SHOQATA KULTURORE SHQIPTARE MIGJENI KULTURNO DRUŠTVO ALBANCEV ♦V . 1 / 2 1 * LJUBLJANA. JANAR/SHKURT 1990 JANUAR/FEBRUAR 1990 SAVIH KABASHI TEMATEN FJALET DHE HAFAT I Me Jasha Zlobecin si anetare te Keshillit per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut ne Kosove nga Lubiana, te ftuar nga qeveria amerikane, vizituam Nju Jorkun, Vashing- tonin, Detroitin, £ikagon dhe Bostonin. Na priten ne Kongres dhe ne Stejt department. Pastaj u parne, u pritem dhe u gostitem nga shqiptare te shumte te organizuar nerer shoqata te ndryshme kombetare. Ne Amerike nuk takova asnje shqiptar pa hali. Te | gjithe kishin nje brenge, nje mali, nje deshire - Kosoven. Si edhe ne vete Kosoven, edhe ketu hasa ne nje pjekuri ne ngritje politike. Nuk droj per zhdukjen e tyre. Ata s’ben te shkrihen. Se i pret Atdheu. Atdhe, mos harro bijte tu! Njera flater e shqipes eshte e shpuplosur botes. Nuk kane faj ata qe kane ikur nga Atdneu... Fajin s’bčn ta leme jetim. ollovenet po pergatiten per nje Kongres gjitheslloven te pajtimit kombetar. Kush ka me shume nevojeper nje gje te tille se sa shqiptaret. Te mendojme rreth kesaj! Nuk eshte edhe aq vesntire. Pas mendjes sime kemi mospajtime \eg per gjera te parendesishme, penferike dhe shpeshhere banale. Fundja, nuk eshte mire te mendojme te gjithe njesoj... 2. Nga Sllovenia s’ka me para per sistemin policor-ushtarak te Serbise... Ali Shukrise kroat, Stipe Shuvarit, vazhaon ti digjet shpirti per demokracine. Demokrati i deshmuar si dhe luttetari i paepur per ruajtjen e autonomise se saj, vazhdon te jape kontributin e tij teorik per zgjiahjen e problemit te Kosoves. Ne emisionin e TV Zagrebit u angazhua per dialog demokratik me te giithe ata qe jane per integritetin e Jugosllavise e te Serbise. mtegriteti i Kosoves askund. Askund fjale per integritetin e njeriut kosovar. Kiyesia e zgjeruar e Serbise, e quajtur sa per dekor Kryesi e RSFJ-se, e aergoi ushtrine e saj ne Kosove- ne Vranjevc e Kapeshnice. Riža Sapunxhiu ngriti ^ishtin si dikur Fadil Hoxha e Sinan Hasani. Vetem Janez Demovsheku ishte kunaer. S ka sapun qe do te laje sapunxhine... 3. Pse, bie fjala, te shtrohesh ne bisedime me bashkebisedues joserioze, te pabese e dinake, me ata qe duan te te kufizojne ne bisedimet, qe dialogun e kane miet per tg fituar ne kohe. Mendoj se bisedimet me ata ae thone se Kosova kuire s’do te jete Shqiperi duhet t’i fillojme me tonen se Kosova kurre_s’do te behet Serbi. Me Jugdsllav- ine jemi e per te perpiqemi nese aty mbeten edhe Kroacia, Sllovenia e Bosnje Her¬ cegovina. Nuk duam teperbejme Jugosllavine vetem me Serbine e satelitet e saj. Ose jemi per nje shtet demokratik pluralist te denje per nje Evrope demokratike, ku ushtri ose s Mo te kete fare ose do te jete ajo ushtri qe ka kazermen vendbanim te saj. Jo ushtri partie. 4. Nje njohes i rraste i problemeve ushtarake ne Evrope shkroi se Sigurimi /policia sekrete shqiptare/ qenka aktive ne Zagreb e ne Lubjane. Pastaj shkruajten me radhe gazetat e revistat e Beligradit. Sigurimi ne Lubjane. Shoaata Migiem mbeshtetje e Sigurimit dhe disa tituj tjere marro9e-bombastike. Asnie fjale per UDB-en. Asnje fjale per aktivitetin securitates te saj. As per atentatet ne Perendim, as per vrasjet e kom- plotet ne vend. Enver Hadri, kryetar i Keshillit te Brukselit per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut, u vra. Gazetat belge dhe agjencite perendimore flasin per nje atentat te UDB-se serbe! Demokrate beligradas mermiu pak me Securitaten tuaj se edhe ju mund t’iu lere pa shpirt se pa koke ju la kahere. 5. Me dhimbsen shume ata qe duke ecur rruges se Titos mbeten ne II09. 6. Jam per dialog ne mes te shqiptareve e serbeve ae jetojne ne Kosove. Per Kosoven duhet te bisedohet ne Kosove. Falemnderit per ardnmerine e Kosoves qe proiektohet ne Beligrad. Se Beligradi me s’eshte kryeqytet i Jugosllavise, prandaj as i Kosoves. Beligradin-Serbise! 7. Adem Dema9i eshte ende ne burg. S’ishte ashtu si9 tha Ivan Zvonimir Cj9aku (para tri javesh), Shkelzen Maliai (para me shume se dy muajsh) as si9 tha Tanjugu. Jugo¬ sllavise i duhet edhe do kone te arrije Afriken e Jugut. 8.11. marši 1981 eshte dita e zgjimit shqiptar ne Jugosllavi dhe e terbimit shovinist ne Serbi. Zgjimi eshte jete, terbimi vdekje. LAVDI DFSHMOREVE TE RREZISTENCES PAQESORE NGA 11 MARŠI 1981 DERI ME SOT! _ AGIM SHft-IU „ UDHE NE KOSOVE osovč e bukur, gjak i fryre, Qdo hap i hedhur dritherimc. Erdha dhe mbeta, kisha hyre Ne vcndin bosh te zemres sime. Nje pende qe siper nje bregu Na pa, e syte mbi ne i ngrine. Makina veri me targe... mjegull, Po na terhiqtc ne Prishtine. Fushat po shtyheshin karshi, Vraponin te na pcrqafonin: »Po rri, qendro te gmallemi, Ku shkon kaq shpejt, o bir«, -me thonin. Degčt e pcmčvc, si duar Tundcn Ičndine me lendine; Malet, balad’epambaruar Nga ato q 'i dime e s ’i dime. Kosove, e bukura, e serta, (jdo hap i hedhur, dritherime! Hyra ne gjirin tend,dhe mbeta, Isha diku ne zemren time. BAČA NGA efmin lidhur brez ne koks. Sa ndjeu baca se nga jemi, U var nga bjeshka, zbriti poshte Si nga lcgjendat e Migjcnit. »Na,-tha,-te dredhim nje duhan, T’ia ndrrojme doren njeri-tjetrit, Se gjaku gjakun e nuhat E lanc amanet te vjetrit...!« KOSOVA Dhe tokcm duart fort, ne kocke. Damarct rrihnin, fergellonin Sikur u hodhen, nxirmin koke Te njeri-tjclri te kaptonin »Ja, bir, damaret merren vesh; Shendoshe si ky gjak tju kemi!« Dhe iku, hyri prape ne bjeshke Si ne legjendat e Migjenit. fNga libri »Vallja e kalldremeve«, »Naim Frasheri«, Tirane, 1977. Vjershat ■j,. shkruar ne vitin 1973, pas vizites se poctit ne Kosove, si mysafir i / ^jVIŽingut te poezise ne Gjakove). z . ■ HALIL MATOSHI SOT VDIQ CDO GJE ARTISTI KE 1. shkurt, 1990. N e spitalin ePrishtines e sollen te vdekur ngabresheriaeplumbave tebandave te shfrenuara voglushen 16 vjeqare nga Lupgi i Podujeves. Gjaku e kishte mbuluar si t’i hudhej permbi nje flamur. £do gje e gjalle u dridh, u shtang perpara vdekjes aq te madhe te nje femije. Me behej sikur ne fytyren e saj gelnin trendafila nga gasti ne gasi. Dora gjakatare ia kishte shtangur rriten perkohesisht, ia kishte nderprere buzeqeshjen, por brohoritja e saj: Liri, Liri... Demokraci, demokraci, jehonte, e dridhte qytetin. E dcgjoja, e ndjeja, e shihja endrren e saj te paperfunduar. Token e pashe tek e mbante mbi supe e qiellin e zi e shkelte fort nen kembe. Marr guximin te flas ne emer te saj, ta perfundoj fjalcn e saj te ngrire: NENELOKJA IME, MOS QAJ PER MUA, PO NDE- RROHEM ME NJE RREZE LIRIE. nčnelokja nuk qau lotet e kesaj toke jane vete lumenjte nentokesore klithi fort zemra e shkembit ajo buzeqeshi... plumbat s''mund ta vrasin kurre LIRINE as kengen: BESA-BESE as pran veren dot s’e vrasin ajo para se te shtinin mbi te brcsheri ishte shnderruarne pranvere dhe si pcllumb fluturonte larlč, lartc mbi Kosove po kjo eshte Kosova ku vriten fčmijčt, hej femijet mbi plaget e trendafilta te gupiiz.es llapjane ngrihcj gizmja e zeze mortare dhe linte gjurmct e turpshme ne histori sot, pas kesaj endrre te ngrire ne gjak vdiq gdo gje artistike mbcti vetem nje goje e zeze ujku qe villte tmerr e llahtar se gupa nuk ishte vrare mezet nuk bien nga plumbat kjo nuk eshte ndonje vjershe artistike eshte pamje apokaliptike qe iu shfaq nje femije pastaj iu shnderrua ne buzeqeshje gjithgka eshte aq reale sa dot s’hyn ne poezi hej, ketu po vriten Remije ata qe vrasin femije jane teper te eger per te qene njerez kafsha e lige doli nga femi 2 voglushja n uk ka vdekur čshtč ngritur n e qiell sot vdiqa unč dhe gdo gjč artistike fjale e bukur vdiq... zoti im. KY LIBER ESHTE DJEPI DHE VARRI IM (Poezi) 1. MEDIUM SHPIRTEROR n e Vendenisin tim qčme braktisi me veshen kemishen e ferrit ushtaret e pancirte te Aresit Nioba ende qane femijet e vrare nga antika zot ishte tepbr e tmenshme pcr te qene njere zore... *** ju qe vrisni ne emer te drejtesise toke e farne te fitoni te gjithe te marre jeni nese doni dekorata ... ja i keni idiote tirane mercenare pushteti i AIDS-it pushteti qe vini ju dhe gdo pushtet tjeter ne emer te popullit jane krejtesisht njesoj *** dhe s’mund ta vrasin as gjeneralet me famoze kete liber dhe inkuizitoret e gdo kohe s’mund ta djegin KY LIBER ESHTE DJEPI DHE VARRI IM... UNE JAM QENIE E VDEKSHME, URDHERONI ME VRISNI! 3 FAN l^pLI NJE TRAGJEDI NE 3 AKTE 1 Shpasurim, shpemgulje, shfasosje D iktatura jugosllave peshon rende mbi te gjithe popujt e roberuar prej militar- isteve serbe. Kjo diktature eshte dcrmonjese pgr shqiptarct e Kosoves dhe te tjerave vise shqiptare te Ulqinit, Antivarit, Hotit, Grudes, Plaves, Gucinjes dhe Dibrgs, te aneksuara njera pas tjetres me 1880, 1912, 1919 dhe 1924 prej Scrbisc. Eshte fjala pgr afro nje milion fshatare te privuar nga te drejtat me clemcntare. S’ka asnjg te vetrne shkolle shqiptare pgr kete popullatg kompakte qg ng sasi kapgrcen ate te Shqipgrisg indipendente tg sakatepsur prej traktateve. Asnjg shoqgri, bile as mirebgrgse, s’iu eshte lejuar shqiptargve. As njg dcputet nuk i pgrfaqgsonte ng Skupgingn* e shpgmdarg.(...) Kgsisoj hiqen qafe lideret** tepgr tg merzitshgm. Ata i vrasin ne mes te drekgs dhe mu ng mes tg qyteteve. Vrasgsit jang angtarc tg njohur te bandave fashiste, qe terrorizojng kgto vise qysh prej Luftgrave Ballkanike simbas urdherave tg Belgradit. Disa zbrazje revolveri mjaftojne per kryetargt. Sa per turmat fshatare, kcto i shfarosin me zbrazje mitralozgsh, ose i shtemgojng tg emigrojne pgr t’iu berg vend karvaneve fashiste sgrbe. Ja kgsisoj i »serbizojng« sistematikisht tg gjitha viset shqiptare dhe sidomos ato qg ndodhen afer kufirit shqiptaro - jugosllav, ose gjatg udhgve tg hekurta. Me dhjetgra mijg fatzinj shtrgngohen kgsisoj tg Igng vatrat e tyre ?do mot. 2 Ajo qg gshtg ca mg e keqe, asnjg shtet s’do t’i pranojg kgta refugjatg. Turqia mori sa deshi, Shqipgria gshtg tepgr e varfer pgr t’iu treguar njg fole tg re, vendet e tjera jang mbyllur pgr kgtg lloj emigrimi me shumicg. Kgsisoj (...) njg grup prej tri mijg vetesh nga kgta tg shpgmgulur, pasi shetiti ngpgrmes tg Sinisisg sg Ballkanit - pgr tokg - muaj me radhg, u shtrgngua gjithashtu tg vijg rrotull me det. Nuk u jepej leje tg dilnin ng asnjg port. Disa qg mbctgn tg gjalle prej kgsaj Odiseje, u vendosgn ng Shqipgri, tg tjcrgt vdiqgn ng rrugg tg madhe nga uria, nga tg ftohtit, nga mizerja e nga sgmundja. Fati i shqiptargve tg provincgs sg ^amgrisg, provincg e aneksuar prej Greqisg, nuk ndryshon nga ai i kosovargve. S'gshtg vcg njg ribotim i tragjedisg ng 3 akte: g’pasurim, shpgmgulje, shfarosje. 1 "botua pčr here te pare ne gazeten franceze »Kri de pepel« e me pas ne »Travaj« te Gjeneves se Zvicres, U ribotua ne »Liria kombetare« ne 10 prill 1929. Shkrimi drejtohet kunder pplitikes shoviniste e shkombetarizuese, qe ndiqnin aeveria jugosllave e qeveria greke ndaj populfsise shqiptare ne Jugosllavi e Gregi. Ai ve ne dukje se kjo politike kishte aprovimin e heshtur te shteteve te medha evropiane, qe i kisnin vene ne orbiten e tyre imperialiste Jugosllavine e Greqine. ‘ Skuppine-a (serb.) = parlamenti ne Jugosllavi. ** lider-i (anglisht) = prijes, udheheqes. 2 Sipaš nje marreveshjeie midis qeverise turice e asaj jugosllave, minoriteti turk ne Jugosllavi do te shpemgulej ne Turqi. Qeveria jugosllave mepretekstin se kosovaret ishin myslimane i quajti nje piese te madhe te tyre si tura dhe i shpemguli ne mase e me perdhune per ne Turqi. Kjo praktike snkombctarizuese ngjalli asolcohe proteste si ne Kosove ashtu edhe ne Shgipcri. 4 glorie-a (ital.) = lavdi. ** mondiale (freng.) = botčrore. M6 siper bera fjale per nje milion shqiptare ne Jugosllavi. Po t’u zihet bese jugosllaveve, sot s’kane mbetur ve$ 700.000! I kane hequr qafe domethene 300.000? Sa kohe do te duhet akoma per te likuiduar ata qe kane mbetur? Po kete here do t’i qerojne shpejt dhe pa formaliteta te kota. Dhe kjo do te jete nje nga gloriet*) me te thjeshta te Dores se Bardhe pansCrbe! PCrpara EvropCs pCr seri tet nje tragjedi aq e pergjakshme sa ajo e crmcncve ne Azine e Vogel. Po tragjedia e ermenCve ndodhi ne kohen e luftes mondiale**, kur ishte zor te qenet njerezor, kurse tragjedia shqiptare ne Jugosllavi ndodh perpara syve tona ne paqe te plote, kur eshte zor te mendohet qe njeriu mund te jete kaq gjagkpires. Dhe megjithekete, s’e ?an njeri fare koken ne kancelerite evropiane qe jane fare mire ne rrjedhje te kesaj seshtjeje. Me sa duket, s’iu vjen dhe mbare te kcne meshire. Dhe kjo ka arsyet e saj. Ne Azine e Vogel ishte fjala per te krishtere te shfarosur prej muhamedanesh turq. Ne Jugosllavi e Greqi eshte fjala per muhamedane shqiptare te shfarosur prej serbcsh e grckesh tepCr te krishtere. Ja ky eshte ndryshimi. Dhe ja kjo eshte qe e shpjegon gjer ne nje pike zemerimin e djeshem dhe mosinteresimin e sotem. A jemi valle akoma ne mes te kohes se mesme? Ka nje tjeter shpjegim qe vlen te parin: masakronjesit e ermeneve ishin turqit, armiq te Luftes se Madhe, masakronjesit e shqiptareve jane serbCt dhe greket, alcate te Luftes se Madhe. £do gje eshte lejuar per aleatet fisnike. Po ahcre, jemi valle akoma ne mes te luftes? Per fat te keq, po. S’ka veq naive qC bcsojne se u be paqa e Versajes. (Nga libri »Rron, or rron dhe nuk vdcs shqiptari«. Zgjedhur dhe pergatitur nga Piro Tako, T. 1976) 5 SHEMSI REMICA CDO GJE ISHTE E PAZAKONSHME erave te mgparshme ishin hetues. Kerkonin gjurmg. (^do gje leviznin nga vendi. £do gje te dyshimte e mermin me vete dhe ne fund, kuptohet, edhe mua. Tani jo. Nuk u intcresonte asgjg, asnje gjurmg. Ishin kusare, pirate. Me rrcmbycn pa u munduar t’i mbulojne as gjurmet e tyre. Kjo kishte nje domcthenie te ve^ante frikcsuese. Ishte shenja e pare e keqe. Ku punon? Askund. Ke punuar jashte? Jo. Ke punuar ndonjehere? Po.Ku? E shikoj, nuk i pergjigjem. Fol! Mos u frikeso, kjo nuk hyn ne proces-verbal. Nuk jam frikesuar asnjehere: as atehere, as sot, as kurre. E shikoj ne sy. Tako i treba. Kurre s’do te punosh me. Kurre nuk do te mund te ma ndalosh puncn. Qcsh me ironi. Ne zyrat e SKPB heshtja ishte e pazakonshme. Kalojng minutat, orčt. Asnje fjale. Shoqeruesit nderrojne njgritjetrin kohe pas kohe. Asnje pyetje. Keni ndonje vcnd te lire ne burg? Nuk pergjigjct. Sa femije i ke? I tregoj. Kush kujdeset per ta? Gjendet ndokush. Nuk e zgjat me, por fytyra e tij flet shume. Perseri heshtje dhe qetesi teper e pazakonshme per kete vend. Oret kalojng... Degjohen shumg hapa ng korridor. Hyjne ng zyrg me lista ng dore. Čili je ti? U tregoj. Shfletojng listat. Rrethojng numrin para emrit tim dhe dalin. Ne fytyrat e dišave verehet disponimi. Shumica kishin fytyra tg vgrenjtura dhe ishin te shqetgsuar. Sgrish heshtje tepgr e gjate. Orgt kalojng. Po ndodh digka teper e pazakonshme, mendoj. Ne korridor ndegjohen hapa. Hapet dera. Ng autobusin numgr dy! Ec! Zbresim poshte. Autobusi mbushet pgrplot. Ng tg qgndrojmg disa org. »Kosharkashgt« bejng lgvizje te shumta. A ka vend tg lire ketu? Jo. Ec ng autobusin tjetgr! Prosim. Na shpemdjang ushqim tg thatg. Rruga do te jcte e gjatg, mendoj. Mirgsjelljet e miliceve ishin domethgngse dhe frikgsuese. Kolona niset. Ku mund t’na gojne, vallg? Heshtja ng autobus eshte monotone. Ng kthesa te thella te rruges numgroj: tre autobusg dhe disa vetura perpara, prapa dhe ndgrmjet autobusgve, ecin ne kolone. Kalimtargt shikojne kolonen me interesim dhe habi. Kujtoj ngjarje nga historia. Me shoqerojne mekanizmi mbrojtes i fantazise dhe ai i identi- fikimit. Mbrgmje. Kolona qendron ne Leskove, perpara dyereve tg burgut. Presim gjate. Kerni etje tg madhe. Milicet qg na shoqgruan na sjellin uje, me shishe. Gardiangt e burgut kundershtojng. Hapet dera e madhe metalike duke leshuar njg gjeme te rende. Si duket gshtg automatike. Hyri autobusi i pare dhe dera serish mbyllet. Ne presim serish gjate. Shoqeruesit jang teper tg shqetesuar. ^!‘po ndodh me ne, vallg? Dera hapet sgrish me gjgmgn e saj. Autobusi i parg ecen perpara, i lg vendin te dytit. Hyri autobusi yng dhe dera mbyllet. Hapin dergn e autobusit, hyjne 6 egersisht rac shikim bishash dhe therrasin me z e teper te ulet. Te milicet qe na shoqeruan verehct shqetesimi i thelle. Ncrvozizmi i tyre duket i papermbajtur. Nuk mund te žene vend. Levizin armet. Nga brenda degjohen klithmat dhe zhurma te mbytura, llojlloj zerash te tmerrshem te kushedi gfare qeniesh, por jo te njerezve. Leshrat na ngriten. Rrenqethemi. Presim ne rradhe. Njerit i bie 7 te fiket. E mban shoku prane. Mbahu! Na therrasin nje nga nje. Brcnda pamje te llahtarshme, tmerruese. Kasaphane. Qenie te gjalla te shtrira ne dyshcme, lakuriq, me rroba te shpemdara perrreth, perpiqen te mbrohen. Siper tyre ujqer te uritur, qene te terbuar me uniforme, bejne kerdi. Te pangopur me gjakun e viktimave hane edhe mishin e tyre. Pastaj nje nga nje kufomat e gjalla i fusin neper biruca. Uje, te lutem pak uje. Po me kallet kraharori. Uje. Zgjohemi te trembur nga po ata zera te mbytur. Pyesim me shikim njeri- tjetrin. Rrudhim krahet pa u pergjigjur. Po vazhdojnc. Mbremc nuk kane mundur ta kryejne punen e tyre. Eshte grup tjeter, ky.Kush e di!? Hapin deren. Na therrasin nje nga nje. Perscritct dita e meparshme. Na kthejne ne biruce me nga nje aktvendim ne dore-jemi te izoluar. Nuk na lejohet te bisedojme. Peshperisim, por, megjithekete-tisheee! Naten vone degjojme hapa te shpejte e te zhurmshem neper korridor. Shnderrohemi ne vesh. Ndihmen e shpejte-thone. Shikojme njeri-tjetrin. Nuk flasim. Mund te kete rcne ndokush, mendoj. Oret e kesaj paraditeje kalojne teper ngadale. Qetesia dhe heshtja e hekurt pritjen e bejne edhe me te ankthshme. Asnje zhurme, asnje hap, asnje lev izje, asnje peshperitje. Dikur vone degjohen hapat. Hapin deren. Ky eshte drejtori i burgut-thote njeri prej tyre. Pastaj: jeni te izoluar. Ne nuk ju kemi izoluar, as ju njohim. Ne aktvendim keni nenshkrimin e Karakushit. Ai eshte i juaji. Me qeshet. Shkojne dhe serish heshtje. Pas pak degjohen disa hapa. Flasin ngadale. Degjojme. Te gjithe jane te shkolluar. Shajne. Kane shkruar te gjitha gazetat- thone. Shikojme njeri- tjetrin ne sy. Per ke mund te jete fjala? A eshte e mundur? A mund te dihet ku jemi? A mund te kete intervenuar ndokush? Dhe - shpresa e pare per jete. Pas disa oresh serish degjohen hapa ne korridor. Hapin deren dhe me therrasin. Eci korridorit i shoqeruar nga dy gardiane. Habitem pse nuk mC qeilojne. Hapin nje dere. Futu! Ne zyre qendrojne disa persona pa uniforme. Te gjithe me shikojne me interesim te dukshem. Ulu! Sot nuk do te bisedojme pCr vepren penale. Per cilen veper penale? Tashme e dini: jeni te izoluar me urdherin e SKPB. Me ju do te bisedohet me vone. Ne na intereson si jeni pranuar ketu nga dita e pare deri sot. Mund te flasesh, por nuk je i detyruar. Verej insistimin e tij. I shikoj te gjithe, me rradhe. Edhe ata me shikojne me kurreshtje. Dy prej tyre behen gati te shenojne. Por gdo germe eshte kercenuese. Dera e zyres rri e hapur. Ne te qendrojne dy gardiane. Qendrimi i tyre eshte kercnues. Do te flasesh? Jo, nuk ka nevoje, dhe filloj te zhvishem me dhembje te tmerrshme per t‘ua treguar plagct. Nuk me lene. Flas... Dy nga te pranishmit shkruajne me shpejtesi. Sa gardiane te goditnin? Dy-trembedhjete. Kjo nuk eshte e logjikshme. E shikoj. Ishin mC shume-u them. Je i lire. Shko! Gardianet me kthejne ne biruce. »Je i lire«- perseris. Pritjen e ankthshme te asaj pasditeje dhe te se nesermes nuk mund ta harroj kurre. 