas aenea tormenta confiare docuerint. Chrifti vitas miraculorumcj; omnium hiftoriaab Euangeliilis quatüor con-fcripta.itemq-, Pauli epiflolae, dum facra fiunt,e í'uggeftu clariore vocértcitantur, probatíeqj vi-tae lacerdotes homelias Ecclefi^ do&orum publi celcgunt,etiam ijshoris,quibus facra minime conficiuntur.non enim Oratores cucullatos,quí aduocato populo concionari, & ambitiofenimis atque fubtiliter de diuinis diíTerere foliti funt, admitiere fas putant: quoniam rudes imperitorum ánimos fimplici potius doflrina.quafn altifsimis arcanorfi interpretationib. adfartítíofem morú frugem euadere,virifolidaereIigionis arbitran-tur, tíos,quos modó diximus,facros libros ,ité-q; noujac véterisirtftrumentienarratores, praete tea AmbroGum, AuguftinújHierortymum atque Gregorium,in linguam Illjmcá traduttos habét, religioíeqj cuftodiunt, Atttiftites, Principesque minorum fácerdotú fingulis vrbibus pagisq; prf fetti facra cürant,controuerfias dirimunt,& mo-ribus deprauatos fumma quadá vindicandi pote MOSCOVITARVM, LIBER. 1 ftate perfequútur.Regem facrorú, quemípíi Me tropolitá voca,nt,á Cóftantmopolitano Patriar-cha petút, Arc&mádritae auté & Epifcppi, conie ¿iis in vrnam meliorum nominibus,forte ducun tur. Eorum vero hominum qui human is cupidií tatibus vltro renunciarunt, diuinarumq;rerúm contemplationi & facror^m minifterio Jefe dedi caruntjduplex eft genus. vtrunq;ccenobiainco-Ii£:fed alterú eft vagú,& paulo folutioris vitas, G cutí apud nos diuorum Francifci atq; Dominici feftá profitétes: alterum conftatexfan&ioribuí monachis, quorü ordíhé diuus Bafilius inftituit. ijs nelimine quidem vel in fuprema vit.e necef-fitate pede efferre fas eft . Procul enim ab oculi« profanoru fingulari duritie vita in occultioribus adytis deguntjfummamq; fubaGaí carnis & con firrnatiin religione animi c>pinioné prasbent. V-jiiuerfus populus quater in anno,&pluribus fem per diebus ieiunare cófueuic, abftinetq; ab cfu car niú,ouorum.8claftUJnrverepiimum, more La tino.ftoft diem Cinerü;mox adulta a-ftate.in ho norem diuorpm Petri&Pauli.-& initio autumni demú.cum aífumpt & Lituani. Ea lingua omnium lopgé latifsima cíTe pcrhibetur.nam ConftantinopoliOttoma-norum in aula familiaris eft, 8c nuper in Aigy-ptoapud Memphitiqum Sulthanum 8c equñes Mamaluchos haud ingratis auribus audieba-tur. In hanc linguam ingés multitpdo facrorum librorum, induftria máxime diui Hieronpmi 8¿ Cyrilli. translata eft.Prater quoque patrios annates, Alexandrietiam Magni,Romauorumque Cafarum jitem^ue M.Antonij 8c Cleopatra memoriamijfdem Uteris commendatam tenét. Philofophiam veto,8cíideralem Tcíentiam, caá térasque difciplinas 8c rationalem medicinam nunquam attigére. ijsque pro medicis fe gerút, qui alicuius paulo ignotioris herb¿£ vires,fe plu-riesobferuafl'eprofitentur. Anniapudeps non ä natali Chrifti, fed abipfo mundi initio nume-rantur,qui non a meñfe ¡anuario, fed ä Septem-bri incipiunt. Leges toto regno -haben t íimpli-ces,íumma Printíipum 8c iuftiúi;aiorum hp mi-nam aquitate conditas :$c prqpterea populis valde falutares,quoniam eas v-llis eaufidioorum cauill^tionibus interpx&tari atq; peruertere non licet. De furib^íícacijs 8c latronibus/upplicium fumunt. Quuro de maleficijsquaftionem ba* bent , reqs multa.gelidaaqua íüperne depilía pcrfuiidunt , quod intolerandum torrr.cntj Z 4, genu* PAVLI ÏOVII DE LE G AT I ONE genus efle perhibent.Nonnûquam obduratis contumacibns, vt côfefsio criminis exprimatur, ligneis cuneolis digitorum vngues conuellun-tur. Iuuentus omnis varijs Iudis,fed miliriae pro ximis fefe exercet:in ftadio curfu côtendit, in pa Jaeftra collu<3atur,pernicitati equorû ftudet: oms nibusq;,p<çmia8c prç fertimlàgittariorû peritiff. proponuntur.In vniuerfum Mofchonitae ttatu-ra funt mediocri/ed quadrata,8c valde torofa:cç fij omnibus ocuIi,prolixç barbae,crura breuia, 8c ventres extemi. equitantcôtraftisadmodu cruri bus:& peritifsimèjvel auerfi & fugiétes, fagittas emittunt. Domi opiparè potius quàmlautè vi-uunt.nanque omnium fermé cibarioru quç vel à îuxuriofifsimis defideraripofTunt, menfae eoru, 8c paruo quidem preciopafsim inftruuntur.Gal linas liquidé, 8c anates,fingulis faepe argenteolis tanuib.nummis veneunt ..maioris minorisqj pe-coris incredibilis eft copia : 8c occifç media hye-me iuuencç jCÔcretis gelu carnibus duoru feremé fiû fpacio nôputrefcunt.Venatione 8c aucupio, vti apud nos,nobiIiora obfonia parantur. nâ ve-naticis canibus,8c plagis omnis generis feras ca piunt:8cafturibus,atqjfalconibus, quosmirifi-cos regio Pecerraprçbet, non modô phaGanos, 8c anates,fed cycnos êc grues confe&antur. Aftu res ex genere infimo aquilarum, vel miluorum, faleones verô accipitrum nobile genus anti-l quis fuiffe putamus. Capiturquoque auis fub-nigra, puniceis fupercilijs, magnitudine anfe-ïis , quaepulparum faporé phafiarum fuperat digni. MOSCOVITAR VM, LIBER. 177 dignitatem : Mofchouitica lingua Tether nun-cupata, quse Plinio Erythratao vocatur , Alpi-nispopuliscognita, & maxime Rhetis, quifal-tus ad Abduae amnis fontes incolunt. Ingentes etiam fapidifsimosquepifces, & ante alios ¿"tu-riones,quosSiluros antiquitùsfuiilè putamus, Volgapraibet:S£¡j quidem hyeme multa incluir glacie,recentes pluribus diebus aiferuantur. Alio rum vero pifcium multitudinem ferme incredi-bilem,ex candidis, quos diximus , lacub .ex pi-fcátur. Vino natiuo quum penitus caieant,adue fticio vti folent:fed in fefliscóuiuijs tantú, & fa crificijs. Ante alia Creticnmfubduice máximo in honore habetur,fed in vfum medecine tantú,ve! principalis Iuxuriae oílétationem : quum miracu liloco fttycdudtú CretaperGaditanasfaéccs, Se tantiscócluíi maris Oceaniq; flu&ibus agitatú, incorrupta fuauitatis ac odoris dignitate, inter ícythicas niues,ebibilTe. Populus verômedoné bibit,ex melle lupulisq; deco&ú, quod picatis in cadis veterafcit,& ex antiquitate nobilitaté adfe-quitur.In vfu quoq; funt birra atq; ceruifia,ficuti apud Germanos Polonosq; videmus,qua-extri tico,zeaq; vel ordeo deco¿lis,omni conuiuio cir-cumferútur. Hác quadá cognata cú vino potefta te,largius compotan tib.ebrietaté inducere adfirt man t. Medonê ac birrá per sítate infrigidare,in-fufa poculis glacie,voluptatis gratia Iolent.nam ingentiaglacieifrufta nobiliúin cellis fubterra-neisfingulariftudio reconduntur. Suntqui in delicijs'habeStjfuccum ex fubauíferis ceralis ex- Z 5 pref- PAVLI IOVII DE LEGATIONE preífum.qui perfpicui & purpuriflantis vini colo rem & faporem iucundilsimum refert. Vxores & fcemina2,non in eo honore funt apud eos,vt> apud casteras gentes. nam propé ancillarum loco habentur. Viriinfignes earum veftigia mirum in modum obferuant,&pudicitisediligentifsi-mécauent. non enimadhibenturconuiuijsneq; facrorum caufa remotiora templa petere, aut te-mere in publicum egredi permittuntur. Caete-iüm vel ab externis hominibus, & exiguo qui-dem precio, ad Venerem omnevulgus fcemina-rum facilé pellicitur, adeö vt parum earü amori-bns ftudete viri nobiles exiftimentur.Bafilius ante viginti annos Ioannem patrem amifit. Is So-phiam,Thomae Palaeologi, quilate in Pelopon* nefo imperabat, Conftantinpoolitanique Im-peratoris erat frater,vxorem duxit.ea tum Rom<£ erat,Thomapatre Turcarum armis Graeciapul-fo.exhac quinqué liberi felicifcecunditate fufce-pri,ipfeBafiIius, Georgius,Demetrius, Simeon, & Andreas. Demetrio & Simeone iampridem morbo abfumptis,Ba{ilius Jolomaniam Geör-gij Joboroui;,eximiaefidei atque prudentiai có-filiarij,filiam3in matrimonium fibi collocauit: cu ius fceminse fingulares virtutes vna llerilitas ob-fcurat.Solentautem Mofchouitae, cum de vxöre ducenda deliberant, omniu toto regno puellarn virginum dele&um habere,ac formavirtuteque animi pr^fiantiores ad fe perduci iubere-.quas de mum peridoneos hofriines,fidelesque matronas infpiciuntjita diligenter,vtl'ecietiora quoqueab MOSCO VIT ARVM, LIBER. 1*8 i/s contreflari explórarique fas fit.Ex i;s vero ma gnaatqiie fölicita parentum expeäatione,quas ad Ptincipis animúm réfponderit, regijs nuptijs digna prortúricíátur.caeter« vero, quae deformas pudicitiseque 8c morum dignitate contenderán r, herpe eadem die in gratiam Principum, proceri-Bus atque militibus nubunt: fie vt mediocriloco ñiléae plerunque,dum Principes, regia ílirpis cía raftemmatá: coñtémnúnr, ad fummum regalis thoñ faftigitim, vti;8c Turcas Ottomanos foli-tös éíTe vid¿hius,pulchritiidinis aufpicijseuehan für. Bafilius quadragefímumfeptimuín aetatis an ntim non attingit, fpeciecorporis eximia, ani-mivirtate fírfguIari,fuorumque iludió ac beneuo féhtia,8¿ rebus geftis, progenitoribus fuis ante-ferendus.Nam, cúperfexannos cum Liuonijs| quíféptuaginta düas vrbes feederatas in eius bel-Iicaufam tráhebant, armis contendiffet, paucis legibus'datís potius quam acceptis, viöor difcef fit. Poíonos queque initio ftatim ipfius Imperij, ácie profligauít: Conftantinumque Ruthenum cbpiaruni ducem, captum & cathenis vin&um, iftpfcham perduxit. Sed ip fe aliquanto póft ad fe'ofyfthenem, fupra Orfam vrbem , ab eodem Cdnftantino,quem dimiferat, magno praelio eft íüperatus:ita tame,vt Smoléchum oppidfi quod ktíts a Mofchoiritae oceuparant, poft tantam etiá v^dótíam a Pofónis pártam, inditione Bafilij re-lírt^tíereturiSedydtierfus Tartaros, & máxime Europxos Pnécójpitas, faepius fecundo praelio a Mofchoilitis eftdimicatííjvlcilcendis fortiterin- iurijs, PAVLI IOVII DE LEGATIONE iurijs,quasilli repentinis incurfionibus intulif-ient.Jupraenim centum & quinquagint^ milia equitum Bafilius ad bellum ducere confueüit,dií ftin&is per vexilla türmis,quíe fuos duces fequû-tur.Regiae alae vexillo infcripta elt IoluaeHebrçi imago,illius qui,vt facrç referunt hiftoriaî.à Deo máximo Iongifsimum diem, retardato folis ciir-fu,pijs precib. impetrauit. pedeftres copiae nidio prope vi'ui funt in illis vaftis folitudinibus, tum.ex ipfaveftequae fluxa talarisque eft: turn ex hoftium confuetudine ,qui curlu potius & equitandî celeritate, quàm vi ftatariae pugnas,vel iplo congreiïu miliciam exercent- Equi eorum ftatura infra mediam exiftunt, fed robufti & ve-lociffimi habentur . Equités preepilatis hafti», çlàuisqae ferreis & fagietîs rem gerunt. pauci» lalcâtiiunt gladij. Corpora verá clypeis rqtun dis, vt Afiatici Turca ; vel infle • is & angulari-bus parmi«, more Graecorum, itemque, loiiça & galea pyramidali proteguntur. Bafilius etiam «Sclopettariorum equitum manum inftituit-.mul^ taque aenea tormenta Italorum fabrorpm artificio conflata,fuisqueimpofitacurrib.inarce Mo-fchae vifuntur.Ipleinfigni app^tatu & fingularl comitate, qua tamé Regia maieftas nylla ex parte corrumpitur, publiée cum proceribus atque le gatisepularifolet, rnagnumqueuiaurati argenti pondus duobus abacis expofitum, eodemtricli-nio confpicitur. Nullam praetoriani miljtisco-bortem,prêter ipfam familiam, corporis çufto-diae caula,circum fe habere,vel alibi alg:c confue nit. MOS COVITAR VM, LIBER. 179 üit. Ab vrbi$a enimfideli multitudine fhtione« habentur. nam vhaquaeque vrbis regio foribus, cancellisque fepitur.