8 QERIW U J KANI I SEMURI i ka nje semundje te guditshme "Eshte mesuar me te dhe nuk do te sherohet Keshillat c askujt s’i degjon nuk men ilagc As hajmali nuk shkman As te shtrihet as te qendroje Te ecen drejte nuk e mbajne kembet Sa te duket se ka bere me mire Seg ia nis e gjemon shan mallkon Flet pergart Pastaj nis e ankohet Per fatin e vet te zi Gur e dru mcshiron As per ketc jcte As per ate je te Rrezik per tč tjeret Mund t’i infektoje Te bčhet kerdia Qcni te zone te mos e njohe Por ai s’gan koke Kadilci mc tcmjan gulgon i zihct fryma Me kryq ne dore bčn magji Si duket i ka rene gjaku ne koke Si dashit capit a demit ne vere Duhet te derdh pak gjak nga vcshet Vetčm ateherč mbase mund te ni i qete SHEMBJA.E MUREVE TE TETOVES ju mure qe po bini Shtepi oborre po lini Nuk ju shembi ju tufani Roma Bizanti as Osmani Se ju ngriti dora punčtore Qe nga baha n ’1 ar teši njerezore Mu ne brinje kazma barbare Ju hap plagč ju hap vane 9 Gjeme e pluhur ju mbulon Sharr-jctiku hijcrendon TetovS, 1977 VJERSHA PER GENJESHTRAT ME BISHT S rčshte hcra e pare s’cshte ' Qe s’e njoh vetveten Ne genjeshtrat me bisht per mua Genjeshtra te vjetra Gcnjeshlra te reja Prej tyre shih si zverdhon gazeta Po te kishte goje do te fliste dhe lctra G Taj kam une nje le ter e bardhe e pafuqi Qc jashtcqitjen e trurit e mbcshtjellin me mua Dhe e shesin mengjes per mengjes Ashtu te nxehte Tere avull Kutcrbim Si skuqen nder foletore mikrofonet Si fryhcn radioaparatet TV-ekranet Terro i papare nder veshe Si s’plaskan si s’plaskan Timpanct Po faqja si s’u skuqka Si s’ndcrroka ngjyre Fytyra e pafytyre Genjeshtra gcnjeshtra Qe dot s’i marrka vjersha Per te verteten te bukuren asnje fjale Per te keqcn te shemtuarcn gjithgka Te shpiken faje te reja krime shtazerime Te perseriten papushuar te marrin dhene Qc nje dite te tingllojne si te verteta Te tmerroje monstrumi shqiptar Urrejtje perbuzje pafund te nxise. Genjeshtra genjeshtra Genjeshtra Nje kulte e tere lctrash ne ere Pa lavd e ardhmeri Se shpejti do te ulesh koken Ti dhe ti dhe ti (1981-1989) 10 I PALINDURI Ne simpoziumin jugosllav per natalitetin shqiptar Ncntor 1987. ne Prishtine T ani do te flas unč i palinduri Dhe fjalčn prej askujt s’e kčrkoj Do te flas sig di te flase ai qč vjen Dhe gjak te ri i jep jetčs fuqi dhe bukuri Une i palinduri shqiptar qe te do te lind Dhe djepin do ta mbush me shendet gčzim dhe dashuri Dhe kete te drejtč s’ka kush qe te ma marre Ne tokčn e lindjes sime ne trollin e te pareve S’ma mori Roma as Bizanti Otomani as Gjermani S’ma mori askush ne emčr te robčrisč Jo te ma marre sot ne emcr te lirise drejtesise dhe barazise Valič pse une s’ paskam te drejte ne jete Une i palinduri shqiptar qe do te lind Dhe do te them fjalčt atdhe liri dashuri Ne lashtoshqipen time qe e thith ne sise A s’paskan kuptim si ne gdo gjuhe njeriu Keto fjale te mia plot bukuri Qe zemren pushtojne Dhe gjallerimin zgjojne Pse qcnkam i rrezikshem une Per kete vend njerezish te lire te barabarte Une vetem unč i plainduri shqiptar Qč do tč lind patjetčr dhe kurrizin e fisit Do ta vazhdojč pčr njč masč njeriu mbi dhe Vetčm unč pse qenkam femijč i padčshiruar Buzčqeshja ime tč mos mugullojč Krah pčllumbi nč qiell tč mos vizatojč Por unč do tč lind patjetčr I madh do tč jctč gčzimi i pakufi Pčr dhčmbin dhe fjalčn time tč parč Vrapimin pas fluturave plot magji Do tč lind do tč kapčrcej njč turr e mbatanč Strategjitč planet teoritč Do tč lind! 11 N N K FA"%1 IR GJAJ/\ (1922-1989) NE NJE FIJE BARI e nje fije bari eshle jeta, ne nje čope plumbi eshtč vdekja. Ne kapotčn time partizane fije bari c gerdhe me pellumba... Dhe gjcrdanishtč plot me plumba. NATYRE E QETE je pushkč e nje gjerdan varur ne mur, opingat terc baltc bcjnc roje te dera. Koken mbcshtetur mbi gur flc nje partizan. Te koka nje bombe e nje revolver. Jashlč bic shi, ne kasolle qetesi... SHKEMBINJ E GURE etu shpčrthcu nje prcdhc e kuqe dhe mbiu mbi gure nje lulekuqe... Mbi kcta shkcmbinj, mbi kcta gure čili u vra qe lulckuqen kujtim na la?! Shkembinj e gure! Shkcmbinj e gure! ... dhe lulčkuqe. (Nga libri »Kenga e malihcrit«, Tirane, 1975) AGIM VINCA „ I JASHTEZAKONSHEM etoj ne kushte te jashtezakonshme. Fumizohcm me artikuj jashtezakonisht te shtrenjte Marr rroge jashtezakonisht te ulet Thith a/er jashtezakonisht te ndotur. Jetoj ne nje vend te jashtezakonshem. Rrcthuar nga njerez te jashtezakonshem Jashtčzakonsht te qetS Jashtezakonisht nervoze. 12 Jeloj nč gicndjc tč jashtčzakonshme. Bčj gjume te jashtčzakonshčm Shoh čndrra te jashtezakonshme (nje ujk jashtčzakonisht te butč e nje qengj jashtezakonisht gjakpirčs) Sillem ne mčnyrč te jashtezakonshme. Jashtezakonisht urtčsisht Jashtezakonisht marrčzisht Včrtet jam i jashtezakonshem. I jashtč-zakon-shčm! Prishtine, nentor 1989 SKIRO Dl MAXHO „ KUR DO TE NGRIHET DIELLI K ur do tč ngrihet dielli nga bankat e shkolles sone - nč atč mčngjcs tč kohčs sč re - do tč lčshojč rreze mbi trutč e Arbčreshčve qč duke bčrč tregti politike lokale kulturč edhe nč gjuhčn amtare do tč fitojnč mč shumč nga gjindja o liuaj odho mč tč ndemar. Kur mč parč se tč hysh nč Horč do tč shohčsh vizatuar mbi labelčn turistike: Mirčsenavini tč HORA E ARBERESHEVE Benvenuti a PIANA DEGLIALBANESI Atčherč dielli do tč jetč sipčr nilit tč mesditčs. Endčrr? 13 DUSHKO VETf/IO VRITME A s besen ti s’e m bajte, me tjeter pra po vajte, dhe zemren ma plase kur afer ti m ’u qase e me pulhe me ato buze me tč ftohta, po se bore e ne qare nje terkuze ma ngjeshc me njate dore, Tashi qc ti me ke lidhur, terkuzen hiq me furi e shpirtin jas h te ma hidh. Dushko Vetrno (Frangjisko Solano) este prijetar i poezise se pasluflcs te Arbereshet e Italise. KARMELL KANDREVA ,, GJUHA ARBERESHE juhe e bukur ti je ne shartimc e ne hare nuk te mundi asnjeri per shume mot, mos vdis tashi. Ngrehuni te gjithč, Arbereshe! Flitni brenda, jashte, ne shesh gjuhen ju s’kini ta harroni edhe te tjereve do t’ua mesoni. Dita qe duhet tju beje letij kurre ne jete s’do te vije. Ju duhet te flitni dite per dite ashtu si qc deri tashi. ISMAIL KADRE NJSJA ,E SHQ|PTAREVE PER NE LUFTE ni sen per lufte, »bene tutje«, Pa fjale te medha e pa kenge, Me opingat me xhufka te kuqe Si me zjarre te vegjel mbi kembe. lken larg qe te gjenin armikun. £do armik, ne gdo breg, qe ta gjesh. Kaq te thjcshte luften e kishin, Sa qe »tutje« e guanin thjesht. 14 Ne gdo un? qč te ecnin, patjelčr Do t’u dihe diku midis shqotčs, Ajo ishte per ta pjcsč e jetes, Ish pčrmasa e katčrt e botčs. Dhe kur binin ne prille a ne vjeshtra Nčpčr brinja te shtrirč, nčpčr lugje, Si me zjarre te vegjčl tč pčrjetshčm Era loste me xhufkat e kuqe. KTHIM I SHQIPTAREVE NGA LUFTA P o vijne dil t’i shohčsh, Te rralluar, ja. Mbi opingat xbufkat Te pčrzhitura. Ku eshte Čute Gjati, Allamani ku? Ne rime te nje balade Kanč ngecur diku. Po Marku, Dule Shkoza? Vonojnč pak... Rapsodet ecin ngadale, Tč verbčr janč. Q’bčtč andej tutje, Q 'nam, g’batčrdi? Pčr nam s’u kujtuam, Bčmč Shqipčri. Po kthehen, dil t’i shohčsh, Tč rralluar me plumb, Xhufkat mbi opinga, N ga tymi - shkrumb. XHEVAHIR SPAHUJ ISMAIL QEMAU ynte dhe dihe kancelarive plaku orakull. Evropa akull. Eshtč vendi im. Njč krah shqiponie iken tej Drinos, tjetri tej Drinit. _ 15 Shkon gjaku deri ne bark te kalit, shami te zczč lidh liria. Po ti kush je? Jam historia. URDHRI I GJERGJ KASTRIOTIT S ytč e Gjcrgjit te menduar si ullinjtč mbi shkčmbinj. Parmenda c shkretč, dheu i mardhur, gjylet nčpčr kčmbč, tč vdekurit tč pakallur. Prej cepit tč syrit nč skaj tč kalasč čndčrr thuret apo endet njč dasmč? »fdo gift para dasmčs tč mbjellč dhjctč ullinj, kurrč mos heqtč tč zilč e ullirit populli im« Arbčroret me kurore tč ullinj tč mbi krye, nč gji mbollčn urdhrin e komandantit tč lyre. Hap e čndčrr drejt dhčndrit. Krahčlehtat si bora njč vatčr Pčmijčsh čndčrronin tč lindnin e secili tč ish njč Gjergj Kastriot pčrkčtč tokč ullinjsh. FREDERIK RESHPJA SHQIPONJA kthye shqiponja nč fole dhe ra te flejč, sytč i mbylli: Včshtrimi i fundit ra ngadalč mbi malet, mbi stuhinč e gurte tč shkčmbinjve, Me sytč plot mbremje, čndčrron ne qetčsi mjergulla, qč digjen nč perčndim, perde shiu... U kthye shqiponja nč fole dhe ra tč flejč. Qerpikčt e egčr i uli si heshta pas peizazheve tč dashura. 16 DIN MEHMETI NATE E TMERRSHME kam levarkoken mbi duar teresisht i tronditur mcndimct me shpiejne gjcr ne fund te fcrrit jashte degjoj oshetira permbytese policia federale hedh gaz lotsjelles e shtien me armč ne yjct e qiellit tim brenda llampa ime me shikon me indiference e mbi fjalet e mia pikon gjak tak tak tak HIJET E AKEJVE S a herc mč afrohen ne frymč zSri im e vret zerin tim e kulla kul len e shemb deri ne temel Jane hijc histerike te cthura me hamajt e shekujvc te pcrenduar qe gjurmave te mia ndčrrojne forme e nuk zhduken kurre Shikoni! bejne plane pčr tharjen e pranverave ne bulezim parashikojnč semurje epidemike hapin varre ne diell I tmerron pagezimi i remije ve kengčt e dasmave zjarri i valleve i tmerron Mali im i zgjuar mate tensionin e gjakut e pergjo gjithandej Fushe e bleruar me shtratprej eshtrave jepu gjinj luleve qe mos te shterren nga pagjakesia beri syte pishe ne syrin tim 17 Se ata po sjellin digka te trishte po sjellin kuaj trojane ne gjak ne dritS... IVO VOLARIČ FEO PRIKLENJENI NA VERIGE o bo sva da svo do sva bo bo da bo da bo svo da ba ba bva sva dva yu yu hu hu sla sla vi vi ja ja ajaj priklenjeni na vere vigi rive ge vi gcri ve ve vire ge ge ge viri ve ge ve re vire vege ba da sva sva .SVOBODA DOMOVINI J a, ja, ja jagnje božje ali satanovo spotoma razrezuje okove svobode svobode ki mi jo je odvzela domovina pa domovina ne kot zemlja marveč kot meso in kri v surovi mesečini pa ne vem za angelčke so li dečki ali deklice domovina je strahota med okvojem srcem isvobodo 18 SV. OBODA enadoma seje 45-tega pojavila svoboda PODAJALI so si jo iz enih rok v druge nekaj čudnih let dokler ni spustila že prej preluknjane duše svobode ni svoboda sama ste le vi, kaj šele oni!? SVOBODA vdboda je zlata svoboda je vse več zlata imaš bolj svoboden si PESEM O SVOBODI S vobode tudi tam ni kjer je sploh ni... FREEDOM V stopil sem v dvorano in pred seboj zagledal prost sedež usedel sem se nanj in buljil v platno ako sem preživel prosti čas kaj moremo kaj hočemo prost človek sem včasih prostaški in ne samo to živ človek sem všeč so mi žive barve žive živali 19 iz ust mi donijo le žive besede moja sleherna še tako stara vest je živa v hlevu živo žrebe za mlinom živa voda teče nič nič ne reče. TONE KUNTNER PSI LAJAJO P si lajajo v gluho noč. Ne drznem se jim blizu priti. Moram kakor tat bloditi zavetja in luči iščoč. Bolj je gluho in temno, bolj so psi nezaupljivi, bolj nevarno popadljivi, bolj v lemo lajajo. Strah po krvi hrepeni, kri pa zgodovino piše. Ljudje so se zaprli v hiše. Ne morem jih priklicati. PO LEHIN QENTE P o lehin qente ne natčn e shurdhčr. Nuk marrguxim fare t’u avitem. Si nje hajn veg m 'duhci le sillcm Ndonjč strehe a drite per te gjetur. Sa m 'e shurdhčr dhc m 'e erret tč jetč nata, aq mč e madhe e qenve pabesi, aq mč e gartur e tyrja egersi, aq mč shumč ata lehin n’t’errčt. Frika gjakun nis e ma bčn uje, dhe dihet se gjaku shkruan histori. ndčrsa njerčzit janč mbyllurn’shtčpi. T’i thčrres, nuk mundem askuj. 20 NEGOTOV, ZGUBLJEN N egotov, zgubljen brez gospodarja, sicer pastir in lovec in čuvaj, si često sam sovražnika ustvarja, da potrdi svoj pasji položaj. Strupeno v človeške sanje laja. Dobre misli preobrača v zlo. V svojem strahu drugim strah zavdaja. In se zagrize v dušo in telo. I PASIGURT, I HUMBUR P a te zone, i pasigurt, i humbur, njekohesisht roj tar, bari, gjahtar, shpeshhcre vete i sajon armiqte, per Vprovuar se eshte sak žagar. Lehje-vrerne endrrat tona derdh. Te bardhat mendime i ben zi Se ka frike ai vete, te tjereve frike u ndjell, Te vetin trup e shpirt don ta perbije. 21 v ŠOLANI SO olani so po človeški modrosti: v napadalnosti nepopustljivi v nepopustljivosti nedotakljivi, v nedotakljivosti nezaupljivi; neobčutljivi v srčnosti, varljivi, kupljivi kot njihovi šolniki. Najbolj pasji so šolani psi. JANE ME SHKOLLE ane shkolluar sipas urtise njerezore: ne terbimin e tyre - te patundur ne patundshmeri - te paprekshem ne paprekshmčri - te pabcse; ne guximin e tyre - te pashpirte hileqare, te gatshem per t’u shitur mu si mčsuesit e tyre. i Qene e bij te qenve jane qcntc e shkolluar. Shqip. B. E. BARDHYL DUKAGJINI ANTIHYMN MBINJERIUT O turma te mashhtruara, me shpirt prej robi, Qe girreni, klilhni e therrisni ne MBINJERIUN tuaj dhe i besoni gjuhes se mallkimit, JU - pjelle e mashtrimit: jini te verber si ata qe ne ju kultivuan shpirt prej robil... JU mplekseni, thureni e perthureni, ne rrjeten e mallkuar te apsurdit, te quajtur FASHIZEM... Dhe ma perkujtoni ADOLF HITLERIN - kete personazh famekeq, nderpersonazhct me famekeqia qe pat historia njerezore... Mijera krime burojne ne ate buzeqeshje engjulli t’MBINJERUIT tuaj! Mijčra thika e plumba fshihen nen ato rroba shpčtimtari! 22 E pergjakosur eshte fytyre e vertete, qe fshihet nene ate buzeqeshje engjelli! Shpirt te crret bart ky perfytyrim MBINJERIU me rrobe shpetimtari! Te crrta jane ditet, qe bartin premtimet e tij plot madheshti e shkelqim! E zymte eshte e ardhmja qe trumbeton kjo gjuhe-apsurd e gjykuar me deshtim! O turma, TE MASEITRURA, me besim te verber! O turma, TE FRUSTRUARA, me shpirt prej robi! Me helm u ushqen ky GJARPERIZI E ju e mckoni dhe e m bani ne gji!... 1989 BILBIL I VRARE kushtuar XHEMAJLI BERISHES T e mbcshtollem me gargafct e ylberte te pranveres, me alelujen e dhembjes krenare ne qivur te vume; me helmin e te gjithe te roberuarve, me mllefin e te gjithe te shtypurve - me dhe te zi te mbulu’m!... E te lame me lot, se te dashtem Tort - o STRALL e BAROT! Po TI s’u shove, po Ti nuk vdiqe, atyku re - ATYLINDE dhe bashke mePRANVERENEKUQE n’zemrat tona u ndryve!... Jetove e re si BURRE dhe mbete perjete LULE E KESAJ TOKE, QE NUK DO TE VYSHKET KURRE! Prill, 1989 23 HALIL MATOSHI METAFIZIKA E VETFLIJIMIT „ »SHKELE TOKEN O NJERI« Filozofia e ikjes heroike neper dhe apo »i lumi ai qe ka gjetur rrugen e drejte« Minatoreve te Trepges me rešpekt 1. HYRJE NE METAFIZIKEN E VETFLIJIMIT ka gshtg ajo fuqi qg e nxit njeriun te veteflijohet? £farg gshtg ajo vdekje e embel? Sistemi i vlerave tradicionale-morale-patriotike te sendertuara ne vete- qenien, ng qeniesimin shekullor, ndjenja e nenvetgdijshme-lidhja metafizike me trollin, ndjenjg e flijimit pgr liri si ndjenja instinktive-shpirtgrore apo ideali i ‘fluturimit’ tg lirg- a r t i i lirisg! Ng kgtg kontekst njeriu gshtg si guri. Guri ka shpirt, ai gshtg ashti i tokgs. Dhe, i kthehet trollit kurdoherg. Vetgm njeriu- gur qg nuk i ngnshtrohet jetgs-fundgrring dhe vdekjes sg padenjg »ik nga liria« dhe i kthet errgsirgs sg lirg tg tokgs, pra i kthehet ikjgs heroike ngpgr dhe deri ng vetflijim-si akt mg i lartg i jetes dhe vdekjgs njergzore. Shkele token o njen. Pas thirrjes njergzore heroi vendos tg flijohet, niset ng rruggn e gjatg sa ngntg ferre; ng udhgtimin prometheik-jo vetgm pgr t'ua rrgmbyer zjarrin pergndive-por pgr t’ua rrgmbyer vet-qenien e mohuar... Shkel ngpgr dheun e bardhg tg gurgzuar, i zihet fryma, i gulgitct zgri, laggshtia depgrton ng eshtra. Ne po Hasim me token. Engjujt nuk flasin. Ng r r e t h i n e ngntg, nga fundi i botgs u dggjuan zgrat njergzorg: Kerni vendosur tg vdesim tg gjithg! Njeriu me vetvullnet ka vendosur tg ikg nga jeta e fglliqur nga mbi-toka e infektuar me ikonografi shenjtorgsh dhe askush me asnjg dekret vdekjen s’mund ia ndalon askujt. Njeriu nuk mund tg dgnohet me jetgn e pgrditshme ng botgn e marrgzisg dhe krimit. Njeriu ka vendosur tg zbresg errgsirgs sg lirg tg dheut, gshtg bgrg njg me token-ngng (rikthimi ng fetus nga 24 pafuqia pčr te ecur drejt-pčr te qčndruar vertikalisht!). Eshte sendertuar kon¬ cepti biblik i kthimit te pjesčs se huazuar te dheut. Kthimi ne tokčn čngjčllorc. Shkele token o njen. Ashtu butčsisht-njcrčzisht-zdathč, mos pčshtyj ne sh- enjtčri... Thirr: O Musa, o Diogjen, o Naim, ... o Muhamed... Vetčm njcriu thčrret, shqirret, bčrtet, dridhet, frikčsohet. Flet. Po, duhet bertitur o njerez! / Tengiz Abuladze/. Vetčm njeriu di te heshtč kur duhet bertitur, di te flasč kur e detyrojne, di te zgjasč qafen me urdhčr te xhelatit. E kam te sforcuar ndjcnjen se jam njeri, sepse jam ne rrethin e ncnte te Dantes. Unč jam njeri. E, ju- populli i Musčs, Diogjenit, Naimit... jeni ne mbi-kohe, ne katet e qiellit. E, ju- populli im jeni shndčrruar ne engjuj, vetem gjaku juaj eshte shndcrruar nc-ar, limfa-nč-plumb, eshtrat-nč-magnczit, thonjte-ne-linjit, dčshirat-nč-vullkanc te pashpcrthyera, damarčt-nč-lumenj ncntokesore, sytč-nč-gaca-nč-zjarr-nč- dritč...nč margaritarč. Ec im. Eci m. Ec im .. Ja, askund njeri ne kcte shtepi mbi te cilen bie shi e skllotc; njerčzit janč shndcrruar ne engjuj: ka mbetur nje llambč karbid. Ka mbetur vetem metafizika e fjalčs njerezore si drite e amshueshme. Unč jam njeri, do te vuaj ne rrethin e nente, ne zindan, ne pezhgve-nc uje te zi. Ju jeni tč shpčtuar! Une, qe kam pritur te eci pas xixave neper dhe, pas drites se syve te humbur ne pritje. Mbi dhe ka niše te bjere nje shi i imte e me crC, i merzitshem e i vrazhde. Kulmct e derrmuara po bicn. Shiu deperton korridor- eve te hapura dhe i synon njerezit prej dhcu. Si te shpctojc njcriu nga ky shi, zot, nga ky uje i zi? 2. O NJERI ... ME FAT! Shkele token o njeri. A thua deri kur do te rrime mbylle ne kcte shtcpi-varr, te vdekur-te gjalle. Fati na ka braktisur. Verne veshin e degjojmc zerin e tokes Ajo flet me zerin njerezor! Dhe s’ka rendesi me a bejme dialoge me nje Musa, Diogjen, Naim... me rendesi eshte ajo, se bejme dialog me Njeriun. Me njeriun si metafore. Sipaš Ibni Abasit etj. shkronjat Ta dhe Ha nč Kaptinen 20 tč K ur ‘ an- i i janc thirrje: O Njeri, apo: »I lumi ai qč ka gjetur rrugčn e drcjlč«. (Ta Ha-12... hig ato qč kc mbathur sc je nč luginčn e shcnjtč Tuva.) Shkele tokčn o njeri. Hi$ opingat-gizmet dhe shkele token e bute, zdalhur, se je ne luginen e vdekjes, o njeri! Zdathi kcpucet e renda, ulu ne toke per t’u ngjitur ne qiell! Ne do te zbresim ne nentoken qiellore. Ne rrethin e nente. A po dcgjon kush, a ka zot ne kete shtepi me troll e pa qicll, me troll dheu, me kulm dheu-me fryme dhcu... ne kete shtepi per varje? Lume ata qe kane gjetur rrugen e drejte, rrugen e dheut, dhe ecin drejt deri ne vetflijim, ata jane shndcrruar ne engjuj dhe kane fluturuar nč qicll, me fiatra te bardha-fytyra te zbehura-duar te nxira-sy gača. E ne, qc nč nčnvetčdije pranojmč vetflijimin e tyre si shpčtim-jemi njerčz-tč mjerč-me kčpuca gmendie-somnabulč. Vetčm ne zbresim-ata ngjiten-fluturojnč. Ata janč mbinjerčz. (I shihni ata po fluturojnč!) Nč mbretčrinč e varrit hcshtja thyhet me pčrshčndctjen e pčrjct- shme tč Hazreti Musčs: O njeri... me fat\ Sepse vetčm tč pafatčt hyjnč nč dhč pčr sč gjalli pčr tč gjetur rrugčn e shpresčs dhe bardhčsisč se jetčs. Hyjnč ne errčsirč... Ecin-fluturojnel (Ta Ha 10. Kur ai e pa njč zjarr, e i tha popullit tč vet: »Rrini ku jeni, se včrejta njč zjarr, e unč ndoshta do t’u sjell ndonjč gacč prej tij, ose do tč gjčj te zjarri ndonjč udhčrrčfyes«.) Shkele tokčn o njeri. Jo, ai s’ishte zjarr. Ishte llamba e Diogjenit, ishte dritč e qiellit tč lirč nčntokčsor-llambč karbid. Rruga čshte e gjatč deri te zjarri; kanč mbetur vetčm xixat e fundit qč herč 25 Shkele tokčn o njeri! 26 ‘4»*s # shembellejne ne gača here ne sy njerezore, e here vetem ne fije shprese. Udherrefyesi eshte pertej gdo udhe, pertej gdo ferri e parajse...« I lumi ai qč ka gjetur rrugen e drejte« Ajo eshte vetem metafore. Rruge artistike-mctafizike. Rratheve te Dantes... (Ta Ha-77... Udhčto naten me popullin tend, hapu atyre mige midis detit, e mos ke frike se do t’i ze, a do te fundosen« dhe Ta Ha-78. Atyre iu vu prapa faraoni me ushtrine e vet, po ata pesuan ne det... (ngase deti u mbyll). 