-nec temere per noftem, aut fine Iumine,in vrbe vagari licet.Aula omnis con ftatexregulis,&ex ¡plomilitumdele..' - --1 ts i iam olim , &à multis quidsm 1 multa de admirandisin Zepufio ah quis audieram,tamen ijfdcm de reb. qua: plerifque incredibiles videbatur, à te in primis certior ari',«: tuum iu-dicium audire defiderabam. Quia ve-xà non dubitafti,qux'comperta de his haberes , ad me fcribere,facilè effecifti,vt non modo, quid îpfe pofthac de his fentire debeam,certôicirem;fed etiS multialij excellentes viri, teftimoniotuo,euiplu-rimaapud omnes eftautoritas,confirmati, addubi taredefinerent.Sed cùmetiamipreliquis Hunga-ri£E partibus multa; non minus admirabiles aquse elTe dicantur, rem valde gratam mihi, & multis a-lijsharum rerumcupidis,tuique ftudiofis fafturus CSjfieas quoq; defcribendas fufceperis. Scio quicfë, <&.vidiiplemetapud Serenifs.quondam Ludouicû Hungarian regem, Diui Imp. Maximiliani legatione fungens ad Budafedem regiâ, thermas efle, quaru caloré immiffa manu ferre nequeas, quodei vtiq-„ qui atitè non vidît, mirabile videtur .Sed quod in his etiam viui piicës funt, id non pauci pro re incre dibili habent.Talia quoque videntur efle,quae dieu turdealijs thermis in ripa fluuij Vagi,non longé abojppido Galgocz,quodGermani ôc Slaui vulgo Freilxat vocant:quas locum,prout crefcit aut de-crefcit fluuius, in a;quali femper diftantia mutare aiunt. Legi n uper apu d Arrian um lib. j. defcriptu m font?,qui fub lucé tepentibus aquis manat, in me- ridic ridie frigidus,vefperi calet,ac fub exortü dieirur-fumtepidus oritur,atqj ita per lingulos dies ac no ftes aeftus ac frigoris vices vanat.SaxoGrämaticus in Iflandia fonte efle teftatur,qui fumigantis aquae vitio natiuä rei cuiuflibet origine demolitur.Nam quicquidhumido eius vaporeafflatur, inlapidea: naturae duricie,forma tantü fuperftite,fubita couec fione tranfmutari. Haec & his fimilia, qui deinceps legent, minus mirabütur, vbi animaduertent,fum mü opificem in his etiam noftris,& alijs vicinis re-gionibus non pauca miraßilium operum fuorum monimenta pofuiffe, quae tarnen indigina: pro mi-raculis non habent:ac quandoque etiam, fiinterro gentur, ignorant ,quemadmodum in Mofchouia fsepenumero fum expertus.Nam cum nonnulla e-iufmodi,quae mihi narrarant alij,quxrerem ab in-colis,adeo nihil habebant quod refponderent, vt mirari ie dicerent, vnde ea homo peregrinus acce-piflem.Non dubium eft autem, nifi pleraque diuer fis 'in locis obferuaflent, & literis mandaflent homines externi,quin ea indigenarü negligentia nunc luce,fuique memoria & admirationecarerent. No poteftigitur mihi,Vuernhere ornatifsime,non val de probari ftudium tuum, quod hoc genus Hunga rix tux rebus eruendis & illuftrandis impedis: nec facere poflfum,quin tead id continuandum cohorter. Nam eo no n tantum mihi füeris gratificatus,fed etiam tibi apud otnnes magna: laudi eft futurum.Bene vale DE DE ADMIRANDIS HVN- GARIiE AQ^VIS, HYPOMNE-mation.-Georgio Vuernhere authorc. S IGISM VKT>0 IN H berilain,Nieperg & Guitenhag Baroni,&c. Georgim j^aern herns. NNOTARAM illfTu tUOtiO-nulii,SIGISMVNDE BA-R o vere magnifice ,de mirabi-libus aquarum naturis, qua: fi-nibus Zepufij noftri continent tur:vtmeceuoculato teftecofir mares ea,quaequidam audita abalijs,pro fabulo-fis habuerunt.Quia vero non modd fides habita eft n.arrationi mese, fed etiam quibufdamincenfa cupiditas,plura hoc genus cognofcendi,minime inuitus,vt debui,fufcepi,quod mihi denuo man-dandum duxifti,vt alia quoque aquarum miracu la,quae in Pannonia noftra vifuntur, non minus peneprodigiola/cripto comple&erer. Pannonia: autem appellations non earn tan-turn comprehendo Danubij ripam, cum qua ea, quae difta eft fecunda Pannonia,ab Arabone flu-uio, qui Ptolemseo eft Narabo, nunc vulgo Ra-ba,ad Saum excurrit: fed quicquid praeterea Hu- fjariin altera Danubi; ripatenent.quodquidem atifsimepatet.Tenentenimtotam Iazygu Me- tana- HVNG ARI£ AQJTIS. j8t tanaftarum regionem , quam Ptolemsus flumi-nibus Danubio, Tibifco, acmontibus ¿armati-cis finit.íuntautem montes Sarmatici,qui Húngaros á Rutenis,Poionis,Morauis,SileIijs,& ea Auftriae parte quae citra Danubium eft, dirimút. ad quos pertinetCarpatus,ita iam vulgata appel latione, vt omnis tra&us iSarmaticorum montiu Carpatus vocetur.quanquam mihi Ptolemsei de fcriptionem intuenti, Carpatus ijfdem, quibus Dacia,finibus videturterminari. Porro extat nuncquoq; Iazygum natio inter Húngaros,quos ipfi voce decurtata Iaz vocant. ac retinent ijdem etiamnum linguam fuam auitá &peculiarem, Hungaricaedifsimilimam: atque cas fedes, quas Plinii delcriptione quondam te-nuerunt,nimirum campos & plana, Dacis, vt i-dem ait,pulfis ad Patiffum amné, quem ego de-trafta prima lyllaba TiiTum, vel, vt nunc vul^o vocant,Tizamaccipio.Is vero Tibilcus eft Pto-lemaeo, limes veteris Daciae, cuius cultifsima pars eftTranffyluania,prouincia multis habitato ribusfrequens.Nameá& Germani, quos appel lant iaxonas, & Hungari, & Hungarorum anti quifsimi Jiculi difli,qui lingua fua funt Zekheli, Scadhuius imitationemá quibufdam vocantur Ceculi.incolunt. vt omittam peruetuftas Roma norum reliquias Valachos, qui frequentes ibide vicos & pagos habent. Potiunturtamen rerum Hungari,& penes eos imperium eft:eoque fit,vt Tranfiyluani quoq; Hungarorum nomine cenfe antur. Eft vero plane mirabilis diuerfarum, nec A a vnius DE ADWIRANDIS vnius linguae pervniuerlam Hungariam gentin miftura; quemadmodum a me dicetur prolixius ea in commentatione,qua res Hungariae, popu-lorum in ea origines, appeljationes, leges, mores,inftituta conor explicare. Caeterum Iazpgum regione, qua fa Carpatus fvthociam nomine omnemillorum, quos dixi, montium tra&um compledlamur Jlatil'sime pan dir,&: in quofdam quali ramos alibi eminenciori bus, alibi mitioribus iugis diffundit, continents oppida,a Germanis montana di£ta,qu6d inter montes metallorum omnis generis fcecundi-tate 8c pra;ftanriacum primisnobiles litafunt, 8c populo metallicam facienteconftant.Qua ra-tione 8c eos qui in metallo operantur, in monte elTe, 8c in genere vniuerfam rem metallica opus montanum vulgo dicunt. Eadem regione conti-neturZepufium, 8c multialij Comitatus. ¿untautem Comitatus, vt hoc quoque obiter explicem,regni partes,quas Prouincias, aut Pra: fefturas,aut Grasca voce, qua plerique Latinoru vlifunt,monarchiasdicerepofsi's.Plinius 8c co-uentu®, 8c iurifdiitiones, 8c conuentus iuridicos in diftributione Ciliciae 8c Beticae Hifpaniae ap-pellare videtur.Cicero vocatDi'oecefes, quod no minis Epifcopi in appellatione fuarum iurifdifti onum,quanquam nunc vulgo corrupte,vfurpat. Earum ver6 partium praefefti vocantur Hunga-ris Cornices, quibusiurifdi&ionis cura incum-bic.Fuitautem Hungariae regnum, quo facilior ic expedicior eflet iuris dicendiratio, in hoc genus HVNGARI« AQjfÎS. tSi nus Comitatus plures quinquaginta diuifum,ex quibus vix dimidium hodie retincmus. ¿edhasctanquam vfuifuturaad cognitionem Iocorum,in quibus noftra de aquisnarratio ver-fabitur, praefatus,dicam prirnùrn de calidis,quai rum pro Hungariae portione, vix vlla regio plu • res aut falubriores habet. Vnde verô potius or-diar,quàm ab ipfa vrbe Buda, qua Hungaria:rc-ges ob loci fitum,opportunitaté & amcenitatem mérité pro regia hàbuerun t. Hic propter ipiam Danubij ripam calidas funt multas,inter quasdjf ferétia maioreft,quàmpro locidifcrimine.Quaî dam enim non mod6 tolerabiii, fed ita iucundo funtca!ore,vtad hominum lauacra naturae beni-gnitate fingulari datas efle videantur. Huius generis funt infra arcé regiam alias, Regiae vocatae; vel propter vicinam regiam, vel quia regio opéré ornacas & condufae, vel quia in his reges laua re confueuerunt. aliae communes5quibus faxu ceu natiua fornix impendet,quas Turcas poft oc cupatam Budam latius excauata rupe ampliores reddiderunt,caeterisq; praeferre dicutur. At quae fupra Buda (unt,quarum alias item regiç,aliae ho fpitales à vicino ptochodochio diftae fuêre,bal-neis funt inutiles,nili refrigerétur.iicenim quç-dam calent, vel feruent potius, vt in eas milium ouum nô minus citô, quàm ad luculentum igné elixetur.Temperanturautem in balneis frigida, cuius ibi fons calidis ita côtiguus eft,vt qui hau-ftum veniuntduabus vrnis,eodem in veftigio al (era calidam,altera frigidam haurire pofsint. A a i Ibi« DE ADMI RANDIS Ibidem eft Tub dio fons calldarum ceteris am plior, quern purgatórium vocauére, ea nimirum ratione,quód, quemadmodum proditum eft, in purgatorio poenas nocentium pro noxarú modo alias acerbiores, alias mitiores efte, ita quaedam infunt aquaihocinfontedifcrimina. Nam qua in eum a Danubij ripa aditus eft, fubfrigida pri-mum,moxtepida:Scquo in earn penetrans alti-us.hoc magis calet.In receflu vero interiore tarn eft calida, vtferrinon pofsit. Eft autem is calor haud dubié aquae huius proprius. Nam alia,quf dixi,tamperamenta veriiirnile eft a Danubio ac-cedere, qui crepidiné huius fontis lambit, & cü vel modicé excrefcit,totú inundat,neq; tamé ita reftinguit,quincaleat.Quin intraipfamripá,qua Danubio perennis curfus eft,calidf ebulliútrvbi qui altius mergi volunt,lauare confueuerunt. Porro hae ad Budam thermae (liceat vero mihi hacvoce incalidarum aquaru appellatione vti) quod alterae,vt dittum eft,infrá, alterae fupra vr¿ bemeftentjcxeo quoq; inuenérenomen,vtillf inferióles, hae fuperiores vocarentur. Vtrafque Turcae, quibus tamen omnia vaftare libido eft, non modónoncorruperuntjfedetiamcultiores, acperfpeciem religion is quafi auguftiores red-diderunt. Nam Bafla Mahometh, quem tyran-nus vi&or Budae captae, ac reliquis Hungariae h fe debellata: partibus gubernatorem impofuit,a-pud vtrafque Deruifis domicilia,ceu coenobia ex trui curauit-iacello etiam apud fuperiores in col le vicino, qui ante vitibus confitus fuit, pofito, con- HVNGARite AQJVIS.. 1S5 confecrauit locum memoriae cuiuWarn eius ordi nis3quem,dum viueret, ecu numen quoddam ve nerati funt Turcae:& nunc mortuum, iiloque in loco conditum3religiofe colunt. Suntautem Deruifas Turcis, qtiod nobis mo-nachi,qui mendicato viuunt: quibusex religio-nis,quam affedant,inftituto vfitatum eft, feuire in corpus proprium3quod alij per inuftionem fti, gmatumferro candentc, aiij perincifionem quae fitnouaculaacutifsima, quidam vtroque modo faciunt,hoccrebrius & crudelius, quo qnifq; fan dior 8c religiofior eife & baberi cupit. Eft vero 8c in veftituqusedamintercos diuerficas, 8i fan-dimoniae affedatio . namali; vefte lanea alba ad talos vfq$ demifla amiciuriir)8<: calceatiincedut, capite operto. Alij'budispedibus, 8c capite3imo toto pene corpore3nifi quantu pelles duse oi inie autcaprina:crudae3quarum altera a frbntc/altera a tergo ex fcapulis propendet,tegunt . Quidam etiam vnica pelle pudertdisi tantum corporis par tes velant,cetera riudi. Gymrtofophiftarri dicas efle reliqilias, quales India habuilTe memoratur. Suntquidem ha2canarratione3quamde aqtiis inftitui,aliena. Jed cum hue delapfus Cirri, quid obftat,quo minus deTurcarum lotionibuspluf culum addam,? Cum omnes aquas Turtae3ceu praecipuum Dei munus3f ummo honore dignan-tur:tum viuaspdtiisimum,& flucntes.-idq; propter frequetes lauationesj quibus etiam crebrius per diem,non modo ad fordes corporis abluen-das,fedad fceleru quoq; expiationes vri confue A a 1 ueiunt, DE ADMIRANDIS *erunt„quod proculdubio ab aliará gentiu riti-bushabent.quibusetiafola aquae afperfio inter Februa fuit.