3. APOKALIPSA -I- APO UJI I Zl Shkele token o njeri. Mbi shtepine ne te cilen binte shi, erresira shtrihet si vdekja. Ftohtesia-ankthi-frika formesojne akullnajat e shpirtit. Njerezit ende mbajne ne duar flakadane vjollce te karbitit qe u japin shkelqim rrobave te kalterta-engjellore. Fytyrat e dyllta si hije vdekje; helmeta te bardha sfiduese. Eksterieri i varrit pershkohet me zymtesi-mjcgull-shi te imtc. Enterieri eshte ne funksion te skenografise se ferrit. Ja, edhe kjo eshte nje shtepi mbi te cilen bie shi. Nje stule e zezg me goje te hapur. E fikur. Ngjyrime e gershetime davidiane. Llamba e karbitit me nje flake te verdhe qe shembcllen ne vjollce... e bardha dominante ne erresiren e paskajshme, e kalterta, e kuqja. Sytc-Gaca. Ja me tej nje orman i vjeter i kygur me tre dryre te medhenj e te ndryshkur... Goje te kygura... Shkele tokčn o njeri. Ecim neper ate hapesire metafizike. Ecim pas drites, pas njeriut. Neper metafiziken e vetflijimit. Pas Njcriut: O njeri. Udhctojme horizonteve te Dantes-rrathcve le tokes! Zbresim. Ku eshte lugina e shenjte Tuva, o Musa? Ajo nuk ekziston apo ne zemer te saj eshte mbjelle ferri? Zemren ia ka gelltitur L.u.c.i.f.e.r.i. Ku eshte lugina e vdekjes o njeri? Venden- isi im i fundosur ku-ku, inspirimi im i zymte? Perše jam shndcrruar ne zymtcsi, 5 ’djall me beri futurolog apokaliptik!? Neper erresiren e gurit te zi. Ecim. Te perejelle nga ndjenja se ketu diku, ne nje korridor toke, gurit i vie ere njeriu. Ecim neper varre-neper thellesile kah ecin vetem kuajt e varreve, kuajt e verdhe te apokalipses. Jeta eshte transformuar ne shpirteroren. Zot ketu nuk paska njerez pos tokes! Ecim. Na percjcll marshi funeral i pikave te ujit qe bien nga kulmi i grisur i shtepise ne Maje te dallgores qe dridhet, nderkaq hapat perplasen ne ate uje te zi duke komponuar muziken e hapave te mundit, muziken e varreve te gjalla. E, uji rrjedh dheut dhe palces se tokes-kurrizit njerezor. shpirtcrat jane gurezuar ne pritje. Luciferi i trembur eshte mbi-dhe. Ketu thclle nuk ka vend per mekatare... megjithate Luciferi eshte ketu, ka hyrc me ujin e zi! Luciferi nuk gjendet ne gure po ne shpirtin e lig njerezor, ne medaljone dhe emblema. Mbi-dhe nje femije kerkon babane. Loton. Dyshon. Krenohet. Ujit drurin e jetes-shpreses. Nje shtepi ndizet flake. (Nga kercellima e drurit dhe mjeshtrise-artit njerezor duke u djegur komponohet muzika e rčnies, »Flijimi«, A. Tarkovski.) Ne thellcsi ndizet guri -eshtrat e shtepise, ja muzika e varrit-gjema e tokes. Simfonia e nente e rrethit te nente te metafizikes se vetflijimit. 4. APOKALIPSA -II- APO DRITA DHE ERRESIRA Shkele token o njeri. Guri eshte heshtje. Fryme-Mendimi-Deshire ... pritje e pashprese, ankth i pathene, fjale e pashprehur. Revolte. Per gdo ^ast nga zemra e dheut shkeputet nga nje Gur-njeri per te dalur ne semundjen e mbi- tokes. £’erresire qiellore, 5 'verbim! Engjujt sodisin, nuk pajtohen dhe kthehen, 27 edhe nje here, edhe njeqind here, udhes se at-dheut. Zbrcsin edhe nje herc bonjaket e kohes njerke! Damarct e tokcs rrahin me zemer-njeriu. Zcmra gjakon ar-njeriu. Njerezorja ka marrc ngjyrcn e tokcs dhe gurit, ballcs dhe shiut; thuaja eshte shkrirc ne mineral te (jmucshem. Njcrezit-gure heshtin si gurct dhe qendrojne si Gurčt-themele te shtepise se paqcne. Metafizikcs se Fjales. Ketu s’ka me kohe e hapesire, s’ka me politike. Ka njerez qe flaturojne ne nentoken qiellore... Shkclc token o njcri. Duke u mbajtur pcr njeri-tjetrin, duke u mbytur ne muziken e gjemčs, populli i Musčs ngjitct kah mbi-toka, kah dielli (qe ne fillim shcmbclleu si zjarr, pastaj si drite e amshimit). Kah drita shpirterorc. Shkele token o njcri, pcrpiqu ta mundcsh lodhjen, molisjen, verbimin. Perpiqu ta mundcsh zhgcnjimin si fat dhe »ate...kthim te pcrhershcm te se njejtCs«! Shkele token e hesht. Heshtja flct duke pCrcjelie hapat e rende sa toka e te mudimshem sa fcrri. Nga ferri doli Frymč varrčsh nč dallgorc, zot ku eshte parajsa? O Musa, o njeri...!? Shkele token o njeri. Syte qcsin xixa karbiti, lotojnc dhe. Zot a verbohet njeriu qC ne dritat c syve ve nga nje gače te amshueshme qc nuk e fikin as crcrat as gazerat as stuhite nCpCr te nCnte rrathet e ferrit? Njerezit dalin pCr te provuar se a mund te shohin dritCn me gača nC sy (mos na braktis O Musa, o Njeri, terc keta qe jemi ecim pas asaj drite metafizike) ne mesnate-mesjete-mesdhč. Syte mbulohen te mashtruar me copcra te bardha minerali pCr sherim. Guri i trollit, thone sheron. Njerezit u mčsuan tč shohin. Mos na genje o Musa, ku eshte udherrefyesi? O njeri... O a ka diku njeri qe sheh e dCgjon apo valle te gjilhe jane shnderruar ne fantazma politike? PCr tete orc enderrim, tete dite ikje heroike nCpCr dhe, tete jave ankth, tete muaj dyshim, tete vjet ferr, tctedhjcte- tcteqind vjet udhe-ikjc. Pas tete mije vjctCsh apokalipse, kronisti kthehet ne qytctin e tij te shenjte. Ne Luginen e vdekjes. (PCrse na genjeve o Musa, ky s’eshte qyteti i dritCs ne luginen e shenjte Tuva. Qytetit ia paska vjedhur zemrcn Lucifcri. GjithCgka qenka shnderruar ne ikje... ne rč ne pantollona te Majakovskit! Mjegulla-perditshmeri, e pCrhitur. E, rojet e mjcgulles enden. Zogjte te perhitur. Qytcti i pčrhitur Kontejnerc beri logu ngjyre perhitur, uni¬ forma te perhitura, njerez te perhitur qe nuk i ngjajne vetes... te sCmurC, te frikesuar, inferiore. Perplot urrejtje. Plot jo-mendim. Jo-qenie-jo-njerčz. Ky qytet eshte Klinike urbane. 5. INKUIZICIONI APO DITA E GJYKIMIT Shkele token o njeri. Pasi qc qytetin e perpiu mjegulla, ia henger shpirtin Luciferi. Pcrmbytja eshte me c hershme se vete qyteti. Erdhen ujqit me ulerimC. ErdhCn. Ata jane vete mjegulla. Gojehapura e perhitur. Ky qytct po vdes deri ne ditCn tjctCr. Deri ne vdekjen e re. Te gjilhe frikesohen sepse askush nuk eshte i paster... te gjilhe. /Ta Ha 135. Thuaj: »Secili eshte duke pritur, pra pritni edhe ju, se se shpejti do ta kuptoni sc kush ishin ithlaret e rrugčs sč drejte dhe e gjeten te verteten«. Dhe gjithnjc ne udhe deri te vetflijimi. O Musa, o Diogjcn, o Naim... o Muhamcd... o Krisht... o njeri, ku eshte ajo drite amshimi pas te ciles e lame trupin, eshtrat, syte. Ku eshte ajo rruge e drejte-e mallkuar-e ndriquar me llambe karbiti, me llambe Diogjeni, me nurin e Mu- hamedit a.s., me pene te Naimit-mendjendriturit-ajo rruge pCrtcj ?do rruge. O zot jemi te dčnuar pčrrčnie nje jete njeriu. Udhetimi ishtc i kote; vetflijimi u shpall krim. Dhe ikim pCrsCri edhe nje here nga fillimi, me kepuca gmendie, 28 me llamba karbiti, neper erresiren e paskajshme te tokes. NCpCr lirinS e thellesise se erret. Engjujt e fundit jane flijuar. Ne ikim ( Ikja e shqiptuar si denim ) nga jo-nje-riu, nga jo-qenia, nga jo-mendimi.. nga jo-zoti. Jemi te denuar o Musa, o Njeri, te zvarritemi neper kete mjegull apokaliptike, ikim neper at-dhe, neper ate shtepi pa dyer-dritare. Te sillemi ne rrethin e mbyllur. Te shkelim ne sy-eshtra-gjak-uje-balte... ne dhe. Rregullin-rendin e mban Luciferi qe ka shpallur librin e tij te luftes se tij, librin e drejtesise me grusht-e-tute. Psikol- ogjia e turmes kerkon bindshmeri... arme kerkon. Meine kampf-it iu shkund pluhuri i harreses. Ai liber satanik po mbillet-po-jetesohet-po-frymon-po- kuIlon...gjak. Libri i drejtesise i perze artistet, punetoret fizike, femijet... te urtet; Ketu s’ka vend per Ty o musaodiogjenonaimomuhamedokrishtozot... o njeri. Libri i hekurt eshte nje konglomerat perplot makiavelizem-stalinizem- homeinizem-nacionalsocializem... Luciferi po e mbjell token me ferr. Idhulli i fundit i shekullit, nuk i djeg librat-po njerezit. Shkele token o njeri. Hitlerit nuk i ka mjaftuar vetvrasja me plumb. E ka shpčrblyer veten me morfium. Ferrin e tij e ka mbyllur ne Meine kampf. Stalini ka vdekur per t ’u ri-lindur i tmerrshem. Stop neostalinizmi stop Homeini slop inkuizicioni stop mesjeta... idhulli... ketu fillon kaosi i njemendSt dhe tutje gjerat nuk kane status ontologjik, historia me nuk Sshte mesuese e jeles, eshte ferr qe perseritet. Njcriu nuk eshte me njeri! Njeriu ka humbur perfundi- misht zot... shkele token o njeri S.o.S. Njcriu ra. Perfundimisht... Kamy ra- rashe une-dhe poetesha engjellore... me mire nje fund i tmerrshem se sa nje tmerr i pa fund... pune urithesh... ik... stop. 29 (Kronisti ateist ng fund kishte shenuar kgto fjalg: »Me ndihmgn e zotit, pgrfun- doi pgrkthimi dhe komentimi i kaptings /Suretu/ »Ta Ha«. Lavdgruar qoftg Allahu i madhgruar!« Kgto radhg pgr »metafizikgn e vetflijimit« jang gjetur gjatg ggrmimeve arkeologjike-filozofike ng rrgnjg tg fjales diku ng ggrmadhat e qytetit tg fundosur. Populli i Musas qg i besoi mottos: o njeri-po ecg ngpgr ferr pas njg drite-metafizike, ecg ngpgr dhe dhe ndeshet me Faraong pgr ?do vit-dekadg-shekull. Ky testament ka mundur tg shkruhet ng vitin 600 para ergs song, diku thelle ng njg natg romake apo para 600 vjetgsh ng njg natg me mjegull tg Mesjetgs, sikur qg ka mund te shkruhet para gjashtg vjetesh-javgsh- ditgsh-orgsh... Nga fundi i botgs o zot ende qesin xixa karbiti sytg njergzorg qg duan tg shohin dritg o Musa qoftg edhe ngse verbimi gshtg fat i shikimit tg tillg mbi botg -Luciferi e ka ng dorg vetgtimen o Naim dhe e shkrep mbi njergz- mbi shtgping e pgrbashkgt njergzore-mbi varrin e pgrbashkgt. 30 (Ezbritur neLuginenevdekjes,passuresMerjem,ajete: 135 Metafizika evetflijimit eshte e bazuar ne K u r’ a n por nuk permban asgjc mi(s)tike ngase ne ?do zot, ne fdo liber te shenjte, ne gdo religjion duhct kerkuar njerezoren.) 6. RENIA APO 1988-1989 NUK ISHTE 1984-1948 Shkcle tokčn o njeri. Koha qe e shenjesoi nje vit-dekade-shekull (1988-1989) ende nuk ka ardhur! Utopia negative dhe ?do orvelizem i mundshem, viti 1984-1948, ngjajne ne nje komedi fare te rendomte perpara nje vizioni apoka- liptik-mitik, te ndertuar sakt e qe pjeserisht frymon ne perditshmerine tone. 1988-1989 nuk jane vite qe kane njemendesuar vizionet e hartografeve tS ferrit futurologeve utopiste-negative. 1988-1989 eshte ferri me real tokesor qe ka ekzistuar ndonjehere. Idhulli i fundit satanik, ne fund te shekullit, ne fund te Evropes eshte jashte racionales-eshte ne Mit. Ai eshte urdherdhenes dhe ndeshkues. Perpara shkclqimit verberues te aureolit te tij perkulen te gjithe. Te gjilhe kane frike sepse te gjithe jane fajtore. Te gjithe frikesohen sepse askush nuk eshte i paster. Te gjithe jane ekzekutorc dhe te ekzekutuar. Ne diten e Gjykimit-para-gjyqit suprem- nesoj do te denohet xhelati dhe viktima. Vesi i vrasjes eshte krim. Vesi i nenshtrimit eshte krim, ngase, natyra e qenies njerezore nuk eshte nenshtrimi. Pra, ne kohen e semure nga njerezit e semure, qyteti u shnderrua ne gjykatore. Eshte diku midis I ferrit dhe parajses. Njerezit do te dalin ne diten e gjykimit (gjyqit te mbrame) me kemishat e $mendisč- qefin. Njeriu eshte denuar me ferrin e vet. Me gizmet e renda! Shkcle token o njeri, ashtu butesisht-njerczisht-zdathe. Je ne luginen e vdekjes. Lugina e shenjte eshte mashtrim dhe vetvrasje. »/ Iumi ai qc ka gjetur rrugčn e drejtč« dhe ashtu butesisht zbret ne varrin e vet-ngrihet ne djepin e vet. Ne token e vet. BESNIK VARDARI ~ E SHOH URINE E shoh lirine Ne syte e popullit tim, Qe i etur per drite Kurrc s ‘'pat qetesi, pushim. E shoh lirine Nč grushtet e punetorcve, Ne betimin c rinise, Mbi gjakun e deshmoreve. E shoh lirine Tek rrudhat e ballit, Qc shekujt e roberise la shtuan kosovarit. E shoh lirine Ne fluturimet e shqiponjave Lartcsive te bardha Te trojeve tona. 31 FETAH BERISHA ALBUMI trcgim ngrit nga vendi, ku ishte duke lexuar, e la librin mbi tavoline, e hapi kapakun c vitrines dhe mori nje album me fotografi. Serish u ul ne karrike, aty ku qc me pare, hapi albumin, filloi t’i shoh fotografke, me mallcngjim, nje nga nje, te gjitha... *** Ne fshat ishte kthycr para shume kohesh, nga qytcti ku kishte punuar shume vile. - »Kudo qe ice vajtur te punosh, afer apo larg, gfaredo qe te pcrjctosh, malli nuk te le ta harrosh vcndlindjen« - i foli vctčs. Por nuk i kujtohcj i vinin ato mcndime vetiu keshtu, apo i kishte lexuar ne libra. Po, e dinte mire, kishte pasur mali per te gjitha: pcr njcrezit, pcr fushat, pcr malet, pcr guret... Tashti ishte gmallur me te gjitha. Ose, vetem i dukej keshtu, nga nje monotoni jctcsore qc c kishte žene. Dcrisa malli sikur i iken dikah, dashuria dhe dhimbja, guditcrisht vijnc e rriten per dite e me shume. Natcn rrinte vone, lexonte shume, dhe, kohet e fundit, i pelqente te rrinte fillikat vetem. Vetmia, si per gudi, edhe heshtja, gdo dite shtrinin pushtetin e tyre. Madje, nje digka e pa dukshme, nje si ndjenje pasigurie c shoqcrontc kudo. Ditct qe vinin ishin te renda, monotone e te mbarsura me pakuptimesi. Ne kraheror ndiente njefare zbrazesire. Era e njefare gthurjeje nuk i lente vend askund. Kjo e mundonte me se shumti po nuk kishte fuqi per ta ndalur. Here-here vetja i dukej i huaj. Nga njehere sikur zihej me dike, sikur versulej diku, me terc forccn e arsyes. Po gjerat qe rrokullisen shpejt kane forcc rrcmbycsc. Ato nuk pyesin pcr arsye. Keshtu i rraskapitur mallkoi digka: »na bčrc le vuajmc, na dhurovc jele te zbrazet... or tu zbrazle mendja e tu shofte forca«. Se mallkontc hetohej qarte, pse mallkontc edhe kjo dihej, por kc mallkontc nuk u kuptua. Pas ketij mllefi, me afsh tha vargun, te cilin e kishte lcxuar diku: »Sa rrugč e gjatc kjo jona deri tč dielli« Keshtu, sado pak e lehtesoi veten. *** Albumi kishte shume fotografi. Ishin te renditura dhe te ruajtura me kujdes. Kishte te kohes se femijerise, qe kur i shihje doemos te shkonte buza n6 gaz, si nje tallje e lehte me veten. Nje mallcngjim i befte, me shume nje shqctesim, zuri fi grregullonte kujtimet. Ne mesin e shume fotografive dalloi dy. Me cilcn te gmallej me pare? Pas pak la njeren. Ne ate qe mbante nc dore ishte fiksuar nje jete e shkuar dhe nje jete tjeter qe vinte e tallej lehtas me ate qe kishte shkuar. Ne fotografi kishte djem dhe vajza, ma pantallona te shqyer ne gjunje, mbathur ne kembe kepuce llastiku. Jeta kishte lodruar neper fytyrat e tyre thuajse gdo gje kishte qcshur, ate dite, vetem per ta. Ishin shoket dhe shoqet e klases sc dyte te gjimnazit te ulet, si i thoshin tetevjegares ne vitet e pesedhjeta. U mallcngjye. Nje e dridhur zuri f i zbriste nga koka te kembet. »Kujtimet me vinin pa radhe, jo si i deshiroja une, po si u tekej atyre. Herc me dhimbte shpirti, here vinin si nje freske ere, qe ta lehteson shpirtin. NC fotografi si ne kenge shihen ngjyrat e jetes. Jeta shpalosej nga brenda, 32 vinin njcrez nga e kaluara, here te qete, here te rrembyeshem, si rrjedha e perrenjve te shqetesuar...« Me syte e mendjes, sa qe e mundur, shikoi thelle e me thelle, ne te kaluaren. Po, ne shume raste, kujtesa sikur e mashtronte, i bente lajka. Kjo edhe e lodhte edhe e inatoste, ngase parafytyrimet, per ate kohe, shpesh i delnin te zbehta. - »Ku mbeti fotografia e klases se dyte, te gjimnazit te ulet, si i thoshin tctevjcgares, ne vitet e pesedhjata«, e pyeti veten. Tashi ne dhome erdhen te gjithe shoket, te gjitha shoqet. Dhoma u mbush njerez, fare te njome, me fytyra te qeshura, e te veshur dosido. Pastaj, ata qe erdhen ne dhome u bene rresht, ngase kishte rene zilja e shkolles. Pas pak hyri mesuesi. deshi ta degjonte edhe zerin e tij, po digka si plage ju hap ne gjoks dhe, nga dhimbja, nuk degjoi asgje. Ishte mallengjimi per kohen e tretur, dikah, rrugeve te jetes. Ishte boshlleku qe kishin lene shoket dhe shoqet qe, per nje hop, e mbushcn dhomen. Ja, si ne vegim, mbarimi i vitit shkollor. Pesembedhjete qershori, dite e bukur, plote me diell. Mesuesi me kenaqesi pat treguar suksesin. Fytyra i pat qeshur si diell. Me gezim nxenesve u dhuroi nga nje liber. I porositi te lexojne sa me shume. Gezimi e hareja, urimet e pergezimet, ate dite, sikur nuk kishin fund. Po, as mesuesit, as nxenesve, kurre s’u kishte shkuar mendja se ditet qe do te vijne pas ketej, nuk do te jene te bukura, plote diell, si te qershorit, te vitit shkollor 1954/55 kur mbaruan klasen e dyte te gjimnazit, po te zymta e te vrazhda. »...Librat i donim shume. Sa kishim filluar te hetonim jeten ne ato libra. Jeta, tashti, nuk e kishte asnje kuptim, nese nuk e gjenim edhe neper libra. qe i lexonim. Nje here na thoshta mesuesi se ata qe nuk e duan librin e duan shterpesine e mendjes, e duan shurdhcrine e vesheve, e duan verbcrine e syve tane. Dhe pyeste i mllefosur, mesuesi yne, perse duan ta verbojne kete drite?! Ne nuk e dinim ku ishte fjala. Mesuesi dukej i zymte, kishte žene e zbehej per dite e me shume dhe dukej si i huaj kur hynte ne klase. Ndoshta ia kane shurdhuar veshet, ia kane shterpesuar mendjen, ia kane verbuar syte-mendova me vete...« Tashti, ne fshat, erdhi nje njeri i gjate, i panjohur, me gizmc te zeza, hipur mbi nje kale te bardhe. Fshataret i iknin pikepjekjes me te, kurse flitej se, ai njeri, kendej e kishte terrenin. Nuk e dinim ne, ne ate kohe, se ?ka ishte terreni i atij njeriu. Pastaj, ditet filluan ta hanin njera-tjetren, sikur te kishte hyre meria e botes midis tyre. Ditet u harxhuan aq shpejt, ngase perleshja kishte qene shume e ashper, sa kur nuk e prisnim fare, erdhi dimri. Ai dimer ishte i veshtire. Ra shume bore, e bente shume ftohte. Bardhesia e kalit e bardhesia e bores kishin ngrire edhe lodrat tona. Mesuesi nuk ishte me. Shkolla ishte mbyllur, e na dukej, sikur kishte rene nje shurdheri mbi tere fshatin. Nuk eshte e mundur te shurdhohet i tere fshati - e zuri veten duke menduar. Ne mengjes fluturuan korba. Krrokatja e tyre e prishi qetesine e atij dimri. Ndoshta nuk i verbojne te gjithe pellumbat e bardhe - serish e zuri veten duke menduar. Nje ortek, nga dikah, bashk me ulerimen e ujqerve, po leshohet mbi fshat. Ndodhte di^ka qe nuk e dinim ne. Erdhi nata dhe nje erresire, e rende plumb, ra mbi ne. Nata erdhi si e pabese, vuri kurthat dhe pritat kudo. Frika 33 shtrinte pushtetin e saj te pakufishen. Flitej vesh me vesh, peshperitej. Edhe muret kane goje, thoshin, ne erresiren e asaj nate qe erdhi pabesisht. Po ndodh digka e tmerrshme, po ndodh nje gthurje e rende ne kete dimer-mendoj me vete. Ne oda, diteve te ftohta e neteve te gjata, te dimrit pesedhjetegjashte, fjollat e tymit te duhanit perziheshin, me shume se kune, edhe me eren e tymit kishtar mesjetar edhe me mjegulliren fetare myslimane. - »Ne njerez te perendise, ymeti muhamet, e kemi fitimin ngjeti... afer njerezve te perendise ... ne token e shenjte, atje ku nxen dielli i myslimanizmit...« - fliste e fliste imami i katundit per myslimanizmin dhe hcronjte c tij. E, ai njeriu i gjate, me gizme te zeza e ma kale te bardhe, vazhdimisht vinte ne fshat. Thonin terrenin e kishte kendej. Njeriu i fshatit, qe s’meriton t’i permendet emri, vazhdimisht ishte me te. Edhe fshataret, vazhdimisht, u shmangeshin syve te lij... »...Sa afer e ndjej ate kohe, si te jetoja mu tash ne te. Ishte e erret e plote dyshime. E bardhe ishte vetem bora. Halle kishim, shpesh harruam veten pas tyre, po jetes s’ju frikuam. Pastaj zuri te mungoje edhe buka, kurse femijet lindnin, si per inat. E, ne femijet i duam me shume se jeten. Ata jane jeta jone... Nenat tona hallemedha, kur mungonte buka, na mashtronin duke vene sagin me hi ne voter, bcnin sikur pjekin buken, derisa ne na zinte gjumi... Edhe shkollen e mbylien. E vrane dashurine tone te femijerise, kurse ne e puthnim ashtu te pergjakur. E puthnim se ishte jona. Se bashku me mbylljen e shkolies, ne filluam ta harrojme edhe zbehjen e mesuesit... Po bashke me urine rritej edhe durimi yne. Ndonjehere ai zinte ne thua, se kishte uri dreqi e mori, po nuk rrczohcj, nuk binte...« *** Duke pare fotografine, zhytesha me thelle ne parafytyrime, e kaluara shpa- loste ndodhite, si fletet e librit. Ajo, here djeg si gača, here merdhin si akulli. - »Ku jane burrat qC nuk flasin«, e zuri veten duke qortuar dikend qe nuk ishte aty. Ja ku qenkan, te ulur radhe ne ode, me kokat ulur, thuajse, jane bere te gjithe memece. Paska vdekur Xha Hasani, e ata kane ardhur per mort. Ju be se pa grumbullin e njerezve, kur e nxoren kufomCn e Xha Hasanit nga pusi dhe, sikur degjoi, edhe kukamen e grave dhe vajin e femijeve. Ky plak i urte, ndjese paste, jetonte thjesht. Kishte nje pend qe dhe nje lope. - »Veglat e punes, qete e zgjedhes, rriskun e femijeve, ja perse jeton njeriu - thoshte Xha Hasani. Nje dite u prek edhe rrisku i femijeve. E, Plaku i urte, mbeti nete te tera pa gjume. Pastaj, thoshin me te vjetrit, zgjodhi rrugen e pusit dhe u zhduk ne te. »Veglat e punes, qete e zgjedhes, rriskun e femijeve...« Keshtu, Xha Hasani, ndoshta, kishte peshperitur edhe ne pus, ne minutat e fundit te jetes. Ndoshta... kushedi... Kjo fotografi eshte bere para se te mbyllej shkolla - i erdhi nje mendim ne koke. Edhe Qendresa, vajza e Xha Hasanit ishte aty, e vogel me nje koke te pakrehur, me nje pale sy plote drite, si te gjithe syte tane. Edhe ajo ishte me ne ne klasen e dyte, te gjimnazit te ulte, si i thoshin tetevjegares ne vitet e pesedhjeta. Nuk e di ku eshte Qendresa tashti. Ajo, me siguri, eshte rritur dhe, 34 kur u Ilci femijeve te saj, nese i ka, per hallet e jetes, sigurisht u tregon edhe per rrugen e Xha Hasanit... Imami i fshatit, ate dite, nuk foli ne oden e burrave. Nuk paska thene perendia qe njeriu te mbytet ne pus, kur i merret buka e femijeve. Ne ode, burrat ishin ulur radhe me kokat per dhe, thuajse fjalet ua kishte ngrire bardhesia e bores. »...Ferfellize e tmerr solli ai dimer. Krrokatja e korbave, sa vinte e shpesh- tohej. Dhimbja gllaberonte jeten. Ate e kafshonte, shpesh, edhe vdekja. Te moshuarit rralloheshin, rralloheshin edhe femijet. Korbat gakatnin pellum- bat e bardhe. Donin t’ua verbonin syte, tua perbaltin bardhesine, sidomos tu vrasin dijen dhe pranine. Ndodhen gjera qe s’duhej te ndodhnin. Ishin hapur dosjet... ishin ?pikur dofare procesesh... fjalet e hoxhallareve, per tokat e shenjta, shqetesonin shpirtrat tane. Karvani drejt Anadollit s’kishte te ndalur, e ne fshat, aty-ketu, zbrazeshin shtepite. Nje nate te erret plote frike, shkolla u hap serish, por jo per ne. Ne shkolle i kishin thirrur burrat. Pat filluar aksioni, famekeq, per mbledhjen e armeve...« *** Naten qe erdhi e shkyen dy krisma pushkesh. Frika erdhi e hyri brenda dhe askush nuk pipetinte. Pas jehones u degjuan te lehurat e qeneve. Askush nuk nxori ze, t’i trimeronte qente, si ndodhte shpesh ne netet e dimrave te tjere. Po kujt ia mbante se! Edhe drita e fundit u fik ne fshat. Kur erdhi mengjesi, parne se, ishte prishur bardhgsia e bores. Njerezit kishin ecur naten, ose ne te gdhire. Ishin tubuar ne oborrin e shkolles dhe prisnin ne radhe. »Ende, nuk e paskan kryer shkollen keta burrat tane«?- foli nje grua. Pastaj, erdhen fjalet. Naten, pas krismave te pushkeve, dikush paska pare nje njeri-hije qe paska levizur bri nje gardhi te thurur me thupra lajthije. Njeriu-hije nuk u njoh kurr kush ishte, kurse ky qe e kishte pare ate njeri-hije, nuk nxori ze. Erresira e nates e mori ne gji, njeriun-hije, e fshehu nga syte e botes dhe ia vuri heshtjen pcrmbi. Njeriu, qe kishte ardhur hipur mbi nje kale te bardhe, e qe thoshin terrenin e kishte kendej, ishte bere si njeri i fshatit. Ate mengjes, ai i kishte tubuar burrat ne dy grupe. Ata te fshatit tone ishin tubuar ne oborrin e shkolles, kurse burrat e fshatit fqinj prisnin ne radhe ne oborrin e xhamise. »Do te gmcndct hoxha, kur te sheh, se eshtc perdhosur shtepia e zotit«- kishte folur dikush. - »Qente e ciles shtepi kane lchur mbreme« - kishte pyetur njeriu qe kishte ardhur ne kale te bardhe. Njeriu i fshatit, qe s’meriton t’i pcrmendet emri, tregoi per Felin a Xha Zukes. Po ky tregoi edhe per Haven, vejushen e bukur te mehalles sime. Para zyres, ku rrinte ai njeriu qe e kishte terrenin kendej, Feli priste, mendohcj e dridhej. Brenda, Hava as nuk dridhej as syri verr nuk i bente. Hyri e doli si nene besnike e femijeve. Atyre brenda ve? qe su ra pika.« Po nuk e lakove kurrizin ne jete, fjalet i merr era. Po e lakove kurrizin, fjalet dalin nga dheu e nuk te shqiten edhe ne ate jete« - kishte thene Hava, vejusha e mehalles sime, kur kishte dale nga zyra e atij njeriut qe e kishte terrenin kendej. 35 Feli, thoshin, e kishte ndersycr qenin, Kurse Hava e paska pasur shtcpine afer tij. Naten e kishin shqyer krismat e pushkeve, kurse diten e prishte pritja e burrave ne oborrin e shkolles dhe te xhamise. As nuk dihej se kur do te ?mendej hoxha, ngase ishte perdhosur shtepia e zotit, as nuk dihej ku humbi mesuesi, as nuk dihej... »...I thoshin dimri i zi. Ndersa, bora qe kishte rene ishte e bardhe. I thoshin dimri i kobeve, kurse njeriu qe kishte ardhur ne fshat, vinte mbi njg kale te bardhe. E quanin dimri i ferfellizave, e quanin edhe turp i kohes. Ra bore shume e bente shumg ftohte. Hava, vejusha e mehalles sime, kishte ecur drejt, e sa dukej nuk e zune fjalet. Krrokatja e korbave ishte ogurzeze... :Kur krrokasin korbat diten, thoshin me te vjetrit, prishet moti, kurse kur krrokasin naten ndjellin kob qe ngrenshin koken e tyre, o zot! U ndi nje si krisme e madhe! As eshte top, as eshte rrufe... as ortek nuk ishte. Po fare behet?! - patem pyetur ate bote. »Moti gjemonte, koha, koha nderronte« - u degjua nje si z e... Se? i gjeti te deformuarit qg u trazuan?! Se? »paten qe u shqetesuan«! E, ?fare i trazoi qe mbeten, pa pushtet, si gjarperi i zi pa koke?! -«Ishte mbush kupa... zune ne thua, ne nje suke mekatesh...« - pat jehuar nje ze si i dale nga dheu. fjalet dalin nga dheu per ata qe lakojng kurrizin ng jetg, e nuk u shqiten edhe ng atg jetg. *** Nuk e di, kush ka mbetur nga kjo fotografi e klasgs sg dytg, tg gjimnazit tg ulgt, si e quanin tetgvje?aren ng vitet e pesgdhjcta. As mgsuesin, as Qgndresgn c Xha Hasanit nuk i kam parg mg... Edhe pgr mgsuesin, edhe pgr Qgndresgn mg ka kgputur malli. Ndoshta, edhe femijgt e Qgndresgs, ngse i ka, i djeg dhimbja pgr hallet e gjyshit. Ndoshta. RAMIZ MUJA FALENDERIMI T i qe rave me zgjove timendihmove ti na shtove lapidar ti m bete nder ne i gjalle Ti qe rave me pasurove m'i shtove vargjet e mia ma shtove dashurine ma forcove hapin Te falem nderit dy here gjaku yt m'i shtoi rreshtat gjaku yt ra ne gjelberim dhe gufoi deri tek yjet. 36 RIŽA NIKQI HIJA E VDEKJES tregim K ishte kohe qe Vlladoja ishte mbyllur dhe nuk po dilte me per gjah. Edhe pse i pglqente shumg t’i degjonte bam-bumet e pushkeve apo t’i shkrepte edhe vet, kishte vendosur qe gjahun ta priste ne shtek, pasiqe, ne te gjitha anet, kishte lgshuar zagaret mg tg dresuar dhe i kishte porositur qg mg tg majmurit, pa i dgmtuar fort, t’ia sillnin qg t’i therte vetg. Dhe nuk ishin tg pakgt... *** - Hyr - urdhgroi Vlladoja, porsa dggjoi tg trokiturat ng derg. U hap dera dhe hyng dy policg qg ng mes kishin njg femgr me duar tg lidhura, pas tyre hyri edhe polici Milan. Njeri nga tg dy policgt iu afrua Vllados, i pgshpgriti digka ne vesh dhe mbi tavoling ia lgshoi njg tubg letra. Pasi i liruan duart vajzgs qg tg dy dolgn jashtg. Ng zyrg mbeten Vlladoja me Milanin qg filluan t’i shlletonin letrat, dhe e porsaardhura, e čila qgndronte ng kgmbg, pas dere. Vlladoja, pasi ua hodhi njg sy letrave qg kishte perpara ia lgshoi sytg vajzgs. E shikoi gjatg e me vgmendje trupin e saj tg hedhur, floket e ggshtenjta e te dendura qg i vareshin mbi supe, gjoksin e mbushur, fytyrgn e lezetshme, ku fare qartg i lexoheshin mundimet e sg kaluargs sg afgrt. Ajo rrinte si njg statujg, e palgvizshme dhe mg sytg e ngrirg drejt ng tg. Ia mori fare mendtg bukuria e saj dhe u detyrua tg ndgrronte mendje. Tgrhoqi sirtarin, vendosi letrat ng tg dhe iu kthye Milanit: - Dil ng koridor! Ai doli dhe pas vetes la qgtesine. - E dini pse keni ardhur kgtu? - pyeti Vlladoja vajzgn. - Ung nuk erdha, po mg sollgn - u pgrgjegj ajo. - Ku ishit deri tani - pyeti ai dhe shtoi: - ka kohg qg ju kang zgng? - Ng spital - u pcrgjegj ajo. - Pse ishit ng spital? - pyeti Vlladoja, sikur nuk e dinte. - Kur hyri policia ng konvikte, tg gjithg sa i gjetgn aty i patgn torturuar. - Edhe ju ishit aty? -Po. - Sa fat tg keq paskeni pasur, vgrtet jang sjellg keq me juve por... - Vlladoja, gjoja nga keqardhja u mvrenjtg ng fytyrg, i shkoi afer dhe duke buzgqeshur si me dhembje shtoi: - Po mg vjen shumg kcq qg te paska ndodhur kjo, tani me siguri jeni mg mirg dhe do ta harroni atg dhe ja, qg tani mund ta filloni njg jetg mg tg qetg - mendoi pak dhe vazhdoi: - Universiteti kgtu nuk do tg hapet mg, studentgt do tg transferohen ngpgr universitete tjera, ju keni qgng ng vitin e fundit tg studimeve, apo jo? - ajo nuk u pergjegj - Dhe ja! - vazhdoi Vlladoja - Ung kam miq ng Beograd, ju me ndihmgn e tyre do tg vazhdoni studimet atje, do tu sigurohet bursa, edhe me 37 banese do iregulloheni mirg dhe kur te mbaroni studimet mund tc ktheheni ketu apo do te filloni punen atje, atje paguheni me shume. He si thoni? Ajo e merzitur nga predikimi dhe »miresjellja« e tij e tepruar e shikoi drejt ne sy pa mundur te ffaqte ndonjg qendrim te caktuar, por me vete pershperiti »qen serb« (nga te ^aluarit ne te folur shqip, e kishte hetuar se nuk ishte shqiptar) Vlladoja duke menduar se e bindi, i shkoi lengu nepcr goje si qenit te uritur dhe ndjeu nje zgjuaije epshesh neper trup. Iu afrua i lire dhe i sigurte, ia hodhi doren ne krah dhe me tjetren i ndrydhi gjirin e djathte dhe deshi ta puthte Ajo ndjeu dhembje qe e theren ne shpirt. Me shpejtesi te rrufeshme prej shqiponje ia ngjiti me thonje pgr fytyre dhe me nje te shtyre perpak sa s’e perplasi. Vlladoja u terhoq mbrapa i prishur ne fytyre dhe me nje te gervishtur afer syrit ku filloj t’i rridhte gjak. Duke shtrenguar dhembct dhe me nje buzeqeshje tg zymtg ku pas saj fshihej kgrcgnimi, nxori shaming nga xhepi dhe duke e fshirg gjakun shtoi: - Mg falni se nuk e dita qg keni plagg, por qenkeni pak agresive. - dhe pgrsgri iu afrua. Ajo gjithnjg me kokgn lartg, duke kapgrdirg dhembjet e plaggs qg kishte ng gji, i dha mg tgrg fymgn dhe e pgshtyu ng surrat. Vlladoja, pa ditur se £ka tg bgnte thirri mg zg tg lartg; - Milan!? - Ai hyri brenda mg shpejtgsi, qgndroi gatitu dhe duke ngritur dorgn lartg shtoi: - Urdhgroni shoku Vllado... - por u step kur e pa tg felliqur ng fytyrg. Vajzgs iu ngulit ng tru ky emgr dhe mendoi; »Mos vallg ky qenka ai xhelati Vllado« - dhe u shtang pgr njg moment. Vlladoja, derisa po fshinte fytyrgn, ia lgshoi njg shikim vajzgs dhe iu drejtua Milani t: - Mbyte! - nga zgri i tij i ashpgr u dridh edhe Milani, i čili hoqi shkopin e gomgs nga brezi dhe iu afrua asaj, por nuk po i bgnte dora. - Mbyte! - pgrsgri u dggjua zgri i gjerrg i Vllados dhe u pgrplas ng karrige si i kgputur. Milani, me disa tg goditura e shtriu pgr tokg vajzgn, e čila nuk lgshoi asnjg zg. Ai mbeti i ngrirg. Nga kjo u gudit edhe Vlladoja. - Nuk paska gojg bushtra! - shtoi mg pas dhe ftoi Milanin qg tg ulej. Ajo e kgputur nga dhembjet e trupit i dggjoi kgto fjalg dhe hetoi se njg zg nga brenda po i thgrriste: »Mbahu Fitore, mbahu! Ti duhet tg fitosh mbi kgto eggrsira« Mblodhi tg gjitha forcat dhe u ngrit ng kgmbg. Ndjeu sg koka i ishte rgnduar dhe trupi duke iu luhatur iu duk se do t’i kgputej ng mes. Vladoja, duke i shpjeguar Milanit pgr veprgn e kgsaj armikeje, ia lgshoi sytg asaj dhe u habit kur pa se ishte ngritur. E pa edhe Milani dhe shikuan njgri- tjetrin me habi. Nga ky gjest i tyre asaj i erdhi edhe mg forca, mblodhi veten dhe u sigurua se ishte kthjclluar fare. Vetem tani ajo po e shihte veten mg sg miri sg ku ndodhej. (si ngpgr gndgrr po i kujtohej ajo ?ka kishte ndodhur pakgz mg parg) Me lgvizje tg ngadalshme koke po kundronte ?do gjg pgr rreth. Po ndodhej ng njg zyrg luksoze, ng njg kgnd tg saj plotgsisht e gremisur, mbi njg tepih tg butg qg ia hetonin edhe kgmbgt; njg dollap i gjere i mbushur 38 perplot me kuti-dosje dhe letra tjera qe vereheshin pas xhamave; fotele te buta te radhitura ne anen tjeter; dntarja e madhe e mbyllur me nje perde te tejdukshme; disa karrige; nje tavoline e madhe, ku koke me koke qendronin polici Milan me eprorin e vet, Vlladon duke shfletuar disa letra qe kishin perpara. Mbi kokat e tyre varur ne mur ia terhoqi vemendjen nje fotografi e madhe me nje portret qe i shihej gjysma e trupit, ku nga duart e mbledhura para vetes po i fluturonte nje pellumb i bardhe. »Pellumbi i paqes« - mendoi me vete. Ia pa fytyren e qeshur dhe i shkoi mendja se po zgerdhihej me te. - Si quhesh? - e nderpreu zeri kumbues i Vllados. - Fitore - u pergjegj ajo. - Sa vje$ je? - Njezetekater - ia ktheu Fitorja. -1 sati femije i familjes je? -1 nenti. -1 nenti!? - thirri Vlladoja dhe u ngrit ne kembe - Po, sa femije kane prinderit e tu? - pyeti pcrseri Vlladoja. - Shtate - u pergjegj ajo. - Paskan vdekur dy? - pyeti Vlladoja, duke u liruar nga fryma e tepert qe i qe grumbulluar ne gjoks. - Po, vdiqen urie. - Si, kur vdiqen urie, s’paskeni pasur buke t’i ushqenit? - Vdiqcn atehere kur na i paten fshi hambaret me fshise, ishin me te vegjelit dhe nuk duruan, na thoshte nena. - Paskan lindur shume por mjaft paskan mbetur - shtoi Vlladoja dhe i spjegoi Milanit, i čili nuk kuptonte asgje nga biseda. - Po ti, sa ke qellimin te lindesh? - pyeti Vlladoja, i qet5. - Une, nje batalion! - iu pergjegj Fitorja kesaj pyetjeje te papritur. - Po, do te te vdesin urie, me se do i ushqesh. - u tali Vlladoja. - Me ninulla per lirine - ia ktheu Fitorja e ndezur ne fytyre. Vlladoja u inatos se tepermi nga pcrgjigjet qe mori dhe e ndjeu veten te fyer qe i kishte bere keto pyetje. Nuk foli asgje por i shtrengoi dhembet ne shenje kercbnimi. - Po babai, te vdiq heret? - pyeti Vlladoja pas pak. - Po - shtoi Fitorja. - Me se merrej? - Ka qene partizan. - Ne lufte vdiq? 39 - Po si, vdiq ne shtrat nga ndonje semundje? - Jo, vdiq ne kembe! - u pergjegj Fitorja - Si ne kembe!? - pyeti Vlladoja i guditur. - Nga acari, i lidhur per shtylle - ia ktheu ajo. Vlladoja deshi ta nderpriste kgtg bisedg, por nga kureshtja qe t’ia njihte babane, kesaj vajze qe e urrente dhe e gmonte njekohesisht, vazhdoi: - Kur vdiq? - Atehere, kur pat ra bore e kuqe na thoshte nena. - Po ti, e mban mend kur vdiq? - Jo, mua me kishte lene ne bark te nenes. Vlladoja mendoi pak dhe shtoi: - Domethene per pushke, pse nuk pat pushke te dorezonte? - E kishte dhene pushken. - Po atehere? -1 kerkuan top. - Dhe nuk e dha? - Jo, ia dhane. - Kg ia dhane!? - pyeti Vlladoja i habitur. - Pavdekesine! - u pergjegj Fitorja duke ngritur koken larte. - Mjaft! - ngriti zerin Vlladoja, deshi te turrej dhe ta grushtonte por u ndal, shtrengoi dhembet dhe shtoi me vete; »tani do te ta tregoj une«. Pasi llomotiti digka me Milanin, iu kthye asaj me ze te larte: - Ti je armike. - Jo, nuk jam armike e askujt une - iu pergjegj, flake per flake, Fitorja. - Po atehere, pse dole ne demonstrate? - Dola edhe une, gjithe te tjeret, per te kerkuar ate qe eshte e jona. - Eshte e juaja! - i zgurdulloi syte Vlladoja dhe ju rrotullua fdo gje perreth dhe per pak sa s’u perplas per toke, nga kjo pergjegje e Fitores, qe s’po i trembej fare ketij njeriu qe ia kishin friken edhe femijet ne djepa. Vetem tani ai po e kuptonte se me ke kishte te bente. Kishte menduar sc ket6 vajze kaq te bukur do ta joshnin bordelet e Beogradit, bile e kishte enderruar me sy gele se do ta kishte edhe ne shtratin e tije te bute. - Por nuk eshte e guditshme - shtoi me vete - krejt fara e tyre keshtu jane, kokeshkrete. - Hmm! - shtoi pas pak me ze te ulet dhe shtrengoi dhembet qc te mos i dilnin fjalet nga goja. - Nuk i tremben as vdekjes, g’jane keta? Kafshe? - dhe pa i dhene pcrgjegjen vetes shtoi: Po-po, faji eshte yni, me kohe eshte dashtur, me kohe! »Me kohe« - 40 ndjeu se keto fjale po i vinin nga larg, si qortuese, i vinin tallaze-tallaze dhe mezi i kuptonte; me kohe eshte dashtur, mee koohg... taaniiii eeeshshshtee v v voooooneeee...! Koka i ishte bere si daulle. Po i rrihte nga te gjitha anet ai ze qe sa vinte e zmadhohej. - Po-po, tani ?do gje eshte vone - pershperiti me gjysme zeri, duke mbajtur koken me te dy duart, sikur do t’i keputej e ti binte per toke. Milani qe po i rrinte prane e pa se ishte keq, dhe u ngrit qe t’i dale ne ndihme, por me nje te shtyre qe mori nga ai, u perplas ng vendin ku ishte me pare. Pasi erdhi pak ne vete i hapi syte, shikoi perreth pa e ngritur koken dhe pyeti veten: - C’eshte, $’po ndodh keshtu me mua! Kah me erdhi ai ze? - dhe perseri mbylli syte - Po-po, eshte zeri i varreve, i te pareve tane, qe dikur jetonin te qete... kurse tani renkojne nen kembet e ketyre njerezve qe erdhen ketu te eger... - Po i kujtohej gjyshja plake, kishte kohe qe kishte vdekur, eh, sa here ia kishte lare doren me lote duke ia puthur kur i tregonte historine. - Po-po, te eger ishin atehere kur erdhem, ne i qytetcruam, ne ua dhame shkol- lat, ne i beme njerez, kurse tani ... qenka e tyre... Po-po renkojne varret e harruara, renkojng, renkojne... po fajin e kemi ne ' he! - shtoi duke shtrenguar nofullat dhe filloi te dridhej i teri. Milani nuk po kuptonte asgje, por pa se i ishin skuqur gropezat e syve dhe i ishte djersire balli ku i dukeshin disa rrudha te reja ne te qe me pare nuk i kishte dhe fytyra iu kishte veshkur fare. Kur erdhi ne vete pa se Milani po e shikonte me dhembje, deshi t’i therriste »Milan vella«, t’i hudhej ne qafe dhe t’i kerkonte ndihme per ta zhdukur kete fare te keqe por e terhoqi kete mendim. - Jo, ky nuk ka vuajtur nga keta - shtoi me vete - eshte rritur ne veri, eshte frikacak, bile as historine e Stara Serbise nuk e din. E pse ma sollen mua ketu? Hajt se i bcj te gjitha vet - i dha zemer vetes dhe iu drejtua Fitores, e čila kishte qendruar gjithnje me koken lart duke pare si e hante veten kjo bishe e plagosur. - Ti ke qene udheheqese e demonstratave. - Jo, s’eshte e vertete - iu pergjegj ajo. Vlladoja nxori nje fotografi nga mesi i letrave qe i kishte lene ne sirtar dhe ju afrua ngadale e gjakftohet. - Je ti ketu? - e pyeti. -Po. - Po ky afer, qe qendron pak me lart, kush eshte? Ajo u shtang per nje moment dhe pas pak shtoi: - Nuk e njoh?! - Si nuk e njeh, ti ke qene bashke me te. - Mund te ndodh qe paskam qene bashke me te por nuk e njoh - ia ktheu perseri Fitorja. - Si nuk e njeh? - ngriti zerin Vlladoja dhe filloi le dridhej i teri - fol kush eshte, nga eshte dhe ku gjendet tani, pemdryshe do te ta marr shpirtin dhe e 41 goditi me grusht ne gjoks me te gjitha forcat. Asaj iu keput fryma perpak dhe u perplas pas murit, por nuk ra. Mblodhi forcat dhe prap u drejtua, e ndjeu veten edhe me te forte kur kuptoi se ate nuk e kishin kapur dot keto egersira. Edhe Vlladoja hetoi se asaj po i ndrinte fytyra dhe e goditi per te dyten here, ne bark, duke thirrur edhe me me ze: - Fole! - Fashist! - u dcgjua zeri i Fitores qe po mbante barkun me dore. Vlladoja pa se s’po i bente dot gje dhe kerkoi shkopin nga Milani. Duke tundur shkopin ne dore, po i afrohej ngadale, por verejti se ajo po behej gad qe me forcat e saja te fundit t’i hudhej si shqiponje dhe ta shqyente. U zmbraps dhe urdheroi Milanin qe t’ia lidhte duart. Vlladoja tani ishte prishur krejtesisht ne fytyre, ishtc bere si bishe e vcrtete. qitte hapin djathtas e majtas, pak i kerrusur perpara dhe me krah te hapur po pergatitej si gladiatori per dylufum. Dhe, per kundcrshtar, kishte nje femer duarlidhur. - Dhe s’do te flasesh a? Vajza qe po pergatitej ta peshtynte mori nje goditje te rende ne anen e majte te qafes. Iu duk se iu keput koka dhe pa veten se po rreshqitte drejt tokes. Vlladoja, tani ky hero i shumefishte, me te shpejte i shkoi shkopin e gomes ne mes te kembeve dhe e godid me te gjitha forcat per te dyten here. Milani ndjeu nje »Oh« te mbytur dhe u ngrit ne kembe, por mbed i ngrire ne vend pa mundur te bente ze, kur pa se Vlladoja me shkopin e ngritur lart u drejtua nga ai, mendoi se do ta merrte edhe ai ndonje te goditur, por jo, ky ishte gjesti i zakonshem i Vllados prej triumfatori, te