ó'ic Romae olim ad porta Capenam, portea Appiá vocatá3aqua Mercuri) dida,alij ali os afpergebant,inuocantes Mercuriü: vt afperli flagitia,& praefertim penuria diluerentur.Sic tra ditur Peleus abfoluilíe Patroclum,&Acaftus ex piarte Peleum á caede fratris fui Phoci, cuín antea Aígeus Medaeam aquae afperíionelurtraíTet. SicQreftem a fanguine matris expiatum erte,me moratPaufaniasin Corinthiacis:cum illú nemo lare fuo & hofpitio dignaretur. Cuius loci hoc li bétius memini, quód continet exemplü ritus ve tuftifsimi, accepti á patribus,quo rei atrociú cri-minü á cófuetudine omnium & colloquioarce-bátur. Sic ALneas quoqj apud Poetam nortrum; —Terfocios puracircumhiitynda Spargens rore latí.— Et idetn,ceu multa caede poIIutus,inquit: Tu genitor cape [acra mantl,patrios^ penates: Me bello é tanto digrejfum,& cade madentem, •AttreÜare nefas ¡doñee me flumine viuo *Abluero.— Quininatrijs tcmplorum fuorumpofitam habent aquam Turcaeeundemin vfun\, neqj cui-quamnili loto in ea ingredi fas efle arbitrantur. Sed dele&antur in vniuerfum plurimüm lodo nibus & balneis Turcas. eoqj praecipupm apud eos pietatis opus eft, inftituere & condere balnea publica: nec id tantum viuentibusglprio-íum ertejed etiam vita fundís falutare putant. Hac HVNGARI.K AQJMS. «84 Hacrationeisquinuncrerumpotitur, Solimá-nus,tum alibi, turn Budf in adibus qua quondá fuerunt archicpifcopi Colocenfis,ampIifsimum balneum pro fua. luorumque falute fieri curauit, in quod é Danubio per canales fubterraneos a-qua in multam altitudinem, vt eft Buda ad pa-nubium fitus,ducitur. Ipfum balneum intus in-cruftatum &ftraturneft monumentis marmo-reis,qua antea in templis fuere polita, imagini-bus tamen,fiquainfculptafuerunt, refeftis,& toto opere perpolito. Eadem gloria quafita eft ei,que di.vimus,Baf» fa Mahumeth,qui thermas Budenfes e.vffidifica tis illis Deruifarum ccenobiis, conditorioq; eius dequodiximus,illuftrioresreddereftuduit.Hic veróvidere eft mirabilem rerufn commutation nem. Nam qua loca Hungaris incolumi & llórente Buda voluptatis domicilia fuerunt, ea reli-giofeornaruDt Turca: flagitiofe contra propha nan tes,qu^ antea habita funt pro lacrofan&is. In thermis fuperioribus, fupraeos forstfcs qui-bus ad lauacra vfus eft, funt pifcina calida , in quibus nafcuntur &viuunt pifces,quiin frigi-damtranslatiemoriuntur. íuntetiam calida in oppofita Danubijripafupra Pefthum,fed minus celebres: propterea quod ita coniunfta funt alueo fluminis, vt ad qufuis eius incrementa cot rumpantur. ¡. Solent fere thqrmij locis, in quibus funt, ali-quodnomé,&quafi lumen afferre. Itanobilita-tus eft quondá finusBaianus in Cápania.Ita núc A a 4 quo- DE ADMIRANDIS quoque in Italia , Germania, & in quauis penè terrarum orbis parte clara funt hoc nomine lo-ca.Nonnulla etiam appeliationem à calidis lunt forcita:vt in Theflalia Thermopylae, & in Germania oppida quae vocantur Bad®, hoc eft balnea. Sed fuerunt quafi in obfcuro Budenfes,nec aliqua ei loco celebritas accefsit, à tan ta calidarü copia & variatate: quod proculdubio eo euenit, qu6d reliquat eins vrbis fortunée atque opes hoc nonexiguuin alioqui dementis naturae munus ohicurai iic.Nam quis fuit in tota Europa locus, qui ie Budae comparare potuerit,fiue fitus amcenitatem, fiue cœli falubritatem,fiue foli fœcundi-tacem , fiue aliarum quarumcunque rerum ad quoslibet vfus, ad fplendorem, deniquead lu-xum pertinentium vbertatem & affluentiam fpe des ? vt ne quid dicam de oppcrtunitate, in qua nön Hungarorum tantum, fed etiam multorum aiiorum populorum defenlionem &falutem fi-tam fuiiTe,quotidianis damnis &periculisexpe-rimur. Quo graaior & acerbior eft iaftura, quam erepto nobis per Turcashoc loco fecimus. Sed facelTant quereise,quae fuum alibi locum funt ha-biturae. Nifi verô autoritateChronicorumnoftrorum, magno confenfu vrbem Budam à rege Buda Attilas fratre conditam & nominatam efle traden-tium,impedirer, ego, fi qua alia conießura de e-ius nominis ratione facienda effet, ob infignem calidarü eo in loco celebritatem & copiam, pro co quôd Germanis quondam fueritBada,vnius 1 itéra: HVNGARIjE AQVIS t8? literç inuerfione Budam ab Hungaris diftam elle fufpicarer.Nam ea fecundorum Pannoniorú loca , antcquam hue Hunni immigrarent, Germanos feu Teutonas tenuifle,minime ambiguü eft. Nee ita multum difsimili mutatione vocarunt Hungari Vueil'primiüjquod Germanis fuit Vuei-fprum,hoc eft,fons albus, qui loco nomen dedit: Scetiamnumibifub arce, qusefedeselt, Epifco-pi,oftenditur. Sed redeo nunc ad calidas : ac Danubij ripam Iegens Iftrogranum,vel,vt nunc appellant, 5"rri-gonium peruenio, qui locus fecundum Budam in Hungariafemperceleberrimus fuit, fede Archie-pifcbpi,qui idë primas Hungarian diftus eft, infi-gnis.Hic ad radices mótis,cui impolita arx eft ma gnificentifsimè extrutta, qua labiturDanubius, tons eft rèpidarum,inclufus turri,in quam ex arce dudHseôperpraeceps mûris defcenfuspatet. Ex eo tanta manat aquae copia, vt quondam molam frumentatiam verlarit: nunc maehiuam háUitó-riam fimilem tympano impellat, qua aqua è Danubio per fubterraneum curriculum in earn,quam dixi,turrim admifla hauritur,& in arcem trásfun-ditur. Hoc largior eft fons alter baud magno in-deinteruallo.-quiin pifcinulam quandam influés, in qua etiam media hyeme coaxantes ranas audi-as:aquae tentum , quantum verfandis tribus qua-tuorúerotis molaribusfatiseft,fundit. Supra Iftrogranum(quod ex Iftro & Grano mi xtum eft nomen,qúódibifluuius Granus Iftio mifceturjnon longé ab arce Comaronienli, quae A a 5 tenet DE ADMIRANDIS tenet oram cognominis infills, quam Danubius prope Pofonium in duosdiuifus alueosfacit,a Septentrione veniens influit Vagus: cuiusripa fupra Galgociu,qu£ arx eft Family Thurzonum, nunc maxime nobilitata eft calidis, non propter vim earu falubrim tatum,qua omnes alias in Hfi garia calidas fuperare exiftimantur, fed etia propter varium,planeque mirabilem eorum ortum. Kon enim vllum certu fonte habent,fed alueum fluuij fequuntur:& vtis excrefcit & decrefcit,ita aut recedunt aut accedut.iolent autem, quo ma gis e.vundant,hoc longius recedere.eoq; qui laua re volunr,fubinde alias atq; alias fcrobes t'odere, & quafi puteos aperire coguntur.Id, cum intraal ueu eft fluuiuSjfitin glarea, quod ipfius folu eft.