cilit tani po i qeshte fytyra. - E godite keq - mori z cmer e i tha Milani. - He budalla - ia ktheu Vlladoja - a e din d se si thote nje kenge e tyre - Milani rrudhi krahet dhe pyed: Si: - »Te gjithe kem dale prej qarkut te pushkes«! Pra - vazhdoi Vlladoja - qe ne te fitojme, ate qark duhet prishur qe te mos shkrep asnje plumb me. Jo plumba por gjyle qet ai qarku i tyre. Pra, pak ne keshtu, ngapak mjcket e pak ne menyra tjera do te zhduket kjo fare e keqe dhe ne do te fitojme. Milani tani i kuptoi qellimet e tija, ia leshoi nje sy viktimes dhe me ner- vozizem pyeti: - £fare do te fitojme ne!? Vlladoja nuk po e priste nje pyetje te tille nga ai dhe ju kthye me egbrsi: - Ti nuk e ditke se keta kur kane ardhur ketu kane qene krejt te eger, i kane vrare serbet me gra e femije e ke kane gjetur. Kane shpetuar prej tyre vetem ata qe kane mundur te ikin. Kur Pashifi e gliroi vendin e te pareve tane hi? nuk i nguci, edhe te tjeret pas tij hi? nuk u bene gje dhe keta u shtuan, u bene shume. A degjove si tha kjo - dhe beri me gisht nga vajza e shtrire pa ndjenja 42 - nga n je batalion femije pjellin grate e tyre. Kur erdhi Rankovi?i filloi di?ka por e rrezuan, vetem per kete e rrezuan. Vlladoja ishte ?artur i teri, qitte peshtyme dhe sikur donte ta perbinte Milanin: - Kerni luftuar bashke thonin, edhe keta duhet te jetojne. Ua moren pushket por ua dhane topat-ua hapen shkollat. Ua lejuan edhe flamurin, a e ke pare se si eshte? Orl i zi, bile me dy koka. Po a e din ti, atehere, kur ua paten lejuar, sa serbet i ka pase leshuar shpirti ne shtrat duke pare enderr se po vjen ai orl i zi e po ua nxjerr te dy syte pemjehere. Bile edhe tani, kur demonstruesit po kalonin me flamur ne dore, nje plake e leshoi shpirti si? ishte ne ballkon. Hee gomar, ti nuk di gje, ti nuk din se ?kajane keta. Keta as edhe zotin nuk e dine, zot jemi vete thong. Hmm, kane kryer ngapak shkolla, vete ua dhame, kinse jang bere te dijshem. Eshte e jona thone. Kurre s’ka qene e tyre dhe as qe do te jete - shfryu Vlladoja dhe rrahu tavolinen me grusht. Milani nuk u durua pa ia kthyer edhe pse e shihte se ishte ndezur puna: - Jo, nuk jane te verteta keto qe thua ti. Jo vetem krejt bota, por edhe histori- anet serbe, disa, e kane pranuar se keta jane te paret ketu. - Mjaft! Qen bir qeni! - iu kthye Vlladoja si i terbuar, u turr ta sulmonte por e frenoi veten dhe u drejtua nga vajza e čila po lengonte: - Ngrihu shpejt! - i bertiti, por ajo as qe levizi. Mori shkopin ne dore, iu afrua dhe e goditi me nje shqelm ne brinje. Ajo, ashtu si? ishte leshoi vetem nje »eh«. Ia ngjiti per nje tube flokesh dhe ia ngriti koken larte, me nje te rreshqitur dore e goditi me maje te shkopit ne anen e pasme te kokes dhe e leshoi koken e saj duke e perplasur per toke. Milani u prek thelle nga sjellja e Vllados me nje njeri gjysem te vdekur si? ishte ajo. U ngrit dhe iu afrua ngadale, ia zgjidhi duart, e rrotulloi ne shpine dhe ia mori koken ne te dy duart. - Paska vdekur! - iu drejtua Vllados duke ia leshuar koken dhe u ngrit. - Si!? - pyeti Vlladoja me habi. As ai nuk e kishte pritur kete. Kishte menduar qe ta torturonte edhe me dhe ne fund te nxirrte di?ka prej saj. U ngrit ne kembe per ta pare vete, nese kishte vdekur apo jo, por u pendua dhe u ndal me syte ne te. Ngriti koken dhe pau Milanin te hutuar. U kthye ne anen tjeter dhe shikimi iu ndal ne rruge qe shihej poshte nga dritarja. Kalimtare te moshave te ndryshme qe shpejtonin ne drejtime te ndryshme dhe disa duke ecur qete-qete, iu be Vllados se po turren drejt tij; me ?anta ne dore, me ?adra e gjera te tjera, disa me duar ne xhepa sikur do te nxirmin armet e fshehura. Drejt tij, per hakmarrje, u turren edhe hamajt e ngarkuar me pesha te renda mbi supe, u turren edhe karrocicrct edhe pleqte e plakat me shtagat e ngritura lart. Me shpejtcsi e leshoi perden e nates dhe u kthye nga Milani i mbushur fryme dhe me fytyre te djersitur sikur te kishte vrapuar gjate. Ne syte e Milanit nuk verejti ndonje shqetesim te madh. U pendua pse kishte menduar ashtu dhe u ule por megjithate dyshimi ende e brente dhe u ngrit perseri; hapi paksa perdet dhe u sigurua se nga jashte nuk do t’i vinte ndonje rrezik dhe perseri u ule ne vendin e tij, nxori nje flcte dhe filloi te shkruante di?ka. U ule edhe Milani perballe tij dhe pau Vlladon krejt te qete. »Kriminel« - pershperiti me vete dhe uli koken duke u thelluar ne mendime: - Pa, dale-dale, se edhe une kam vrare njerez - shtoi me vete. Po i kujtohej dita kur ndodheshin peballe demon- 43 struesve. Ata nuk po ndaleshin. U dha urdheri te shtinin ne ta dhe ndjeu krismat e automatikeve. Pak me tutje po shihte nje femije fare te njome mbi nje tanks me nje flamur me ate fare orlin e zi ne mes, qe po keputej nga nje rafal mitralozi nga tanku tjetSr dhe po rrokullisej drejt tokes. »Pucaj«, kishte degjuar nje ze nga mbrapa dhe nje tyte qe i kishte prekur shpinen. Kishte shtrenguar automatikun qe gati po i dilte duarsh nga shtytjet dhe kishte rene pa ndjenja sa gjere e gjate. Shoket e kishin marre pCr te vdekur, kur kishte ardhur ne vete kishte kerkuar qe te kthehej ne vendlindjen e tij, atje ku nuk kishte lufte, por nuk e kishin lejuar. Kur e kishin sjelle ketu, qe te qendronte afer Vllados, ishte gezuar pak. Edhe Vlladoja i kishte p6lqyer ne fillim. Me vone pasiqe ishin bere si shoke, edhe pse po merrte mjaft te shara nga ai, te gjitha i gelltiste me lehtesi, vetem luftCn nuk ia kishte enda. - Degjo ketu! - e nderpreu zeri urdherues i Vllados -1 thuaj Stankos, ne zyren ketu perballe, qe te ruaje koridorin se mos kalon ndonje shqiptar dhe kape kete, zbrite menjehere poshte shkalleve dhe goje ne bodrum. Pasi u siguruan mire se s’do t’i shihte kush, Vlladoja ia ngarkoi Milanit kufomen ne shpine dhe i futi ne xhepin e xhaketes nje lcter qe t’ia jepte mjekut. Deren e bodrumit ia hapi roja qe rrinte aty dhe hyri brenda. - Kendej, kendej - i thirri njeriu me mantel te bardhe dhe i tregoi vendin ku ta leshonte. E leshoi ngadale mbi nje tavoline te gjere sikur ta leshonte nje bjeshke nga supet. E drejtoi trupin dhe duke u ndihmuar me duar nga pas i ndrydhi eshtrat e kurrizit. Pa mjekun qe po i peshperiste digka tjetrit, i čili po rregullonte nje arkivol ne forme kutije, pak me tutje disa te tjere ishin te gatshem, por mbeti i ngrire ne vend dhe i hapi syte fort p6r te pare se g’kishte para vetes: Nje grumbull njcrCzish te masakruar, po i dallonte se ishin te rinj, femra dhe meshkuj. Njerit pa se i mungonin te dy syte, tjetri me gjymtyrC te thyera, nje tjeter me koke te gare. Po gjak nuk kishte ne beton. Pa njerin me goje te shqyer ku te gjithe dhembet ia kishin thyer dhe tjetrin me fytyre e duar te djegura por nuk pa me sepse i doli nje mjegull para syve. U kthye ne anen tjeter dhe prap vetem mjegull e bardhe. Papritmas, ne mes te saj iu gfaq nje pike e zeze qe po afrohej drejt tij dhe gjithnje po rritej. Pas pak dalloi qarte se ishte njeri por jo i zakonshem. »Nemoj Vlladoo...«! - vetem kaq mundi te thoshte. Ishte krejt i zi, edhe fytyrcn e zeze. Nga goja villte gjak dhe dhembet e dale perjashte. Iu afrua fluturimthi dhe me duart qc i pikonin gjak, me gishta te medhenj dhe thonj te mprehte ia ngjiti p6r zverku. Leshoi nje britme prej te gmenduri dhe ra pa pike shpirti ne toke. 44 MARTIN CAMAJ Sl DOLI EMNI PREJ GURU A ta qe presin barin me drapij dhe kosa te shkurta, posagc per livadhe me gur ne bjeshken e Cukalit, jane njerez te heshtun dhe vetem ne dukje te qete: dhimba u bren kocat naten e i kap si pika ne mengjes ne muskuj e gjymtyre kur sjellin se pari rreptas hekurin ne bar.Ne parzmin e leshte u fshehet frika e gjarpnit qe pret tue njehe ne ritem afrimin e krismes se drapnit ne terfoje. Mbledhesit e barit flejne ne vapen e dites mbeshtete per trungun e ahut nen hije e shohin andrra sy?ele. Ma i riu i zgjoi nehere e u tregoi ate qe kishte gjete, digka te gdhendun, gunge e madhe ngjyre ashti, rrashten e breshkes e mbi ate gjarpnin dredha-dredha, gjithfka te bamun gure! Mire - thane ata - na e dime qemoti se nema e Oreve nderron ne shkamb gdo gja, edhe bariun me tufe perpara, po puna ashte: si erdhi breshka deri ketu, kaq nalt? Njeni sish shpjegoi me buze ne gaz: »Une kam helm ne gjak pse gjarpni me zuni tri here, andaj une di ne kete mes pakez ma teper se ju. Breshka - tha ai - e pruni deri ketu ne shpine gjarpnin. Shikoni, si jane te ngrime me nje si te mos ishin dy frymore! Si pela ime, Dranja, e une mbi te kaluer.« Mandej folesi mori briskun e me maje ia shkoqi gjarpnin breshkes nga rrashta mbi te cilen mbeti gerresa dredha-dredha, si rave qe pershkon gjysmen e globit. Dranja, e quejten njezani ata breshken ne gure, pa gjarpen. ŠKOTE ME TROJE TE VETA G jithkah merr visi i vute bri Drinit poshte, deri aty ku mberrin fryma e patur- bullueme e delit qe kendell bimesine mesdhetare, fikun, shegen e bute e pjepnin lepushe-gjane, jane troje breshke. Aty e nalt, gjithkah merr syni deri ne bjeshke e maje jane prona te hueja, dhč i ujkut me fulqij si dana dhe zgur- pergjakun. Skotes se breshkes i kandet rrafshi pjellor, po ma teper kodrina e veshun ne lis e ?ube hijedendun, shatorr mbi krye, si per vape e pershtatun ne vere, ashtu ne vjeshte kur barku i rritet e i bahet rreshiq i pangopshem, i andshem per dardha te egra, te ndukuna mire e mire ne dushk, mendafsh per Dranjen gojeplake. Po atje breshkat e gezojne idilin dashnor e gel in bij e bija kur zemra u dridhet nga rigu i voket i shiut mbi gjeth. E kjo do te thote shume per natyren e saj qe gjeti masen e drejte per ta nda vendin tim lik pergjysme me ujkun e eger, ai nalt ndčr karpa, pisha me akull e bore, dhe Dranja poshte, pakez mbi rrafsh! Por ajo tue hjeke dore nga bjeshka humbi edhe voh' tjera te rralla ne jete si, per shembull, nje here me u ndeshe balle per balle me nje zog bore. 45 NE MITOLOGJINE POPULLORE N e mitologjine popullore Dranja ka nam te keq. Ne nje perralle ajo na del pula e dreqit, me shtrigen kaluer mbi shpine. Dikund tjeter tregohet se ajo kur e pau te huejin tue ardhe per mik me bujte, hoqi vorbfin me mish prej zjarmit per te mos e ngrane me ate. Naten i erdhi u, u ?ue dhe e hangri mishin vetem dhe Perendia per ndeshkim ia ngjiti vegshin ne shpine. Ne mengjes e zuni turpi, dhe shi per kete tashti sa e sheh nje te huej, marrohet e ngreh koken nen rrashte. Po arsyeja e gjithe ketij zhgarkimi do lype ne parahistorine e races, ne marredhanjet mes njeriut veshe ne lekure dhe asaj me asht te forte si guri dhe kryesisht ne ndamje kufijsh e pronash. Apo - dhe kjo duket shume afer mendesh - shkaku i pčrgmimit te breshkes nder njeres mund te rrjedhe edhe nga misteri i natyres se ndermjeme e i sjelljeve te posagmc te saj. Per shembull, ajo nuk pranon lajka, nuk zbutet porsi arusha, as egersohet per ndonje te padrejte si gjarpni. Shpinen e ka te rruzullt dhe po qe se insekti i lodhun ne vjeshte mundohet me u kacavare mbi ate, rreshqet e bie pertoke. Por gjithe keto rrethana nuk e lorojne breshken prej zanit te keq si parazite, e per ma teper drite-shkurte dhe e lanun mbasdore gjithsesi. Mjafton me thane se ajo motmotit i njeh dy stine: dimen e vere! TE KAM BET E KRYEZOTIT m ate, plak per nje djale si une aq femije, me prini ma se pari me lane lugajen tone ne shmang per te kerkue dhena te reja e gjithfaresh. Mbas gjashte oresh buze Drinit, nalt e poshte, mberrime te dy ne katundin Shllin, salina e lashte romane. Perpara derdhjes se Drinit shkambijve pingul, shkume e bardhe si floket e tim et ne ere, mbeta i shtangun ne vend: aq madheshti te fuqishme s’do te ndesh kurre ma ne kete jete! Ndersa ai prane votres se huej merrte e u tregonte burrave mikperites e grave veshe-mprehta ne kambe ngjarje per mrekull trimnie, tue u ?ue tash e pare prej vendit deri ne trene ime ate sa lis rremba, ika me moshatare me pa per te paren here breshka ne dushkaje. Atje zbulova si pahiri mes shoqes edhe Dranjen e vogel sa kryet e nje luge druni. Nga kjo dite me ndoq ajo hije permbas, roje fryme-mire e dheut te rrepijte prane Lumit te Madh, prore ne naltesine e shputes se kambes, kudo qe shkova. Derisa mbas gjithe asaj rruge ne kohe qe bana vetem m’u shfaq edhe te kambet e nje kryezoti mesjetar ne nje pikture voji ne galerine e permcndun gjithkund ne bote. Edhe ne pelhure ajo kishte ne shpine tri ngjyra te lumit nen Shlline. 46 SHATZANE e Iru kaq te vogel Dranja, sikur te vehej me arsyetue tue ia pemgja njeriut, te thomi me njehe, do te njehte ma se pari muejt e vjctit per se mbrapshti. Mbas zgjimit ne pranvere, mbasi ajo perpjeku shtatin per blerim, ndjeu pjel- lorine e shpendit ne rropulli. I ishte merdhaze pakez lekura e ashper ne qaife si ta kishte there blela. Para sysh iu mbeshtollen vale-vale linjat e bardha, qite me u tere ne gardh; dhe purrizat, insekte shpendi, prej ngrohesise se diellit iu ngjallen nder leqet e kambeve si me qene ato nen pupla. Ishte e para dite me vape e motmotit, dhe Dranja mashtrohej ne koken e vet te vogel se mjellaza e ndritun e rrezeve perpara i dalka prej barkut. T itulli i romanit te Neshat Tozajt ka lidhje te drejtperdrejtč me subjektin. čshte nje thike me ane te se ciles dikush shpon gomat e makinave te ambasadave te huaja ne Tirane. Mcndja te shkon menjehere te nje akt qe ka per qellim acarimin e marredhenieve te Shqiperise me keto vende. Eshte fare e logjik- shme qe ky eshte edhe mendimi i pare qe u vjen punonjesve te Sigurimit te shtetit shqiptar, kur nisin te merren me kete geshtjc. Mirepo shume shpejt zbulohet se shpimi i gomave nuk eshte aspak nje akt me synime politike, por thjeshte veprimi i nje gruaje psikopate. Duhet mbyllur pra dosja e pare, teper pretencioze dhe duhet hapur dosja e thjeshte e nje veprimi keqberes te nje subjekti te pandergjegjshem. Mirepo disa nepunesve te Minis- trise se Brendeshme u vjen kcq te ndahen nga dosja e pare. Eshte teper ngashnjyese, ka lidhje me karrieren e tyre, me fitime konkrete prej saj, si edhe me nje linje te tere ne veprimtarine e tyre shumevjcgarc, linje qe perligj abuzimin e tyre me pushtetin, shkeljen e demokracise dhe nje perversion te tere moral e politik qe shoqeron keto vcprime. Kctu ata e lene pisten e vertete ku duhej te krycnin hetimin e thjeshte te kesaj ngjarjeje te thjeshte dhe, me thonj e me dhembe, kapen pas dosjes se pare, asaj te genjeshtrcs. Mirepo mashtrimi ka logjiken e vet. Sipaš kesaj logjike, ata e falsifikojne krejt geshtjen, veprimin e nje psikopateje e kthejne ne nje veprim te organizuar armiqesor, vete gruan psikopate bashke me njerezit qe rastesisht kane lidhje me thiken qe ajo ka perdorur, i »shndcrrojne» ne nje organizate armike klandestine te lidhur me shtetet e huaja etj. etj. Per ta realizuar kete mashtrim te rende duhen bere hetime te genjeshterta, duhen marre neper kembe te drejtat e qytetarit dhe te njeriut, duhen bere burgime, intemime e presione te palejueshme e antikushtetuese. Shkurt, qe nje grup nepunesish te ISMAIL KADARE THI.KAT - ROMAN I RENDESISHEM LETERSINE SHQIPE 47 degjeneruar e sadiste te realizojne synimet e tyre, duhet permbysur pa meshire e pa skrupull shume fate njerezish. Kjo eshte drama e romanit »Thikat«, nje nga me impresionistet e botuar vitet e fundit ne letersine shqipe. Pyetjes se si ka mundur te ndodhe nje gje e tille, si ka mbire e keqja dhe si eshte zhvilluar dhe maisur ajo vit pas viti, romani »Thikat« i jep nje pergjigje te sakte. Ne faqen 249 te librit ku flitet per nje plenum te KQ te Partise, lexojme: »Pyetja e Plenumit ishte asgjesuese: perse deri tani te gjitha komplotet djallezore ne Shqiperi i ka zbuluar Partia dhe jo Sigurimi i shtetit?« Nga kjo pyetje fatale, qe autori ka nxjere nga libri »Titistet« e Enver Hoxhes, shpjegohen shume gjera. Kryesorja nder to eshte logjika e kesaj dukurie diabolike. Ajo dikton ligjin e saj: nese nuk godet te keqen e vertete, do te shpikesh dhe do te goditesh nje te keqe te paqene, te fabrikuar prej teje, sipas modeleve te kobshme te mesjetes e te inkuizicionit. Ne mbyllje te romanit lexojmg: »Kur mberriti te postblloku i Ministrise se Brendeshme, ai i hodhi syte ores. Ndertesa masive te imponohej... Duke e pare ndertesen masive iu kujtua se Enver Hoxha e kishte quajtur ate vend ku armiqte kishin ngritur foleng e tyre te gjarperinjve... Partise do t’i duhej nje pune e madhe, nje kohe e gjate pgr te demitizuar kgtg dikastgr, per te shka- trruar kultin e Sigurimit... Ajo qg armiku kishte berg gati dyzet vjet, duhej zhbere per nje kohe te shkurter«. Faqe pas faqe e kapitull pas kapitulli, romani »Thikat« ne nje menyre mjeshterore tregon se sa e rrezikshme gshte kur njcrCz me vese pa ndgrgjegje dhe diabolike, ngrihen ne poste te rcndcsishmc, duke u berg drejtues madje edhe ministra. Nje galeri e terg e ketyre tipave jepet ne menyre te pamcshir- shme ne romanin »Thikat«. Tipari i tyre kryesor eshte dehja nga pushteti dhe abuzimi me te. Nje ekstaze e sem ure shoqeron dite e nate veprimet e tyre. Ata jane pa kurrefare ndgrgjegje kombetare ose shoqgrore. P6r ta Shqiperia, so¬ cializmi, shteti socialist jane vetgm fjale boshe pgr t’u thene ngpCr mbledhje. Duke abuzuar me luftgn e klasave, ata kane bindjen se ne socializem nuk duhet te kete demokraci. Nje pjesg e tyre duke qeng medioker e te paafte, urrejng te aftet e te talentuarit. Duke qene te paqyteteruar e pa kulture, urrejne te qytetgruarit e te kulturuarit dhe mezi g’presin rastin qg keta te fundit t’u bien ng dore per te marre revansh mbi ta, d.m.th. pgr te ushtruar dhune. Duke qene se si shumica e ziliqargve dhe meški ne ve vuajne nga kompleksi i inferi- oritetit, dhuna qe ushtrojne mbi njerezit, shkelja e ligjeve, e demokracise, e te drejtave te njeriut, iu jep kcnaqcsi dhe u krijon iluzionin e superioritetit mbi te tjeret. Kete supcrioritet fals, kete lajkatim qe te »Thikat« permendet me te drejte si »Kulti i Sigurimit«, formule qg ng te vertete eshte nxjere nga dokumentet e Partise, e kane ushqyer me vite, pgveg atyre vete, nje turme lajkatargsh ne nivele te ndryshme te shoqgrise. Kjo turme perbchcj nga njerez me vese e imorale, qg interesi ua donte te mermin me te mire keta ngpunes, nga njerez pa parime e karrieriste qg iu dukej se kjo ishte nje mgnyrg e sigurte, per te garg perpara, nga njerez te deklasuar (dhe kjo ishte nje ironi e fatit) qg ua kishte friken dhe, se fundi, nga disa letrare, e sidomos kineaste konformiste qg e bcnin kete gje p6r interesa meskine ose ngaqg ashtu ishin brumosur. 48 Kcshiu ndodhi qe keta nepunes te nje ministrie te shtetit pretendonin te shpal- leshin mbi gjithe te tjeret, mbi kombin, mbi shtetin, mbi Partine, si te priv- ilegjuar e te lajkatuar, shkurt te ishin »kalores te kohes!