* cu vero exit,in terra folida,& argillofa, in qua a-lioqui non reftagnate fiuuio, nihil pene humoris exiftit.Neq; tame in ripa tantum eruutur calidge, fed etiam intraamnem,fi fund'um eius pedib. fuf fodias. Calentautem immodice:nec funtidone^ balneisi,nifitempercntur, quodadmiftiane frigi-daede proximo hauftae in procliui eft. fed quia magisfalutares eflecreduntur fine miftura,qui medicinam inde petunt, deferuere eas finunt: quod pro temporis ratione alias ferius, alias citi-us fit.Nunquam tamen fic deferuent,quin,qui in easdefcendunt,tegete,cefpiteue,autramis in fun dum fcrobis inie£ris,imas corporis partes aduer-ius ebullientis caloris vim munirecogantur. Efle autem eas aduerfus diuturnos, ac pene defpera-tos morbos efficacifsimas, multis experimentis cogni- HVNGARIiE AQVIS l8¿ cognitum eft, & adhuc indies magis ac magis cognofcitur. Sunt calidas alise non Iongé a caftro Trincinio quod ad eiufdem fluuij Vagi ripam eft, fupra Galgocium.lllaefuauitercalentj&funtlimpidif-íimae.-atq; ideo iucundifsimi feeefTus loco fuerút Comitibus Zepufienfibus,quLpaulo fiiperiore$-tate Trincini; fedem habuerunt. Necmultumrecedunta Vago calida? ad arce Baifnocitim,qu^ ifé eft Thurzonum.-quibus hoc hppoiris habuic Alexius Thurzo, qui in ea familia nomen illuftrej,§5lecu,ndum regiam aliquam-diufummam poteftatemapud Húngaros obti-nuit,vteas quadarn quafi cifterna ex quadratis fa Öalapidibus,quietiam defcendétibus icalarum & fedilinm vfum prasbent, includendas curaue-lit. Etfi verö minus ipaciofse fint, tamen manife ftum in ipfis eft difcrimen caloris:eoq; diremptse füut murp. & quae moderacius calét, delicatori-bus Can turn patent;alif vulgi vfibus funtrelidbe. . InComitatu Thurocio,qui eodemin traftu efl,Tuntparipenéinterualloá Vago diftantesca lid« ad Srubnam yicum,quieft ciuium Cremni-ceníiS.H^inftar infulffunt.'claudúturenimriuo, qex.jppinquis montib.delabés, aquá vehit grata lauátibus,cúfitiunt.Náadtéperandú calidas nú¿ quam, nifi quis recentibus aquis ädmifsis continuó lauarevelit,adhibentur : idqueetiam tum fit modice,quod per fe minus intemperate caleant. Non difsimiles hint his calids alise inter Cré-niciam ßc Semniciam, qnas funtduo praecipua op- DE ADM I RAND IS oppida inter montana:de quibus fupra dixi. Ma nant ex rupe/fic nata,vt lauantibus teftu & vm-bram praebeae. Nec tantu ipfae in rebus falubribus habentur, fed etia ccenum earufquodPlinius quoq; inter ca lidarum vtilitates rerulit) medicam vim credituc obtinere. Itaq; in eoquidam, vlcerofi prselertim, ibi prope qua fluunt, volutari folent. Sunt etiam Jemnicif calidae, qua vocatur Ro felinas.-in quibus canales,per quos fluunt3& fedi lia ex lignis fa£la,fic funt accreto lapide ceu corti ce tc&a,vtprorfus lapidea videantur. In Comitatu Liptouienfi,adpagum quivoca turDiui Ioannis, fons eft tepidatu:ad quern ple-runque confugiunt,quibus fcabie,autpforis tee-, data eft cutis. Exilit vero is, & magno impetu e-iaculaturpotius,quaemittit aquas,quaVago or-tus & curilis eftexpropioquis m5tibus, qui Car pati caput efle exiftirnantur.Nufquam enimal-tius fele attol!unt,nufquam pluribus & horridio-ribusiugisaifurgunthi montes, ad quos Carpa-tum pertinere dixi. Altitudinis indicium eft, nix in his perpetua, vnde accolis Germanis montes niuis vocantur: afperitatis, qu6d ijdem montes fun t imperuij .Slauorum lingua appellator Tatri, hoceft,Tatari, quod inregionem Tataroru, qui veteribusfuntGetae,vulgi opinione protendan-tur.Hungari vocant Tarczal, quod nominis lingua eoruma nudo,feu derafo vertice du&um et-ie videtur. Nihil enim aliudqua eminentifsimi, & prorfus nudi fcopuli funt,hi montes. Ego ru- ' pee HVNGARIJE AQJVIS 187 pes Sarmatiae eíTe crediderim,quarum mentio fit apudSolinum, quo loco Germaniam inter Her-cynium faltum éc rupesiSarmatarum extendi ait. Nam ex Sarmaticis montibus, nequeita longé abhisrupibus Viftula, quern Plinius alio nomine Viftillum, alij Iftulam vocant, ortum ducit: quo amne,praeter ¿olinum, pleriquealij Germaniam finiunt.His verö rupibus fubieftum eft Ze pufium, vbi aquae funt, quae 8c ferrum erodunt, 8c Iapidefcunt, & animantes potaeenecant: de quibus j quae alio adtefcripto complexus fum, attexam. Et vt ab ea, cui confumendi ferri vis ineft, or-diar;haeceftad ¿Ynolniciam, quod oppidumad arcé Zepufiéfem pertinet,intra motes, vnde quo dam metalla eruta funt. Extrahitur auté hauftro, quale Iftrograni efle diximus, quod ab aqua fu-perné illabente impulfum circumaítu 8c raptu fu nis, cui implicatifunt crebri nodi coriacei,im-plet fiftulas,perquas funi meatus eft:quibus ad-iunfticanales,efFufamaquamexcipiunt, 8c emití tútfub diuminalueosin terrádefoíTos,quib. fer rújfiue vetus,fiue nouü,imponitur.Quae minora funt ferramen ta,citius adcduntur. íolea ferrea e-qui confumitur intra horas vigintiquatuor. Quae verö funt cafsiora, cuiulmodi funt quae in vicini mentis ferrarij s bunc in vfum fiunt, poftquä per aliquot dies aquae immerfa iacuerint, ceulimo quodam obducunturadefa: eoque ftatis tempo-rib.abluuntur,8c purgantur, vtin id quod fuper-eft ferrú,aquae vis efficacius penetret. Quod per- efo fei- DE ADMIRANDlS efo fexro manet,Iuto fimile, cuprû eftf ipfi vulgô cemétû vocât.jld in fornacecôflaturin maflam, & deinde per aliâ fornacé eliquatum ficpurius & purgatius, 8c ad ocs vfusnon minus vtile, q q, fit ex métallo .-cui9 mule» funt fodinas eodé in loco* Non dubium eft autem,quin aqua hanc vim à venis metalli trahat,pr3efertim à pyrite aeris (vul-gus Marchefitam appellac)cui ibi vim inefle acet rimam,vel ex eo latis apparet,quôd aqua pluuia, autalio aliquo humore terra fubeunte,ex ipfo id quod voeât vitriolum, quod Graecis chalcanthû, Latinis atramentum futorium eiljdeftillat, pyra-midatim concrefcens ftirise in modum. Hoc vitriolum natiuum dicitur. Eft enim aliud fafticiu, quodquidemeodemin locoinhûc fitmodum. ifolentfeitores metalli ligna intra fodinas trâf uerfim pofita, in quibus itur & ftatur, pyrite mi-nutius exfo confpergere, 8c eo quafi viam ad fir-mandaveftigiafternere.Eifimulatquepenetran-tibus in terram aquis permaduerit, innafcitur vitriolumridemque vbi madere defierit} ita confo lidatur, 6c adhaerefeit lignis,vt non pofsitnifi ferrorefecari.Refecanturautem fie concreta, & èfodinispervtres extrafta mittunturin alueos. Hic aqua feruente fupeifufa vitriolu omne,quod pyriti innatum eft5refoluitur, fitq-, aqua tota virii dis,qu£e deinde in alia vafatransfunditur, vtde-puretur.depurataautem, transferturin caldarium plumbeum,inquoiuppofito magno ignebullit adhorasoûo,aut nouem:donecper euaporatio ncm, 0 ncc perfe tantum funt alba,fed etiam coloris albican tis vfum trica pittoribus prabent. Sunt praterea ad fines Eperienfium fontes fal fi,tanta acrimonia & falfuginis, vt inde fal exco quatur, qui ad omnis generis condituras, & in primis ad co&ura pifcium,cateris vtilioreiTe ex iftimatur. Habetq; locus nomc ab his fontibus." Hungarisenirn So war,hoc ell, Jalisburgum di-citur. Nam & arx eius nominis fupra eum locu fuit,mea item prafeduralubicfta, antequam di rueretur.EiTe autem falis vim magnam in aliqua eorum montium parte,in quibus promotori; in— ftar arx extat,vclhoc rnagnoeil argumento, quod in aduerfaquoq; eorum parte falli fontes funt, qui item lua appellatione infigniut locum. Sed quod in eoinquirendo auteruendo minus elaboratum eft,id no negligentia hominum, fed proculdubio Regum prouifione euenit,neim-modica copia falem vilelcere contingeret. Abundatenim Hungaria fale natiuo, qui lapi-dicinarum modo caditur in Maromai ufio.Iterrt in Tranifyluania, vbi etiam pifcina fal fa fta-gnant: a quibus omne pecusarceri needle eft. compertum eft enim, earum immodico hauftu> qui falfugine incitatur,enecari. Infunt tamen in his alicubipifces.quod minus mirum videripof fet,cum ipfum quoq-, mare pifcium parens falsu fit.nifi hie non in aqua falfa, fed in ipfo pene fale viuere viderentur.Sunt autem fapidilsimi,carne duriufcula:& ita impatientes aquae dulcis ^vt in cam aufsi,exanimentur, Bb a Quia DE ADMIRANDIS Quia verô in lalis mentionem incidimus, etii de eius,qui c¿editur,ortu diuerlse fint fententiae, alijs nimirumeum cumipfa conditione rerum ab inicio exticiiTe,alij s polieanatum efle affirma tibus:tarnen vc verô propius fit, exhumore aut fucco fallo concretum eile 3 8c adhuc concrefce-re,eapotifsimum rationeoftendi poffe iudico, quod in ipíís lapidicinis falis, vbi folidifsimus fu it,inuenta funtvaria inftrumenta adhumanos vfus fa£la. Quodam etiam in Ipco Tranflplua-niae,gallina incubans cum ipíís ouis incorrupta. Quin nunc quoq; plerüq^ magna carbonumvis eruitur cum lale.In Defienfi fodina, qua nulla eft in Tranflyluaniaaltior, paucisantè annisexci-fum eft de medio fale ingens robur trabi fimile, tanta duricie,vt ne ferro quidem facile cederet. Sed idem extra fodinam extraäum líe compu-truit intra quatuor dies, vt primis digitis concer pi Sc conteri poffet.Idem folet carbonibus,dum exciduntur,durifsimis, fimulatq; fub dium prola ti.fuerint,euenire. Hase vero vulgusinillaconfu fione rerú, quas Noae temporibus in cataclyfmo fuit.ibi opprefla, aut alio quopiam cafu eo abre-ptaefleinterpretatur. Flos falis alibi copiofior, alibi rarô in reliquo falereperitur: Gemmam vocant,quód gemmai rum quarundam in morem pelluceat. Faciunt autem hoc reperto iudicium falicidae do£li expe-rientia, falem qui fequetur, aut impurum futurum , aut citó deßturum : ñeque temeré ipfos in eo falli compertum eft. Ab un- HVNGAR I je AQ^VIS. tpi Abundar & vicina Polonia huius generis nati uo fale faxe o, fed hie minus fincerus& folidus eft Hungarico.non enim fibiis tátum, aut venis, fed etiam ingenti mole terr? plurimis in locis di ftinguitur, ac prasterea longius abcit ä fuperfi-cie terras. At in Hungaria putei, in quibus caedi-tur,minus alti funt viq; ad lalem.Quin in Tranf fyluania etiam fcopuli inftarcxtatlupra terram ad ripam Marifi fluuij, cuius item alueus fal eft, nólongeab oppido Thordaialiniscelebri. Fit-q; faspenumero, vt arantes etiam vomerem in fa lem impingant.Sed eum nemini caedere licet, ne quidveitigalibusregijs decedat-Liberum eft tarnen Siculis,qui,vt diitum eft.nóiiultam Trans-fpluaniae partem tenent.fuoin folo,quantum do mefticis eorum vfibus fatis eft, fumere.Sed haec de fallís obiter dixille fufficiat. Reftant inter calidas, quibus quidem aliquod in Hungaria nomen éft, vnasprope Vuaradinú, quae vocantur diui Ladislai, liue quia hie diuus Ladislaus lauerit:fiue quia ad edem ei facram,& fepulchro ipfius claram,ac tuni ipfius, tum Sigif mundiImperatcris,quihiequoque condi volu-it,munificentiaopulentampertinet. His pleri-que inter omnes Hungarias calidas, primas tri-buunt: in quo tamen arrioenitatem potius earú, quam falubritatemfpeftare videntur.Suntenim caloreperiucundo,&temperato : prastereatam purae & perfpicuae,vt fpeciem rerum,fi quas inij-ciantur,ampliorem quam funt ipfae res, reddei e videantur. Bb j ¿unt DE ADMIRANDIS Sunt tarnen prêter calidas multas alias faluta-res frigidae in Hungaria : cuiufmodi dixiefle in Zepuiio gaminas,qurf. lapidefcunt. Jed hoc tem pore maxime praedicatur,& à multis frequenta-tur,fonsad Mislâ,qui locus à Caffouiahaud ma gnodiftati'nteruallo. Huiusaqualapidibus qui propefontéfuntJferuefidiscalefîc,8i ira balneis idonearedditur. Nô défunt tamen,qui vim me-dica,qua: aque ineiTe creditur,ipiis potius lapidi bus,quàm aquç.tribuendam elfe cenieant:quôd ipfa per fe pura fit, & bibentibus gratilsima i 8c contra,quam folentalise lalutares, nullam miftu ramrefipiat. Verùm vnde medendi visinfitaquis,&cura-liœaliis atq; alijs morbis,nec vnaratione eçdem omnibus medeantur,prseterea vnde ipfis tot,tâi tseq-, in calore,laporc,odore dilïerçntiaz.