« Mirepo vetem nje shoqeri kryekeput e semure mund te njohe per »Kalores te kohes« nepunesit e vet. Shoqeria e sotme shqiptare, ne teresine e saj, nuk mund t’i pranonte kurre ata, dhe kjo ishte edhe arsye e pare e disfates se tyre. Duhet thene se, ashtu si edhe ne sferat e tjera te jetes, kishte midis tyre shume njerez qe flijuan gjilh?ka per vendin, njerez te vertete qe punuan e luftuan dite e nate per popullin, zbulues te mengur e te pamposhtur, qe vite me radhe ne terren e ne zyra, bene dyluftim me zbulimet armike, te tjere lane pas nje tufe femije nga qe dhane edhe jeten duke u perleshur me kriminelet neper zgripe te shkreta, ne kufi, neper dimra; shkurt te gjithe ata qe me te drejte u quajten »hcronj te heshtur«, nga qe luftuan pa buje dhe kryesorja qe luftuan nje te keqe te vertete, jo te shpikur. Vete formulimi »heronj te heshtur« eshte kup- timplote, duke qene ve? te tjerash, nje qortim per kultin dhe reklamen qe kerkonin te tjeret. Eshte ne logjiken e gjerave qe shkrimtari Neshat Tozaj, vete punonjes i Ministrise se Puneve te Brendeshme, i čili ka admiruar ne vepra te tij te tjera heroizmin e vertete, ne librin »Thikat« revoltohet dhe fyhet pCr anen e mbrapshte te dukurise, per tjetersimin e atyre qe duhej te ishin shcrbetore te popullit e jo padrone te tij. Eshte e veshtire pergjithesisht qe nje grumbull shkelesish te ligjeve e te se drejtes te behen per nje kohe te gjate padrone te nje populli. E kjo ka qene ve?anerisht e pamundur pCr popullin shqiptar. Ka disa arsye qe ai te jete mjaft sensibel pCr kete. Autokton evropian, bashkekohes e fqi me greket e vjeter e me romaket, populli shqiptar eshte nje populi me koncepte juridike te lashta. Konceptet per te drejten hyjne nder pasurite kryesore te nje populli. Te shqiptaret ato njihen si kodi i tyre zakonor mijevje?ar, nje nga me origjinalet ne historine e njerezimit. Nder shtyllat baze te ketij kodi jane barazia e njerezve meshkuj para kodit (gjykimit, ligjit) dhe mosabuzimit me te drejten. Kur revolucioni francez shpalli, dyqind vjet me pare, deklaraten e fameshme te te drejtave te njeriut, ai u bazua padyshim, ne gjithe mendimin boteror per te drejten qe njerezimi kishte perpunuar me aq dilema e veshtiresi gjate shekujve. Populli shqiptar ishte nder te paket ne komunitetin e popujve qe e kishte nje thesar te tille dhe kete jo ne disa formulime te pakta, ne forme maksimash e porosish morale, p. sh. thenia asiro-babilonase »dhemb p6r dhemb e sy pet sy« etj., por ne nje kushtetute te vertete qe perfshinte gjithe sferat e jetes. Paragrafčt 887 dhe 888 te ketij kodi (Sipaš sistemit te Shtjefen Gje?ovit me 1927), qindra vite me pare e kane te percaktuar fare qarte ba- razine e njerezve perpara ligjit kanunor, (Črnimi i jetes se njeriut asht nji si pCr te mirin dhe per te keqin. Sejcili mbahet i mire. dhe i thote vetes »Jam burre« e i thone »A je burre?«) Gjithe thelbin e kodit zakonor te shqiptareve e pcrbCn respektimi me nje rig- orizitet te pashembullt i ketij parimi baze: moscenimi i dinjitetit te mashkullit, nderit, baneses dhe jetes se tij. Me fjale te tjera respektimi, ndonese ne kup- timin primitiv, i te drejtave te tij si njeri. (Per fat te keq ky parim nuk pCrfshinte femren, gka eshte defekti tragjik i ketij kodi). 49 Eshte kjo nje tjeter arsye qe problemet e demokracise, te respcktimit te ligjeve, te te drejtave te njeriut, zgjojne tek ne, si te te gjithe popujt e qyteteruar, nje interes te vegan te. Keto probleme nuk mund as te shpjegohen e as te kapcrcehcn me formula stereotipe kozmopolite, djathtiste apo majtiste, por duhen perbal- luar realisht dhe konkretishL Duhet thene se ato jane trajtuar ende pak ne letrat shqipe, gka nuk u ben nder ketyre letrave. Trajtimi me seriozitet i problemeve jetesore te nje populli, qofte kjo ne letersi e arte, ne sociologji e gazetari, tregon ne fund te fundit respektin qe kane krijuesit, sociologet, shkencetaret apo historianet per popullin e vet. Ky re¬ špekt nuk mund te realizohet as me slogane bajate, as duke lakuar parfundesisht fjalen »populi«. Ai kerkon, ne radhe te pare, nje kuptim te thelle te gjerave, nje njohje te historise dhe te aspiratave te kombit, te cilit ti i perket. Problemet e demokracise e te drejtave te qytetareve jane te lidhura ngushtesisht me respektin ndaj popullit tend. Shkelja e tyre do te thote humbje e respektit, pra shkeputje fatale prej tij. Shqiptaret jane nje populi jo i madh ne numcr, por me histori te vjeter drama¬ tike. Meritat e pbrbashketa te nje populli para historise jane shume e meritave te individeve te panumert, te vegante te tij. Raporti ne mes te globalit te meritave dhe numrit te individeve qe i kane mbartur ato, pecakton tipin e pashlyeshem social-gjenetik te njeriut te nje kombi. Sa me i pakte ne numer te jete nje populi, aq me e rende eshte pjesa e barres qe secili individ ka qene i detymar te mbaje mbi supe, nder vite e mijevjegare. Vetem duke u bere te ndergjegjshem per kete, shkrimtari apo prokurori, historiani apo polici, do te jene ne gjendje te kuptojne se g’eshte nje njeri, nje njeri i kombit te tyre shqiptar, g’vlere te pergjithshme ka ai, si duhet mbrojtur dhe si duhet re- spektuar. Sig u permend me lart, kjo perkon me gjithe filozofine dhe mendesine e shqiptareve per vendin qe ze njeriu mashkull ne shoqeri. P6r kete mendesi individi si subjekt unik, eshte i paprekshem qofte moralisht, qofte fizikisht, pra i padhunueshem dhe i pashkatrrueshem. Shkelja e kesaj ishte kobi me i rende qe do te paguhej veg me koke prej fajtorit. U fye nji burre, u dhunua pa te drejte, u vra. Ne kete pike jeta dhe koha ngrinin ne vend. Kanuni lyp arsye! Kjo ishte formula e tmerrshme perpara se ciles fajtori duhej te pergjigjej. Sado i ashper, i kufizuar, shpesh i logjikshem e po aq shpesh i palogjikshem ishte ky kod zakonor, mbrojtjen e dinjitetit njerezor e kishte te fuqishem dhe kjo ka lojtur nje rol te madh ne tipin psiqik te shqiptarit dhe ne aksionet e tij vetcmbrojtcse gjate shekujve. Pa u ngashnjyer nga kurrefare pemdezje nacionaliste e aq me pak nga joshje elitiste si komb i zgjedhur, komb i vegante etj., qe nuk kane munguar ndonjehere ne te kaluarcn, mund te themi megjithate se nga thelbi racional i krenarisC kombetare per te cilen aq shume kane folur e shkruar poctčt e ketij vendi, ende mund dhe duhet te perfitohet. U fye nje njeri, u dhunua, iu shkel e drejta, kjo eshte e trishtueshme dhe e papranueshme per gdo populi e p6r gdo vend. Por, pdr ne qe e njohim historine e popullit shqiptar, trysnine qe ai ka perballuar gjate dy mijevjegareve, peshen e drames dhe te qendreses qe i ra secilit ne pjese, per ne eshte dyfish, trefish e trishtueshme dhe e papranueshme. U fye nje shqiptar, u mor neper kembe, u denua pa te drejte... Ketu koha, jeta, pena e shkrimtarit duhet te ngrijne ne vend. 50 Ashtu si? i ndodhi shkrimtarit Neshat Tozaj kur puna e solli te njihet me historine e »Thikave«, dhe u vu ta shkruaje. Ai na deshmoi me pasion dhe art (ata qe kane pritur mg shume art prej ketij romani nuk kane ndoshta parasysh se, nga njehere arti i te shkruarit ka forma te ndryshme shfaqjeje dhe vete kompozimi, ritmika, dramatika e nje dosjeje kerkon po aq mjeshtri sa nje veper e sofistikuar), ai pra na ka treguar per nje grumbull nepunesish me poste e grada te ndryshme qe, tg dehur nga pushteti, moren ngpgr kgmbg njergzit e kombit tg tyre, i fyen, i futgn ng burgje, ua nxing jetgn e tyre njergzore, atg qg vjen vetgm njg herg e qg nuk pgrsgritet mg. Ndongse, si? tregohet ng »Thikat«, ata vete, njgri pas tjetrit, pgrfunduan ng humnerg, mesazhi i romanit, thirrja e tij kundgr tg keqes, mbetet pgrherg e vlefshme. Romani »Thikat« do tg shqetgsojg mjaft ndgrgjegje, ?ka do tg tregojg efektin e tij emancipues. Njg shoqgri qg ka guxim te denoncojg te keqen, qe ta eksorsojg atg qoftg edhe kur lidhet me gjgra tg dhimbgshme, si? gshtg historia qg tre¬ gohet ng kgte libgr, tregon se ajo shoqgri ecgn vendosmgrisht drejt perparimit dhe atg pgrparim nuk ka asnjg forcg qg ta ndalg. »Drita« - 15 tetor, 1989 JAKUP CERAJA DYKUPTIMESIA KOSOVARE D y gishta te ngritur ne nje dore per pak drilč le qirit naimian per pak fryme te vargut migjenian per pak nektar te kenges malesore per pak qumesht tč dashurise rinore tash e tutje quhen terror ketu ne Kosove nxitur nga bijte e Kastriotit kundrejt kčrbageve me zali pompave me uje te vale tymit me helm kimik kondakeve gelikftohur tytave plumbnxehur tankeve zinxhimdotur qe tash e tutje quhen therror ketu ne Kosove bere nga bijte e Karagjorgjit! Shkurt, 1990 51 BISLIM ELSHANI NJE GRUSHI DHE NGA DHEU I ARBERESHEVE e rastin e botimit te drames me te re te Zef Skiro di Maxhios: OREMIRA »Eh, fati i arbereshit qe emigron eshte dy here me i renče! Kur ndonjeri eshte i shtrenguar ta lere Horen, me vjen te kujtonj baballaret tanc qe shume kohe me pare lane Shqiperine: mendoni dhembjen e tyre kur u ishte dashur te linin shtepite me gjithe familjet...: kush prindin plak, kush memen, kush ndonje vella shume te vogel... ngaqe s’mund tč iknin bashke me ta. Pra erdhen ketu me mejtimin se do te ktheheshin nje dite ... Por u linden bijte, e per bijte dhembja se kishih lene Shqiperine u be me e lehte; pas bijvet erdhen niperat e per keta dhembja e gjyshervet u be kuj tim e nostalgji... e qendruan ketu pergjithmone duke u ndier arbereshe kush me pak e kush me shume...« Oremira, faqe 7-8 Vitin e kaluar ne Palermo te Sicilise ne Itali, »Bota shqiptare« (MONDO ALBANESE) botoi dramen me te re te poetit dhe dramaturgut tashme te njohur arberesh Skiro di Maxho: »Oremira« (it. II portafortuna) qe autori e ka quajtur komedi ne tri akte. Eshte kjo, me sa dime, vepra e tij e shtate me radhe nga fusha e dramaturgjise. Pemdryshe, ne mesin e lexuesve kosovare, Skiro di Maxho ishte i njohur me pare si autor poezish, me tg cilat ai, se bashku me te ndjerin Kandreva, me Ujkon e me te tjere, na silite ne Kosove flladin e fshatrave arbereshe, banoret e te cilave, me t’u lindur femijet i nxjerrin jashte dhe i kcthejne me fytyre nga lindja, nga dheu i dikurshem i te pareve, nga Shqij>eria. Ne qender te drames qe kemi ne dore eshte preokupimi i thelle i autorit per rrezikun asimilues te rinise bashkekohore arbereshe, ndersa ne themel te saj eshte vene nje berthame romantike prekese qe i siguron drames nje vlere te vc^antc poetike. Eshte fjala per BITININ, njefare nuske a hajmali arbereshe, qafore rripi me vjerre te posagme, qe ne komedi, si? e quan autori, duhet te ket£ vetine qudiberese per te te shpetuar nga ndikimet e huaja dhe per te te mbajtur ne traditat kulturore dhe qytetare arbereshe. Subjekti i drames, me pake fjale do te ishte ky: tre djemte e ?iftit te moshuar Masi-Mena nisen per ne kurbet ne Gjermani ngaqe ne vendlindje nuk gjejne dot pune. Me i madhi, Jakini, ka edhe gruan me vete, Siqen, ndersa i dyti, Pali, eshte i detyruar te lere ne vendlindje te fejuaren e tij Maren. I treti, Marku, gjendet ne moshen e adolescences. Tensionin dramatik vepres ia jep frika e s’emes qe ketu simbolizon truallin arberesh, se mos te bijt i tehuajsohen e i harrojne gjuhen dhe traditat e bukura arbereshe, si dhe, ne nje plan paralel, frika e Mares se mos Pali do ta kembeje me ndonje leshverdhe evropiane. Qe te dyja keto ndruajtje jane reale-objektive, dhe si te tilla edhe permbushen, edhepse Vo Mena, per t’i dale perballe kesaj fatkeqesie, u ve te bijve nga nje nuske, oremire ne qafe, nga nje bitini simbolik, te mbushur me bole arbereshe. Mirepo ashtu si? ndodhe rendom ne nje realitet te pazbukuruar, djemte ato i 52 hudhin si gjera demode e turperonjese para Europes modeme, ndersa Pali i ri e harron krejtesisht Maren megjithese kjo e fundit rri vazhdimisht ne ankth per te per kater vjet me radhe. Me ne fund djemte kethehen ne Hore. Ciftit te ri, Jakinit dhe Siqes ne nderkohe u ka lindur nje djale, te cilit ata, ne pajtim me rrethin e ri, i kane vene nje emer te huaj- Enriko. Pleqte deshprohen fare kur nipi i tyre u drejtohet gjcrmanisht. I dyti Pali, ka sjelle me vete nje »tedeske« dmth. gjermanke, per ta zhgenjyer keshtu teresisht Maren, e čila, megjilhate, e ka ndjere me kolte nje fund te ketille. Ndersa i treti, Marku, pothuajse eshte nje rast i humbur per familjen dhe per vet shkrimtarin: ai ka perqafuar plotesisht qyteterimin e huaj, menyren e sjelljes dhe te jeteses. Per t’i sjelle serish ne vete, i ati La Masi ua perkujton edhe nje here qaforet: »Masi: Ajo qafore, ajo kulane qe jot eme ju dha, ishim ne, dy prinderit dhe Hora, qe vinim me ju per t’ju mbajtur lidhur per gjithe ate qe kemi qene ne kohe te shkuar e qe jemi edhe sot, megjithese kane kaluar peseqind vjet: a mos u duket loder kjo gje qe ne u mbajtem arbereshe per peseqind vjet? (...) Vajtet per pune, e di. Ketu mik kishte dhe gjer me sot kemi pak! Por 5’nevoje kish qe te ndryshonit edhe per brenda! Nuk mund te qendronit ashtu si ishit: te bute, te ndershem, arbereshe? Nuk them se u bete te ligj. Edhe tani jeni te ndershem por.... tedesk (dmth. gjermane).« Si nje ylber shpresedhenes permbi kete zymtesi shfaqet veprimi fisnik dhe trondites i Mares, qe ka derguar te motren, Sinen, me nje bitini te ri ne dore, per t’ia vene serish ne qafe Palit me keto fjale: »Sina: (...)... e me dergoi mua, jo per t’i thene Palit se ajo e ka pritur per kater vjete, as per t’i thene se ka tete vjete qe po njihen-keto fjale me tha qe mos t’i thoshja, sepse-ofshe-zemren s’mund ta urdherosh dot-porse me dergoi ketu vetem sa t’i jepja kete »oremire« qe beri ajo me boten e Hores, si e kishe bere zotrote Vo Mene e qe i dhe kur dolen nga Hora! Ja, eshte kjo ketu! (e defton) Pra Mara nuk lyp gje e nuk i hedh faj kuj! Deshiron vetem nje premtim: qe ai, Paulinu, te mbaje per ca kohe kete »oremire« e te mos e hedh si e pati hedhur ate tjetren. Kush e di! Mbase kjo oremire tregohet me e zonja se e para-nuk dua qe Vo Mena te me marre meri pse flase keshtu!... Mena: Jo, bija ime, nuk merihem! (mallengjehet). »Dhe pas nje pauze perplot tension, drama perfundon keshtu: »(Dalngadale Paulinu qaset te Sina qe rri e patundur por shume e emocionuar; kur ai ndodhet perballe saj, e ul koken pak, e Sina i ve ne qafe OREMIREN!)« Me ne fund, duke e lexuar kete drame me nje preokupim kaq te thelle per fatin e qenies arbereshe ne Kali, nuk mund te mos perkujtojme me kete rast nje drame te ngjashme ne letersine shqipe te Kosoves, ate te Hivzi Sulejmanit me tituli »Nata pa hene« qe per fat te keq, vdekja e parakohshme nuk e lejoi ta mbaronte. »Nata pa hene« gjithashtu fliste per efektin shkatrrimtar te ndikimeve te huaja: ksenomanise, snobizmit, kosmopolitizmit, ne muzike, ne mode, dhe ne pergjithesi, ne menyren e te jetuarit, ne vetedijen e te rinjve kosovare. Pas vitit ’81 ai rrezik tashme perendoi, per shkak se ne horizont u shfaq nje rrezik akoma me i madh, ai i shfarosjes fizike ose se paku shpirterore kombetare, qc u be shkak qe i gjithe kolektiviteti shqiptar ne Jugosllavi te lidhej i teri ne nje front te perbashket, ate te mbrojtjes se identitetit historik dhe kulturor kombetar. Prandaj »Oremira« ne nje aspekt, eshte nje vazhdim dhe perfundim i asaj qe pati nisur dikur Hivziu dhe paraget nje mjet te fugishem pdr te ndikuar ne 53 ruajtjen e vazhdimesise arbčreshe ne fshatrat e Kalabrise e te Sicilise. Se rrenjet arbčreshe jane te forta e te palčkundshme na e vertetoi kohe me pare edhe kongresmeni arberesh ne Kongresin amerikan Diogardi kur vizitoi Kosoven dhe kurdeklaroi hapurpara gazetareve: »Krenohem sejam shqiptar«. Nentor, 1989 RAMAZAN BEKTESHI FUNDI I HUMNERES DHE PRITJES Samuel Beckett: 1906-1989 »Personalisht s’kam gje kunder varrcve, sendvigi dhe banana me duken me te shijshme kur i ha mbi varr«. e 22. dhjetor vdiq njčri nga reformatoret me revuluconar te teatrit bashkčkohor, por qe ne mcnyre karakteristike vdekja e Bekctit u mbajt ne fshehtesi pčr katčr dite. Lindi nga nje familje protestantesh ne Foxrock afer Dablinit, shenoi suksese te shkčlqyeshme ne shkollimin e tij fillor, tč mesčm, si dhe ne športe. Studimet i mbaroi ne Trinity College, ku me vone inkuadrohet ne Campbell University ne Belfast. Largohet nga Irlanda pčr t’u vendosur ne Pariz ku edhe fillon veprimtaria c tij e dendur. Okupimi nazist e detyron te strehohet diten e te udhtoje naten ne zonat e paokupuara te jugut te Frances. Veprimtarinč letrare e kurorezon duke shkruajtur paralelisht ne anglistht e frengjisht. Parisi dhe elita e emrave te medhenj te letersise si Sartri, Xhojsi etj. patčn ndikim ne karieren e tij letrare qe me 1969 t’a kurorezojg ate edhe me Shperblimin Nobel per letersi. Me 1952 boton dramen »Duke pritur Godone« e nje vit me vone vihet edhe ne skene. Dramat e ti ja me te njohura jane »Shko e eja,« »Eh Xho«, »Fundi i lojcs« dhe »Akt pa fjale«, »Ditet e lumtura«, »Duke pritur Godone« etj. Tre romane »Molli«, »Molcna vdes«, dhe »Watt«, si dhe tregime, pjese per radio, proze te shkurter, ese etj. si dhe nje numer punimesh te pa botuara qe sot gjenden ne origjinal ne shtetin Mizuri. SH.B.A. Gjersa plot para njgzet vjetesh emri i Beketit qe nje nder me te rendesishmit sidomos ne boten e teatrit, sot kur ai posa vdiq, kritikct kane mendime kon- traverze. Tere veprimtarine e Beketit e perfshin nje shenje e erret qe mundohet t’i mbyte ne pellgun e deshprimeve ata ne skene dhe rreth saj. Me imagjinate te thelle ai pat sukses te papresedan qe te terheqe shume artiste dhe adhurues te fjales ne ankthin e tij. Ne portretet e tij ai pikturoi mashtrimin si te dobishem (shtremberim i tč vertctes) deshprimin e sheh si nje akt heroik e lumturine si ndermarrje budall- enjsh. Mjedisi ku Beketi mundohej te veproje me mendimet e tija ishte »hu- mnera« qe padyshim ka te beje me nihilizmin, qe sot odienca me me endje do 54 te favorizonte digkane se higin. Por Beketi dhe nje numer i konsiderueshem i absurdeve gjithe kohen e shfrytzuan duke u orvatur qe te krijojne nje mori kuptimesh e domethenjesh te perkohshme per jeten. As Beketi me pesimizmin e tij te eger nuk le ndonje shprese per shpetim. F. Očconnor thoshte; »Ai ishte kisha e Krishtit pa Krisht«. Dhe vertete ai ishte gllaberonjes i mbrendesise, gremines se deshprimit qe gelltit jeten e atyre qe jane te preokupuar me fundin e pa shprese. Sot, spektatorit, gjegjesisht lexuesit, ketu ne Amerike, aktet e tilla te dhunes seksuale i duken si nje skene e erret e senzacionale. Sot kritika mendon: »jo nostalgji por sherim« gje qS kjo me se bukuri pershkruan revolucionin kul- turor qe po fiton fuqi ne vend te dekadences. Por edhe si i tille Beketi ndikoi me dekada ne teatrin modem ancmbanie botčs duke krijuar nje vizion te ri te »gmcndurise dhe vdekjes«. Qe reformator i jctes publike, por qe rcfuzonte t’i analizojnte ato ne veprat e tij. Dha pak intervista gjate jetes se tij, bile dhe refuzoi te merr shpcrblimin Nobel per letersi. Ashtu si verprimtaria e tij, absurde ishte edhe jeta e verprimet e tij. Banesa ku jetonte ne Pariš ishte e kthyer me fytyre kah oborri i nje burgu. Edhe pse kontraverz ne jete e veprimtari ai i dha nje forme karakteristike vizionit njerezor. Vepra e tij e fundit me tituli »Tronditje e heshtur«, nje trillim letrar me me pak se dymije vargje, u botua ne marš, 1989., vetem ne dyqind kopje! FERHAT YMERI KONGRES D N SH RKOMBETAR KENCAVE ANTROPOLOGJIKE DHE ETNOLOGJIKE ga data 24 deri me 31 korrik Zagrebi ishte nikoqir i Kongresit te XII nderkombetar te shkencave antropologjike dhe emologjike prandaj dhe qendcr boterore e ketyre shkencave per nje jave dite me rradhe sa zgjati ky kongres. I organizuar nga »Instituti per hulumtime mjekesore dhe mjekesi te punes« e ne bashkepunum me »Bashkesine Nderkombetare te Shkencave Antropol¬ ogjike dhe Etnalogjike-IUAES, ky kongres tuboi afro 3000 eksperte midis te cileve shume emra te shquar nga 92 vende te botes. Kongresi i pare i llojit te tille ishte mbajtur ne Londer ne vitin 1934 per te vazhduar pas fdo kater pese viteve t6 mbahet ne metropolet boterore si ne Kopenhage, Bruksel, Viene, Filadelfi, Pariš, Moške, Tokio, £ikago, Nju Delhi dhe ne Vankuver ku ishte aprovuar kandidatura e Zagrcbit per kongresin pasues i čili me sukses i perfondoi punimet. _ 55 Ne lokalet e Fakultetit Ekonomik ne 27 sesionet e Kongresit u paraqitcn mbi dy mije punime shkencore! Po 9’eshte antropologi ia nga kendeveshtrimi i sotem? Nje shkence qe merret me studimin e llojit njerezor, sidomos te origjines, zhvillimit, te adeteve dhe besimeve te tij? Te japesh nje definicion te plote dhe te sakte mbase eshte e pamundur, sepse, si? deshmoi edhe ky kongres, Antropologjia dhe Etnologjia jane shnderruar ne shumesi shkencash interdisiplinare me raporte aferie dhe me prirje gershetimesh te reja gati ne ?do fushe qe i perket njeriut dhe studimit te fenomcnit njerezor. Antropologjia tani ka lidhje te ngushta jo vetem me Arkeologjine, Historine, Biologjine etj. por edhe me nocione e fusha te reja sikurse jane: Ekologjia, Shkencat informatike, Gjuhesia, Psikanaliza, Antropologjia urbane