-denique cur aüce concrelcant, a!ue ferrum rodant,id lpe-culatoribus &venatoribus natura; phyficis expli candureiinquo.Georgius AgricoIa(cuius in hoc genus rebus inquirendis & excutiëdis ftudium atq; iudicium exquifitifsimû efle, libri ab eo do-flifsimè feripti arguunt)multa de his egregia pro diditeoin Opere,quodde natura eorû quîede terra effluunt,infcripiit: Se idem plura fe traditu-rum pollicetur in ijs libris,quos le de Medicatis fontibusinftituilTeaifad quorum leflionemfe-fe referent,qui de his volent plenius erudiri. Nâ mihi haec feripturo propofitum non fuit, vt do-ceremquenquanv.fed vtvoluntati tuç,iigifmun deBaionum optime, quae mihi femperimperij HVNGARIJE AQJIS. 192 vice eft,moremgcrerem. Quantum autem tuum quoque Temper fuerit ftudium in his eruendis,quae in cognitipne natu ras return atq; locorum vel oblcuralunt, velali-quamadmirationcmhabent, cum omnes quite norunt,fciunt:tum Icriptus a te, & nuper editus de Moichicis rebus liber,abunde oftendit.Nam quid eft in tota nobis ante paucos ar.nos minus nota regione, autin moribus gentis Moichicar, autin eius re!igione,quod non fcitifsime exph-caris i5 Quidr'quod Hungai is noftris pene igno-taeeiient origines fuffl,nili tu ccnfirmafles Mo-fchis confinem elle,& ad imperium eoium perti nere Iuhram,vel vcalij diceremalunt,Iugariam, vnde & initio profefti Hungari,& nomen traxe runt/5 Ex Scythia quidem venilTe eos nemini erat dubium,(ed de nomine difceptabatur: cu aiijab Hunnis & Auaris voce compoiica dittos elleaf fererent,alijaliud comminilceretur. At veropro piuseftab Iuhramanafle Hungarorum nomen: cum nunc quoqj ilauorum lingua,qua nulla per yniuerfam Europa latius pa tct, Iuhri, vel prima fyllaba nonnihil, vtfitleuigata Vhri vocentur. Mitto,quod te quoq; confirmante credibilius vi fumeft,montes.quos vocantRiphaeos,nen ex-tarehis in locis, vndetanto veterum fcriptorum confeniu Tanais decurrere dicitur. Jed haecqui magisperfpetta habere volent, ex commentaries tuis,& his additachorographia peterst. Mihi hicnarrationem de aquis,qua: in Hunga riaaliquo miraculo,aut nouitate quapiam in- B b 4 fignes DE ADMIRANDIS lignes funt,finire übet, vel relinquere patius. Na fi omnes ,quae aliquid admirationis habent, con feftari velim,perfequendum eilet mihi quicquid eft ïn Hungarià amnium : quorum quidem tan-tum eft,vt non facile dare polsis asqualem regio-nem,qu£e pluribus & maioribus abundet. vt nô immérité veteres Hungari inregnifui infigni-bus quatuor duttus, totidem prascipuotum flu-rrlinum,Danubi;, Jaui,Draui,& Tibifci imaginé repr^efentanteSj'vfiirparint. Jed ne nihil tamé de his dicam. Eft laus amnium praecipua,eiÎe nauibus feren disidoneos, &pilcofos. Quoin laudisgenere quotufquifq; eft extra Hungariam fluuius, qui il lis,quos dixi,quatuorconferriqueat? vt ne quid commemorem de alijs Hungaricis amnibus,qui etfi magnitudineillis minime pares funt, tamen non minus ferè funt admirâdi. Nam praeter hoc, quod optimorû &faluberrimorûpilcium copia affluunt,feraces auri pleriq; habetur: in ea praefer tim veteris Dacias parte, quâ Hungariaeattribui, &TranflyIuaniam vocari diximus,quorum etiâ nonnullis abauronomen eft. Cuiufmodilunt très cognomineSjChryfi difti:& qui Hugaris vo catur Aranyas,hoc eft,aureus: ne quis Hungariä ea,quse Thraci«>Hifpaniae,Lydias,Indias amni-bus gloria eft, carere exiftimet. Rapiunt autem non raméta tantu auri perreni curfu,fed etiâ ple-runq-, maifulas,alias pifi,alias nucis auellanas, ca ilanéaeue,autiuglandis magnitudine:quoties vi delicetinundant,imbribusiie,autaliaquapiarn eluuie, HVNGAKTJE AQVIS. 193 eluuie, aut arte indufta corriuacione audiripas, & ea per quae currun t Ioca,fubruunt. Nec comen ticium eft , ijs in loci? effodi quandoque maifas, alias pui i auri, alias concreti faxi aliquid haben-tes,qu qui di citur Tropheta 35 Quajliones Syrilli cuiufdam3adEpijcopum Ñi phontem 'NoWogardienJem De 'Baptifmo 39 'Bulla Alexandri Tapa: qua Haptifmus fyute-norum abunde cofiat 40 De Confef ione 42 _ De Communione eodem De Veneratione Fejlorum 43 De Turgatorio 4,4, De Diuorum culm eodem 'De leiunio eodem De Decimis De T^aúone contrahendi matrwtonium 50 Ordinationes Joanis 'Bafilij Magni Ducts, An no mundi 7oo6.fa£f(S De IngreJJu in altexiui damum 59 De Monet* 60 Ck INDEX. Chorograpbm Trincifaïus & Vomini %îagni DuckJvtofcouiœ ¿4 Jt'mrar'mmadTet%oraIugariami& Obi'vfi-que fluuiwi. s Si DeTartaris j>5 De Liekvvania m De F eus Litbyvaniœ ' 117 Nauigatio per mare Glaciale 123 De "Modo excipiendi & trattandi Otator.es »37 Jtinera in fylojîcormiam. »44, J^editus ex °M.oJioyyia »49. lierJecundœ Legationis tj? iPauli Jouij K'ouocomenfs de Legatione "Baji-lij "Magm Trincips Mofco.'vviœ. ad Clemjê tem.y.Tont.'Max. \ »<% De isédmirandis Hungaria aquis Hyp.àmmt mation^ Georgio Vutmbcra authore »80 Typis bannis Latîj.