dhe ajo vizuale. Antropologjia dhe Etnologjia me spektrin e gjere te lendes studiuese, me interesimet e tyre te shumta sikur gjakojne nje sinteze te njohurive dhe dijes per njeriun. Nga Kosova ne kcte Kongres moren pjese, qofte dretjperdrejte qofte permes punimeve te derguara, nja dhjete autore me gjithsejt njembedhjete tema. Rezymete e te gjitha temave gjenden ne katalogun e Kongresit te botuar me kete rast ne gjuhen angleze. ^eshtjet e trajtuara nga autoret kosovare mund te verehen edhe nga titujt e punimeve te tyre shkencore (shenuar sipas renditjes ne Indeksin e autoreve)’: »Pcrdorimi i matjeve antropometrike ne praktiken mjekesore dhe si indikator te gjendjes shendetesore« (I. Behluli), »Ndikimet kulturore te turizmit« (M. Gashi), »Analiza komparative e disa tipareve te proverbave shqiptare« (A. Karjagdiu), »Prosper Merime dhe poezia e popujve te Ballkanit« (Gj. Shehu), »Interpretimi antrolinguistik i kompozites BURRI (BIRI) I DHEUT dhe mundesia e rikonstruimit te saj ne Proto-shqipen« (R. Ushaku), »Poezia pop- ullore gojore ne traditen artistike te disa poeteve te Kosoves« (D. Vu?iniq), »Vargu i temave te dashurise ne liriken tradicionale te Rugoves« (H. Mujaj), »Disa karakteristika te kcngevc te mo?me shqiptare« (R. Munishi), »Kompo¬ nenta edukative e kengeve te femijeve ne nje mjedis shume-gjuhesor«, dhe »Funksioni i folklorit autentik ne shoqerine bashkekohore« (Sh. Pllana), »for¬ mat me te vjetra te lirikes poetike popullore ne Regjionin e Gores« (A. Xhogoviq). Tematike nga Kosova pCrmban edhe punimi: »Ansamblet muzikore rome ne Kosove si indikatore te procesit histonk« nga autori S. Pettan, kurse etnokore- ologia amerikane Janet Reineck paraqiti dy punime interesante me karakter krahasues per femren shqiptare nga Kosova: »Koncepti i vetedijes personale tek femrat shqiptare: kontinuiteti dhe ndryshimet ne Kosove« dhe »Fcmra shqiptare ne vend te huaj: pervoja e migrimit dhe efektet e tij ne bashkesine prej nga mergojne« Ne punimin e pare autorja mton t’i vere ne sprove pre- supozimet qe jane bere per poziten sociale, pushtetin qe kane dhe perceptimin q6 i bejne vetvetes femrat shqiptare. Ajo gjurmon vleresimet qb i bejne ato koncepteve qe udhehegin ndarjen gjinore te roleve ekonomike, sferes sc au- ‘shenimet nga: Collegium Antropologicum volume 12 Zagreb-Yugoslavia July, 1988 SUPPLEMENT _ 56 Nga ekspozita e Valdetit ne Pariš toritetit dhe te sjelljes simbolike. Vleresimet e bera si nga femrat e qytctit ashtu edhe nga ato te fshatit tregojne pamjcn e vazhdimCsise dhe te ndry- shimeve ne botekuptimet shqiptarc. Ne punimin e dyte autorja J. Reineck analizon efcktet e migrimil tek femrat shqiptare qc iu bashkohcn burravc te tyrc me pune j as h te vcndit ose ne pjesC tjera te JugosllavisC. Ajo veshtron varietetet e pCrvojave te femravc ne vendin 57 nikoqir, ne ?’mase femrat shqiptare nga Kosova asimilojne ose refuzojne zakonet dhe pikepamjet e huaja si dhe efektin mbledhes (kumulativ) te pervojes se tyrc tek femrat e tjera gjate vizitave periodike ne vendin ame. Ne simpoziumin »Gjuhet ne kontakt« eshte paraqitur edhe punimi »Etnografia e diskursit dhe interaksioni midis folesve shqiptare te greqishtes modeme« nga LD Tsitsipis. Eshte mendim i autorit se fale kontaktit gjuhesor dhe mod- emizimit, shqiptaret ne Greqi ballafaqohen me ndryshime te vrullshme gjuhesore dhe me procesin e tretjes. Eshte edhe nje mal temash te tjera interesante gje qe deshmon se kongresi ishte me te vertete i pasur-nje ngjarje shkencore dhe kulturore e dores se pare. Ne Zagreb, 6 gusht 1988 ALI ALIU KOSOVO ZDAJ SKUPNA ANTIALBANSKA FRONTA E na najpogostejših fraz jugoslovansko-kosovske birokracije je: ustvarimo skupno fronto. Za poznavalce tukajšnjega političnega diskurza je treba to frazo po pravilu brati kot: skupno fronto Srbov, Črnogorcev in Albancev proti alban¬ skemu separatizmu, da bi tako »stabilizirali še zmeraj zelo zapleteno stanje«. Resničen namen takšne usmeritve skupne fronte in stabiliziranja zapletenega stanja je zadrževanje napetosti in, po potrebi, zaostrovanje položaja z izvajanjem ukrepov, ki se ne razlikujejo od ukrepov vojaške uprave. Kljub temu pa do ustanovitve domenveno zaželene fronte, za katero se zavzema tudi v Beo¬ gradu izbrana nova poltična garnitura, nikakor ne pride, s tem pa se tudi stanje ne umiri. Glavni razlog za ne-ustanavljanje te fronte je po uradnem političnem diskurzu, kije istoveten s političnim diskurzom tiska v tem okolju »upočasnjen proces diferenciacije Albancev«. Ta počasnost po tej logiki spodbuja nezadovoljstvo, živčnost, negotovost Srbov... Jasno je torej, da bi bilo »skupno fronto« toliko lažje ustvariti, kolikor bolj nasilno in celovito bi potekal proces diferenciacije, in tako bi bili Srbi na Kosovu mirnejši, bolj zadovoljni in bolj srečni! Poglejmo, kakšna je ta usmeritev srbske politike od znotraj. Znano je, da so do leta 1988 (se pravi, pred dogodki predlani jeseni in lanipomladi) na Kosovu na različne načine policije in policijske »partije« zdiferencirali okoli 580.000 Albancev. Števila zdiferenciranih ljudi v minulih 12 mesecih uradno niso objavili, vendar lahko mirno rečemo, da gre za več tisoč ljudi. Gotovo je tudi res, da sedanja diferenciacija po nasilnosti presega tisto v začetku osemdesetih let. Pri tem mislim predvsem na čistke in represijo nad strokovnimi kadri v kosovskem gospodarstvu. Uradnih podatkov sicer ni, govori pa se, da so z delovnih mest odstranili 80 odstotkov strokovnega vodilneg kadra albanske narodnosti. Tiste, ki jih ni zajela jeklena metla izolacije, so zdiferencirali na drugačen način, v glavnem tako, da so jih izključili iz ZK. (Za javnost bi bil pravi šok, če bi objavili na tisoče odločitev partijskih komitejev, s katerimi so zamenjevali direktorje tovarn, vodilne ljudi poslovodnih organov, šefe obra¬ tov, urednike in novinarje javnih glasil itd.). Poglejmo, kaj pravi glavni eksekutor deferenciacije na Kosovu, Tomislav Sekulič, v Borbi, 25. oktobra: 58 »Glavni izvrševalci in nosilci cele vrste protirevolucionarnih dejavnosti so bili ljudje iz gospoarstva. Sedaj je položaj tak, da smo mnoge med njimi odstra¬ nili, zamenjave zanje pa ni, kar zelo slabo vpliva na kosovsko gospodarstvo.« Na temelju zakona o delovni obveznosti je na tisoče delavcev občutilo ali pravkar občuti proces diferenciacije. Od 1200 starotrških rudarjev jih je bilo kar 800 diferenciranih. Nekaj sto jih je v zaporu preživelo nekaj mesecev, na stotine jih je še zmeraj zaprtih. Ogromno prosvetnih delavcev so po partijski kazni odpustii z dela, ali pa jim to grozi. Na sejah občinskkih komitejev razpravljajo le o številu zdiferenciranih Albancev, kot da gre za nekakšne servise, ki jim je center namenil le to nalogo. Na minuli seji Občinskega komiteja v Gnjilanu so na primer povedali, da so se s pomočjorazličnih partijskih kaznidoselej zdiferencirali 500 Albancev, kar je po mnenju nekaterih veliko premalo, šele začetek, saj še zmeraj ni nastala »skupna fronta« in stanje sc še vedno ni stabiliziralo. Takšnih novic in člankov o diferenciaciji so polne strani partijskega glasila Rilindija, ki jo tukaj upravičeno imenujejo »sestro« beograjske Politike, tako kot velja RTV Priština za »sestro« beograjske RTV. Tej cinični protialbanski kampaniji pa ni videti konca. Nekateri menijo, da se bo zaostrovala, dokler ne bo nastala skupna fronta Srbov, Črnogorcev in poštenih Albancev. Ker pa sta takšna le dva odstotka Albancev, bi moč skupne fronte na kosovu v tem primeru po odstotku manjšine pustila za seboj moč ali »oblast« manjšine v Južni Afriki. Jasno je, da takšen proces diferenciacije Albancev na žalost vse bolj one¬ mogoča možnost skupnega življenja. Z vsakim novim korakom pelje usmeritv te politike v prepad. Dejstvo pa je, da poteka vsa ta kampanija s patološkimi premisami pod okriljem Federacije, ki je uvedla izredno stanje in druge ukrepe, in prav to vzbvuja največjo zaskrbljenost. Prav to okrilje Federacije pred¬ stavlja za albanski narod zapiranje obzorja, prav tako kot tudi za mednarodno javnost in diplomacijo. Ze površen pregled dogodkov kaže, da na Kosovu pravi sistem ne deluje in da življenje poteka kot proces policijske diferenciacije Albancev; novo, krhko gospodarstvo je prav tako »suspendirano« in služi le srbski politiki, ogromna večina albanskega naroda pa je zunaj vsake dejavnosti javnega življenja. Tudi najpreprostejša logika kaže na tovrstno odsotnost starotrških rudarjev, ki so lansko pomlad ostali globoko v zemlji, da bi lahko svobodno izrazili svoje mnenje, s čimer so zares skušali braniti avnojsko Jugoslavijo. Kmalu zatem pa se je začela njihova najkrutejša policijska diferenciacija, katere posledice so bile za rudarje, in le le za njih, zares hude, tragične. Po drugi strani pa iz beograjske kuhinje vsak dan vse glasneje trobijo; položaj v Starem trgu se ne izboljšuje, nasprotno, še slabša se, saj se je diferenciacija ustavila na pol poti! Prav to pa državnim in partijskim organom služi za kritje, da lahko mašinerija diferenciacije nemoteno deluje. Vprašanje je le, ali ustvarjalci takšne protial- banske kampanijc sploh vidijo konec te, kot jo imenujejo, kosovske drame?! OBREMENJENI S KRIVDO Ko so Albanci končno odkrito podali težnje po enakopravnosti z ostalimi narodi v jugoslovanski skupnosti (kajti zares enakopravni nikoli niso bili), je politični vrh Srbije, ki je bil pripravljen na soočenje s to fazo razvoja, in ki je imel tradicionalno močen unitaristični koncept, razširil tezo o terorju Al- 59 bancev nad Srbi in o njihovem separatističnem bitju. Obe usmeritvi sta sc razmejevali v niansah, končno pa sta se združili v do absurda prignani protial- banski kampaniji. Razširili sta se na vse plasti življenja, kulture in zgodovine albancev nasploh, v znanem diskurzu, s katerim so skušali jugoslovansko in širšo javnost prepričati v genocidnost Albancev in njihovem terorju, ki naj bi ga izvajali nad Srbi in Črnogorci, da bi se ti izselili iz Kosova; s tem bi nastalo etnično čisto Kosovo, ki bi se v sklepnem dejanju odcepilo od Jugoslavije! Tako se je postopoma rušila vsaka pora normalnega, bolj ali manj stabilnega življenja do začetka osemdesetih let. Vzporedno z nasilnim razraščanjem protialbanske kampanije so spodbujali tudi proces izseljevanja Srbov in Črnogorcev, naraščalo pa je in še zmeraj narašča zanimanje Albancev za izseljevanje iz države, le da se je ta zaželen in spodbujen proces izseljevanja Albancev dogajal in se še dogaja v »popolni tišini«. O njem nihče ne govori. Ves ta vnaprej pripravljen scenarij so izvajali z vsestransko pomočjo beo¬ grajskega propagandnega stroja, ki je širil tezo o domnevnem albanskem terorizmu nad nealbanskim prebivalstvom na Kosovu, predvsem nad Srbi in Črnogorci. Velik del prebivalstva teh narodnosti je pod vplivom hajke brez primere, ki so jo vzgajala sredstva obveščanja v Beogradu in v nekaterih drugih srbskih središčih v SR Srbiji, SAP Vojvodini in na Kosovu, pa tudi drugod, začelo verjeti, da tukaj, v njihovi neposredni bližini, v njihovi domov¬ ini, zares vsakodnevno posiljujejo njihove otroke, oskrunjajo njihove grobove, jih pretepajo in ubijajo, jim zažigajo hiše in polja, da bi se kar najhitreje izselili iz tega pekla - da ne bi doživeli usode, ki jo je redno fabriciral tisk. Velik del jugoslovanske javnosti pa je vendarle dojel, da gre za gnusne kon¬ strukte, za hipokrizijo, da j namen te kampanije iz Kosova narediti del Miloševičevega »Reichstaga«, da ves ta program služi le kot izgovor za na¬ silje nad albanskim prebivalstvom in za ukinitev Pokrajine. Tako so se ljudje zares začeli čutiti ogrožene, začelo se je osveščanje in uvideli so, kako se rušijo mostovi skupnosti in upanja v normalno življenje.Negotovost pa tudi nekakšen občutek krivde je postal še posebej očiten ob stopnjevanju nasilja nad Albanci, postal je javen, ko so se v ta namen začeli instrumentalizirati državni mehanizmi, ko je več kot polovica albanskega prebivalstva okusila državno-policijske inštrumente, ko so ogrozili pravico do šolanja albanskih otrok od osnovne do vseh nadalnjih stopenj izobraževanja... In zares, ne¬ mogoče je spregledati del odgovornosti za nasilje, ki sta ga začeli izvajati in ga še izvajata birokraciji obeh nacionalnosti nad nedolžnim albanskim prebi¬ valstvom, s katerim so pripadniki drugih narodnosti na Kosovu in drugod živeli dolga desetletja in celo stoletja v skupnosti ali sosedstvu. Nemogoče je prezretinemir in celo nestrinjanje s takšno protialbansko kampanijo ni prizanešeno niti otrokom, da o mladini sploh ne govorimoJasno je, da bo to obremenjenost s krivdo čutiti še zelo dolgo. Tudi če ne bo aktualizirana, se bo prenašala skozi desetletja iz generacije v generacijo, tako kot greh Evropejcev do afriških črncev. Jasno je tudi, da se politično-policijski stroj, ki izvaja to usmeritev, zaveda omenjene duhovne obremenjenosti. Slepa želja po oblasti, ki bi se kar najširše in najbolj avtoritativno razlila na ta balkanski prostor, se ni odrekla niti zlorabi in izrabljanju tega dela prebivalstva, kot nepomembnoega novca v poravnavi, dejansko pa zelo pomembnega dejavnika za dosego njenih ciljev. Ta politična usmeritev je tako uspela popolnoma skaliti normalno življenje, 60 onesrečili bolj kot kadarkoli poprej albanski narod,pa tudi pripadnike srbskega naroda na teh tleh. Procesa izseljevanja ni mogoče zaustaviti z nasilnimi protiustavnimi ukrepi, z zakoni o prepovedi kupoprodaje nepremičnin, s spre¬ membami bivališča itd. Skoraj vsak prebivalec Kosova, ne glede na narodnostno pripadnost, si danes želi, da bi bil na drugem koncu sveta, le da bi lahko pobegnil iz tega pekla! Del Srbov in Črnogorcev se zaradi navdušenja, ki jim ga vceplja beograjski propagandni stroj, počuti varnejšega le v razmerah izrednega stanja oziroma le v položaju, kakršen vlada na Kosovu sedaj. Celo javno izražajo veselje, ki ga občutijo, ko na prištinskih in drugih ulicah mrgoli plavih čelad in tankov, oboroženih vojakov in policaje v.Kakšna varnost je varnost, ki jo prinašajo tanki - naj pojasnijo arhitekti protialbanske politike in usmeritve, ki je zares uspela potisniti Albance v jugoslaviji v položaj državljanov, za katere ne veljajo nobene norme in pravice, ki jih predvideva Ustava. VNAPREJ PRIPRAVLJEN SCENARIJ Tudi scenarij o slovenskem separatizmu ima skupne točke in razlike s scenari¬ jem o albanskem separatizmu. Izhodišča so v obeh primerih enaka: povod za razširitev srbske hegemonije obisti. Slovenskemu separatizmu ni mogoče 61 pripisati vseh lastnosti albanskega separatizma zaradi različnih okoliščin, zar¬ adi zgodovinskega in lokalnega konteksta itd. Sporočilo je jasno: Albanci se kot ne-Slovani želijo odcepiti, želijo si velike Albanije, torej si želijo razkosanje Jugoslavije. Tudi slovenski separatizem obtožujejo, da želi razcepiti Jugo¬ slavijo, vzrok pa naj bi bil slovensko samoljubje. Da bi se uprli zahtevi Albancev po razširitvi avtonomije leta 1981, so, kot je znano, uporabili vsa sredstva in vojaško-policijske ukrepe države. Sprva je Jugoslavija več let brez zadržkov podpirala vse ukrepe, ki jih je sprejemala srbska politika, tako preko svojih organov kot s pomočjoinstrumentalizacije Fedeacije, da biutišala Albance, ki se zares čutijo ogrožene zaradi unitarizma, ki je prevladoval. Prav ta občutek ogroženosti je osem let kasneje tudi Slove¬ nce pripeljal do tega, da so okrepili avtonomijo s pomočjo varnega mehanizma, ki jih bo branil pred posegi in apetiti unitarizma. Albanci so se čutili vse bolj podobni Židom v Hitlerjevem času. Točna številka Albancev, ki so jih fizično napadli zunaj Kosova, nikoli ne bo znana, tako kot ne število porušenih domov, zaprtih obrtniških delavnic, odpuščenih sezonskih delavcev, s kater¬ imi so v nekaj letih »počistili« po vsej Srbiji. Enaka je tudi usoda številke ubitih in ranjenih Albancev od leta 1981. Tudi slovenska in rvaška birokracija je ta protialbanski teror razumela kot napore Srbije, da bi vzpostavila svojo republiko, torej kot pravico srske države dourejanja zadev na svojem ozemlju. To politično usmeritev Srbije do Kosova in Albancev je razglašala tudi uradna politična usmeritev. Tudi danes pomeni za mnoge v Jugoslaviji demokracija sprembembo ustave s pomočjo tankov, pri čemer pa zahteve dveh milijonov Albancev niso pomembne. Tudi pre¬ dsednik jugoslovanske vlade pred časom v Ameriki ni pozabil omeniti in nekako opravičiti pravice Srbije do Kosova, enako pa storijo tudi drugi uradni predstavniki takoj ko jim kdo zastavi vprašanje srbske ustave in okoliščin, v katerih sojo sprejeli. Nekateri slovenski voditelji so v soglasju z ukrepi naKosovu omenjali kot glavni adut obrambo svoje ustave pred napadi iz Beograda. Z izjemo modreka Kučana očitno ni visokega slovenskega voditelja, ki se istočasno ne bi branil in prisegal v stilu: mi smo se strinjali z ukrepi, ki ste jih uvedli na Kosovu in s sprejeto ustavo, zakaj se torej vi vtikate v našo ustavo? Takšno javno izrekanje je brez dvoma neokusno in preveč cinično, še posebej za Albance, ki v tem odkrivajo preračunljivo politiko. To je egoizem, ki je daleč od civilizacijske ravni, s katero se upravičeno ponaša slovenski narod v primerjavi z drugimi. Izražati javno strinjanje (in ga ponavljati kot refren, ko je to pač potrebno) s tem, kar se dogaja na Kosovu in z vsem tistim, karsopretrpeli Albanci, vključno s prelivanjem krvi, ki je posledica sprejetja ustave SR Srbije brez soglasja Albancev, ki živijo na kosovu, le da bidosegli popuščanje zase - to je resnično popoln padec. Takšno ravnanje je bedno, kakorkoli ga obrneš. O komunika¬ tivnih razmerjih albanskega naroda in avtorjev takšnih pojasnil, pa naj bodo na državni ali državniški ravni, raje ne bi govoril. Bedno je, ko se s podkupovanjem, kot na trgu, sklepa posle na račun tretjega. Se enkrat naj povem, da je nesramno priznati »naravno« pravico volku, da lahko poje tuje jagnje, le da bi ohranil svojega. Tudi to jagnje bo gotovo prišlo na vrsto, če boste volka spustili z vajeti! No, pa pustimo primerjave. Treba je razmisliti, kako naj takšna pojasnila ocenjuje več kot dva milijona Albancev, ki živijo vtej državi. Enakopraven 62 položaj Slovencev v Jugoslaviji ni nikakršen jjihov privilegij, kot tudi ne privilegij kateregakoli drugega naroda ali narodnosti v tej državi. Takšna in podobna pojasnjevanja očitno namigujejo: dobro, Albanci si morda ne zaslužijo enakopravnosti z vami!? Prav, strinjali smo se z vami, odvzemite jim avton¬ omijo, če vam to ustreza. Nikar pa se ne vmešavajte v naše pravice in položaj! To vsekakor ni stil slovenske ali katerekoli druge civilizacije. Proticivili- zacijski scenarij pa enako prizadenejo ali bodo prizadeli vse, če jih ne bomo onemogočili. LAŽ KOT ZASLOMBA Za Hrvaško si je Beograd izmislil precej podoben scenarij kot ga izvaja na kosovu že skoraj deset let: izmislili so si slogan o domnevnem genocidu nad srbskim in črnogorskim narodom. Zahteve, gesla, mitingi in cilji scenaristov so bili enaki. Namesto Albancev pa so bili tokrat »sporni« DHrvati. Albanci, ki nikoli niso imeli resničnih predstavnikov na oblasti in v politiki, so se upirali spontano, v tišini, stiskajoč zobe in prenašajoč udarce, takokot v zgodo¬ vini, da bi si le ohranili golo življenje in obstoj. Hrvaški politični vrh pa je, ko so takšno montačo začeli izvajali na hrvaških tleh, reagiral brezglavo. Reagi¬ ral je, kot da gre za pojav, ki ga ne gre povezovati z globalnim scenarijem srbskega ncionalizma. Ogibal se je in se še naprej ogiba vsake primerjave in vzporednice s tistim, kar se je in se še zmeraj dogaja na Kosovu. Seveda, ko pa si je že zdavnaj odrezal vejo, na katero bi sedaj lahko sedel. Potem ko je sprejel vse ukrepe, ki naj bi preprečili albanski genocid na Kosovu, se je prepolovila možnost, da bi enak pojav prestregel na lastnem ozemlju. Po¬ manjkanje politične modrosti in poguma, da bi pravilno in pravočasno dojeli in s pravim imenom poimenovali razširjanje srbskega ncionalizma, je sedaj očitno. Izjema, vendar v negativni smeri, je očitno Stipe Suvar, ki je tudi to izrabil za kariero. S spogledljivim odobravanjem 8. seje CK ZK Srbije, ko je bil še na položaju predsednika predsedstva CK ZKJ, je dejansko olajšal le¬ galni prodor srbskega nacionalizma v jugoslovanski prostor. Dolgotrajna uporaba političnih montaž, ustvarjanje napetega položaja s po¬ močjo močnega propagandističnega stroja, obnašanje politične birokracije na hrvaškem in drugod, vse to je povzročilo, da so celo v nekaterih znanstvenih in intelektualnih krogih izrekali takšne presenetljive izjave: »Pomislite, klevete iz Beograda o položaju Srbov na Hrvaškem gredo celo tako daleč, da jih primerjajo s položajem Srbov na Kosovu!« Kot da ne bi bilo jasno, da je v kontekstu te besedne vojne fraza o »albanski genocidnosti nad Srbi«. Ko pa človek enkrat pristane na eno laž je dejansko odprl pot verižni povezanosti laži, ki bodo sledile. Ena laž se namreč nasloni na drugo, ki je bila izrečena pred njo, v čemer ima beograjska čaršija le malo tekmecev. Pri tem pa ne mislim na najnovejše laži, ki so jih sprožili nedavno... Sicer pa, kakšen je dejanski položaj Srbov na Kosovu? Položaj Srbov naKosovu je smeraj bil in je ostal privilegiran. Proporcionalno so zmeraj imeli največji del pogače na vseh področjih življenja na Kosovu. To je lahko ugotovil vsak naključen obiskovalec Kosova. To resnico pa je prikril propagandni stroj iz Beograda, ki si je v rokah skoncentriral monpool infor¬ macij, skonstruiral in bombardiral javnost z različnimi lažmi. Tako je od nekdaj privilegirana srbska in črnogorska narodnost na Kosovu postala dom¬ nevna žrtev albanskega genocida, se pravi Albancev, ki niso bili nikoli resnično enakopravni. Tudi v za Srbe najbolj »tragičnem« obdobju (1966-81) je zados- 63 tovalo, da jc bil na sestanku ali srečanju na katerikoli ravni prisoten le en srbski ali črnogorski predstavnik, pa je razprava že potekala v srbščini. Kot je znano, so v protialbanski gonji uporabili tudi argument o genocidu nad srbskim jezikom in pravopisom (Cirilico), ki naj ne bi bila več v rabi! Privilegiran položaj srbskega jezika je očiten kazalec privilegiranega položaja tistih, ki uporabljajo ta jezik na vseh področjih in v vsehsegmentih življenja na kosovu. Sedanji privilegiran položaj Srbov v tem delu Jugoslavije pa je mogoče primer¬ jati le s položajem bele manjšine v Južnoafriški republiki. Naključnemu obiskovalcu vasi na Kosovu z mešanim prebivalstvom ni treba vpraševati, katere hiše so last Srbov, če pozna naslednje dejstvo: le do srbskih hiš pelje asfaltirana cesta, medtem ko so ulice Albancev, med katerimi se mnogi še zmeraj borijo le za kos kruha zase in za svojo družino, še zmeraj, tako kot nekoč - blatne in prašne. Podobno stanje je tudi v organih oblasti, pri zaposlo¬ vanju, zagotavljanju posojil, stanovanj, štipendij... Le vsak tretji Albanec se lahko šola, za srbsko mladino pa ni nikakršnih omejitev. Tukaj Srba ne smeš niti grdo pogledati ali mu ugovarjati, če ti slučajno zlije z balkona vodo na glavo, kajti kaj lahko se človek znajde pred sodnikom zaradi vznemirjanja ali ncionalne žalitve, in sodnik ti, še preden te sploh zališi, odmeri kazen, ki je takoj izvršena, ne glede na pravico do pritožbe... SHEFKI OLLOMANI REVOLUCIONARJA DHE REAKSIONARJA jeriu dhe njerezit qe formojne popullin, jane ndergjegjja dhe vetedija e ekzis- tenccs se botes materiale e shpirterore, jane forca e transformimit dhe e zhvillimit human te materjes. Qe nga krijimi i tij i pare, njeriu hyri dhe mbeti ne lufte te perhershme progresive me boten qe e rrethon dhe me fenomenet qe zhvillohen e nderrohen vazhdimisht brenda saj. Me transformimin gradual progresiv te botes u zhvillua e u transformua edhe vete njeriu. U zhvillua permes evolucioneve dhe revolucioneve te panderprera, permes luftes se perher¬ shme e kontradiktave te ashpra midis se rese e se vjetres, humanes e gnjerezores, midis rcvolucionares e reaksionares, lirise e roberise. Pervoja jetesore dhe historike e njeriut dhe e njerezimit na flet qarte per ngadhnjimin kurdohere te drejtesise mbi padrejtesine, te se vertetes mbi genjeshtren, te drites mbi erresiren... Por kjo pervoje historike njeherit na perkujton se gdo ngadhnjim i progresives mbi regresiven arrihet vetem permes luftes dialektike, permes luftes se vendosur e te panderprere revolucionare te njerezve revolucionare kunder atyre reaksionare. Revolucionaija dhe reaksion- arja, si brenda botes materiale ashtu edhe brenda botes njerezore, jane ne lufte te ashper permanente me njera-tjetren, jane negacioni i njera-tjetres, i čili ben te pamundur bashkejetesen e tyre ne te njejten kohe dhe hapesire. Bartes e flamurtare te revolucionares jane gjkhmone njerezit revolucionare, tč dale nga gjiri i popujve revolucionare e liridashčs, te cilet nuk pajtohen me asnje kusht e me asnje gmim me shtypjen dhe shfrytezimin qe po ushtrohet mbi popujt nga reaksionarja. Lufta e revolucionares me reaksionaren daton qe nga krijimi i botes dhe lindja 64 e shoqerise njerezore, e sidomos qe nga ndarja e saj ne klasa antagoniste: ne te pasur e ne te varfer, ne shtypes e ne te shtypur. Kjo lufte ka qene, qe ne fillim, aq e ashper dhe e pergjakshme, sa qe ndeshjen midis revolucionares e reaksion- ares njerezit e shquar te antikes e kane definuar si »lufte e njeriut me perendite«, pra, njeriu si personifikim i revolucionares, kurse perendite si perfaqesues te reaksionares. Kete lufte ne mes te revolucionares e te reaksionares, mcndimtarct e lashtesise, te rrymes filozofike dialektike, perdallim nga idealistet metafizike, e kane cilesuar si lufte te drejte, te pashmangshme e triumfuese. Per kete te vertete shkencore, filozofet materialiste te antikes shpreheshin simbolikisht kur shkruanin se lufta mijeravjegare e njeriut me perendite (pra, e revolucionares me reaksionaren), per rrembimin nga ato te zjarrit (lirise), perfundoi me fitoren e njeriut, perfundoi me ngadhnjimin e lirise, te revolu¬ cionares mbi reaksionaren. Ne kete menyre, perendite antike nuk i perballuan kohes, nuk e mbijetuan ate. Ato u shuan, u zhduken, pesuan disfate. Ato njeriu revolucionar e liridashes me luften e tij titanike i shnderroi ne relike, i mbylli ne muze, i ngujoi ne legjenda e mitologji dhe i la atje pergjithmone, si nje fragment e deshmi te nje lufte te gjate e te mundimshme te njeriut me perendite, te revolucionares me reaksionaren, te jetes me vdekjen, te lirise me roberinc. Pra, jeta i takoi dhe perhere do t’i takoje njeriut revolucionar dhe jo »pergndive« reaksionare. Megjithate, ne te gjitha koherat, pra edhe ne kete tonen, ka pasur e ka njerez qe pcrpiqen te ndčrrojne pamjen e vet prej njeriu dhe perpiqen te marrin pamjen e perendise, rolin dhe fuqine e perendise. Keta demone me fytyre njeriu, me ambiciet e veprimet e tyre histerike, qe flasin gdohere ng emer te popullit, jane njerez te tjetersuar, te zhveshur moralisht nga gdo ndjenje hu¬ mane e progresive; jane te larguar nga miga e popullit, tg ngritur mbi interesat dhe aspiratat liridashgse tg tij, qg pgrpiqen tg frenojng proceset shoqgrore progresive; jang tg vetgshndgrruar ng »pergndi« e reaksionare. Letgmjoftimi i vgrtetg i reaksionarit gshtg: mbrojtgs i interesavc tg klasgs sunduese, mbrojtgs i sistemit shoqgror politik shtypgs e shfrytgzues; ushtrues i dhungs, represionit, terrorit shtetgror e pushtimit tg popujve; shtypgs i gdo Hoj lgvizjeje demokratike e revolucionare tg masave tg gjera popullore; pgrfaqgsues i regresit shoqgror e reaksionit; kundgrshtar e frenues i zhvillimit shoqgror e kulturor tg popullit; antidialektik e kundgrrevolucionar... Kundgr reaksionarcve e »perendive« tg rrejshme c tg vetgshpallura, qg ng emgr tg popullit sundojng popullin, tg paret ngriten luftgtargt e pakompromis kundgr reaksionares, - revolucionargt. Kgshtu ka ngjarg gjatg gjithg historisg njergzore, sa herg qg ng fronet e tyre jang shfaqur pcrgnditg me maskat e buzgqeshjes »hyjnore« ng fytyrg e me thikat majgmprehta ng duar, fshehur ngn pelerinat dhe uniformat e tyre vezulluese, tg gatshme pgr t’i ngulur ng shping tg popullit e Ig revolucionareve, sa herg qg ata ngriten ng kembg pgr t’ua gjerrg maskat hyjnore pergndive sunduese. Kjo gshtg dctyra, ky gshtg misioni fisnik i revolucionareve: qg l’ua gjerrin maskat pergndive, qg t’ua frenojng duart e tyre gjakatare ng tg cilat shtrgngojng thikat e helmatisura, qg t’ua rrgzojng e pgrbaltin pelerinat e uniformat clegante pergndive false dhe t’i zhveshin e t’i nxjerrin pcrgnditg me tgre shgmting e tyre para masgs sg popullit. 65 Ai revolucionar qe s’vcpron kgshtu, deshmon para ndergjegjes se vet, para familjes se vet, para shokeve te vet dhe para popullit te vet se s’cshte revolucionar, se nuk gshtg bir i popullit; se egoizmi, ambicia e karricrizmi personal ia ka bastardhuar ndergjegjen e ia ka bllokuar logjikgn. Dhe ne, me realizem duhet ta pranojme se ne kete bo te e ne kete. lufte te revolucionares me reaksionaren pati, ka e do te kete edhe pseudorevolucion- are, reaksionare e pseudopatriote, te veshur gjithmong me petkun e hipokrizisg, tg cilet ng gaste tg caktuara historike pgrpiqen tg luajng rolin e revolucion- argve, te luftetargve atdhetarg e tg martirgve tg kombit. Revolucionargt, ng rrugg, ng pung e ng luftg, po ndeshen gdo ditg me pseudorevolucionargt. S’ka gjg mg tg shgmtuar se ata. Dhe atdheun, popullin e liring askush nuk i dgmton mg shumg se ata. Por, pgr fat, tg tillet jang tg paktg, prandaj nuk mund ta ndalin rrotgn e historisg qg tg mos shkojg pgrpara, nuk mund ta ndalin triumfin e revolucionares. Qe tg jesh revolucionar - luftetar i tg drejtgs e te vgrtetgs, duhet tg posedosh e tg jesh i armatosur me dy armg kryesore: dituring dhe guximin. Kgto dy pasuri tg pagmucshme tg njeriut revolucionar jang burimi i pashterrshgm i foregs, i progresit dhe lirisg; jang dy shtyllat kryesore e tg sigurta tg fitores dhe tg ardhmgrisg. Kur i posedon, i zotgron dhe i zbaton kur duhet e si duhet kgto dy cilgsi tg larta, kgto dy armg tg forta, atgherg tg tjerat i ke tg garantuara, i ke ng pgllgmbg tg dorgs, kurse fitoren ng prag tg dergs. Qg tg jesh revolucionar ng kohg krizash, udhgkryqesh, trazirash e dilemash gshtg njg nder i vegan tc, krenari, por ng tg njgjtgn kohg gshtg edhe njg pgrgjegjgsi e madhe morale, gshtg nje detyrg e vgshtirg historike qg shtrohet pgr zgjidhje pgrpara revolucionargve konsekuentg, qg kgrkon durim, gjakftohtgsi, urtgsi, largpamesi e sakrifica tg panumgrta. asnjg rrugg e čila gon ng liri nuk gshtg e shtruar me lulc, por me gjemba. Edhe ng gastet mg tg vgshtira, mg kritike e mg tg dgshpruara revolucionari s’duhet t’u bjerg kambanave tg pikgllimit, tg pesimizmit e tg dorgzimit, sepse gshtg luftgtar i tg sotmes e tg ardhmes sg popullit; sepse revolucionari ka pretendime tg jetg zgri bugitgs i sg vgrtetgs, i drejtgsisg dhe i ndgrgjegjes liridashgse mbargpopullore. Kjo, ng tg njgjtgn kohg, revolucionarin e obligon qg tg emertojg me emgr tg vgrtetg hipokrizing, ggnjeshtrgn, dhunen, padrejtgsing, marrgzing, pushtimin e robgring. Ata tg vetgquajtur patriotg, demokratg e revolucionarg qg heshtin ng kohg te vgshtira e ng gastet historike tg popullit, ata s’jang gjg tjetgr pos frikacakg, pseudopatriotg e pseudorcvolucionarg, tg cilgt kang pranuar me vctgdije vdekjen e tyre politike, intelektuale e civile. Dhe pgr pseudorevolucionargt e ndgrgjegjshgm s’ka gjg mg tragjike se sa vdekja qyqare. Pgrpara sg keqes e furtungs, perpara pgrmbysjes e tragjedisg kombgtare me asnjg gmin s’ben tg shtiremi indiferentg, neutralg, tg shurdhgt e tg verbgt. Ng tg tilla gaste duhet qg t’u biem njehergsh tg gjitha kambanave tg alarmit, me qgllim qe tg zgjohen nga gjumi e kllapia tg gjitha shtresat e gjera popullore, me qgllim qg i tgrg populli tg ngritet ng kembg per t’i vgng gjoksin stuhisg, pgr t’ua rrgmbyer zjarrin-liring pergndive tg Olimipit-Beogradit, qg me pishtarin e dritgs ng duar tg gajng muzgjet e historisg dhe errgsirgn mesjetare qg ka pllakosur Kosovgn dhe popullin shqiptar ng Jugosllavi. 12 Shkurt 1990 66 JAKUP CERAJA TEZE E PAQENDRUESHME DHE SHOVINISTE N uk mund te them saktesisht se prej cilit tubim, mbledhje a miting rreth Kosovgs ka filluar te perdoret fraza se »shqiptaret jang pakicg me me se shumti te drejta dhe liri ne bote« ose se »shqiptareve u KEMIDHENE te drejta sa vetit(!)« ose se »shqiptaret e Kosoves si pakice gezojne te drejta e liri me shume se edhe vete shqiptarct ne Shqiperi«(!?!), sig e tha ne konference shtypi me 8 shkurt njeri nga perfaqesuesit e »Keshillit pgr te verteten e Kosoves«, i čili tash ne vend »Kosove« tha »Serbi«, por e di se nuk ka mbetur mbledhje, tubim apo miting rreth Kosoves ku nuk jane lansuar ne eter disa here keto fraza boshe, te cilat metonin e metojne te shnderrohen ne TEZE PER KOSOVEN (lexo per Kosoven serbe!). theksi i kesaj fraze, qe ishte me e zeshme ne te ashtuqujturat tubime shkencore dhe ne te ashtuquajturat mitingje te solidaritetit, qe synonin dhe propogandonin vetem nje te vertcte per Kosoven, pra »te verteten« serbe, ku edhe mitingjet e reja i pagezuan »mitingje te se vertetes pCr Kosoven«, bie pikerisht ne fjalet U KEMI DHENE, fjalg keto qe poqese ngadhnjejne si TEZE, ateherg pCrjashtojne dhe abstrahojne gdo mudesi dialogu shqiptaro- serb rreth Kosoves dhe te vertetes per Kosoven. Do te thote se pala e TEZES ngadhnjyese e ka te verteten historike per Kosoven, ndersa pala tjeter nuk e ka te verteten historike pgr Kosoven. Ose thgne trog pala e TEZES 6shtg buri- more, autoktone, vendase, ndersa pala tjeter artificiale, ardhacake, muhaxhire. Pse mund te thuhet keshtu? Vete kuptimi logjik i ndgrsjelltgsisg DHENIE - MARRJE ngnkupton dhuruesin e pasur e kerkuesin e varfer. Dhuruesi dhenien e ben o nga meshira o nga detyrimi i ndonje rrethane te caktuar ne ate moment, ndersa marresi e pranon lemoshgn pse nuk ka tjeter zgjidhje ne ate moment dhe n’ato rrethana. Do- mosdo ne relacionin e te drejtave njerezore dhuruesi gjithmong eshte sundues dhe nenshtrues, ndersa pranuesi gjithmone eshte i sunduar dhe i nenshtruar. Ose, theng trog, dhuruesi (me kdtg rast serbi) eshte autokton i vendit ku behet »dhurata« i čili e ka ne pronesi te verteten e vetrne per vendin ku behet »dhurata« (me ketg rast Kosoven), ndersa i dhuruari (me kete rast shqiptari) nuk eshte autokton i vendit ku behet »dhurata«, i čili nuk e ka ne pronesi te verteten e vet e le me »te vetrne«, pgr vendin ku behet »dhurata« (me kete rast Kosoven). Prandaj kjo TEZE serbomadhe nCse do te afirmohej dhe pranohej si e vdrtete, madje historike, jo vetem qg mohon autoktoning dhe etnitetin shqip- tar ne Kosove, por mohon edhe historine e tij ne te kaluarCn e ne te tashmen pa i dhene te drejte ekzistence ne te ardhmen. Me nje fjale e ben inferijor ne histori dhe si te tille qytetar te dorgs se dyte, i čili ka jetuar dhe gezuar frytet nga lemosha e tjetrit e jo nga puna e lufta e tij. E ky shqiptar prandaj mund te perdoret e keqpdrdoret sipas nevojes e rrethanave, por kurrsesi te barazohet me »autoktonin« e jo me te lirohet e pavaresohet. Lansuesit e kesaj TEZE te rrezikshme per shqiptaret, sidomos pgr shqiptaret e Kosoves, nuk njohin, nuk mbeshtesin as nuk pranojne kurrfare argumenti jo vetem te historiografise shqiptare p6r te kaluarcn e tyre te lashte shumeshekullore ne Kosove duke mohuar ad hoc etnogjenezen ilire te shqiptareve ne tergsi, por ata nuk njohin as pranojne argumentin e shkencgs emografike europiane e boterore, e čila e 67 njeh plotcsisht etnogjenezgn ilire tc shqiptareve dhe pranon pamedyshje vazhdimčsinč cinike te shqiplareve ng trojet ku jetojng sot, madje si rezultat i hulumtimeve shkencore tg shkencgtargve tg vet tg shumgt qe nga Boppi e deri te Trajmeri, sado qg mbgshtesin e pranojng shkencgn e re shqiptare me ng krye tg ndritshmin Eqrem £abej, qg vgrtet ?do rezultat hulumtimi tg etnogjenezgs shqiptare e ka mbeshtetur ng saktgsine e shkencgs e jo ng mitollogji e pgrralla, si bgn pala e TEZES: »U KEMI DHENE!«. Dhe nuk na habisin shumg kgta gndrrimtarg e mitomang, qg miopgsia ua ka shkurtuar tg pamunit deri ng hundg dhe uria pgr ta pgrtgrirg perandoring e Dushanit ua ka zbrazur zorrgt duke thirrur, fyer e share tgrg njg populi, qg kurre ne historing e tij tg gjate nuk qe agresor e as terrorist, nuk pushtoi kgnd, por as nuk e duroi pushtimin, por na habisin njerez tg rangut tg larte shtetgror, qg perfaqgsojng kgtg vend ng boten e jashtme ng emgr tg tg gjithg popujve qg jetojng ng te, qg po u ngnshtrohen kgtyre miteve dhe para tg huajve i paraqesin si tg vgrteta historike, si? ndodhi para dy viteve me Budimir Llongarin, i čili ng njg konferencg shtypi ng Pariš, pa u skuqur fare pgr mosdijen e vet tg njohjes sg historisg sg popujve qg i pgrfaqcson, i »pmri« shqiptargt ng »Kosovgn serbe« jo mg heret se ng shekullin e XIX - »aty diku kah viti 1860«(H!) si? tha ai duke buzgqeshur para kamcravc. Kgtg falsifikim drastik nuk ia patgn borgj shqiptargt, si? nuk ia kang borgj as Ante Markoviqit, i čili kgto ditg, ng vend se t’i ngushgllonte ncnat shqiptare pgr femijgt, bijtg e bijat e vrara nga policgt dhe ushtargt e Qeverisg sc tij, ai, i shpalli populi antidemokratik (thua se ka populi demokratik!) dhe pengesg ng reformat e Qcverisg sg tij, vgrtet te korruptuar dhe anarkike para syve tg botgs. Dhe kgshtu, tg dyt kgta persona, treguan nivelin e inteligjencgs dhe kulturgs sg tyre tg pergjithshme, por edhe ndgrgjegjgn e tyre. Shumg pyetje tg kgsaj natyre, si kjo e kgsaj TEZE vertet shoviniste, deri sot mbeten pa pergjegje, por jo nga mosdia apo paaftesia e italektualeve shqiptarg, qg argumentin e kang mjetin e vetgm te shkencgs, por pse atyre iu mbyll goja me forcgn e pushtetit tg »tg vertetgs sg vetrne« duke u cilgsuar e shpallur nacionalistg e irrcdentistg dhe ?do gjg qg shkon me kgto dy epitete tg trilluara. Mirgpo si thot populli, dielli nuk mbulohet me shoshg. Pra as e vgrteta nuk vdes nga ggnjshtra. Deri sa edhe vetg historiografia serbe, shume e njganshme dhe vazhdimisht e mbeshtetur ng mite e folklor, pranon se serbgt jang sllavg dhe se sllavgt, me origjing nga Baltiku, filluan tg dynden ng Balkan ng sheku¬ llin e VII, aty diku nga viti 640, kur u duken per herg tg pare ng Panoni, atgherg zbraztgsia e kgsaj kohe para ardhjes se tyre ng Ballkan nenkupton banimin e ketyre trojeve me popuj tjerg etnikg. Dhe deri sa e gjithg shkcnca ctnografike dhe historiografike e botes e pranon se deri me ardhjcn e sllavgve Ballkani ishte i banuar kryesisht me ilirg, grekg dhe thrrakas dhe se ilirgt jang paraardhgs tg drejteperdrejtg tg arbgrve, do tg thotg shqiptargve tg sotgm kgtu ne Ballkan, pra edhe ng Kosovg, deshtgn lansuesit e TEZES: »U KEMI DHENE« apo nuk deshtgn, duhet tg pranojng dhe tg njohin autoktonine e shqiptargve ng ?do kgnd tg Ballkanit, e ng radhg tg parg tg Kosovgs. Dhe deri sa shqiptari gshtg autokton, jo vetgm ng Kosovg, ai kurrg nuk do ta pranoje TEZEN perbuzcse »I KEMI DHENE«, por do ta shtrojg me plot tg drejtg e dinjitet TEZEN: MA KENI MARRE. Kjo do te thotg se ng qoflg se shqiptari kgrkon ng truallin e vet etnik DEMOKRACI e kerkon kgtg pse ia ka marrg dikush e jo qg ia ka dhgng. Ng qoftg se shqiptari kgrkon ng truallin e vet BARAZI e kgrkon kgtg pse ia ka marrg dikush e jo qg ia ka dhgng. Dhe mg ng fund ng qoftg se shqiptari kgrkon ne truallin e vet LIRI e kgrkon kctg pse ia ka 68 marre dikush e jo pse ia ka dhene. Nga kjo del se autoktonit te tezes se mesiprme, do te thote TEZES: »U KEMI DHENE«, nuk mund t’i japcsh kurgje, por vetem t’i marresh. Kjo marrje me force shkakton revollcn e tij dhe kundershtimin, i čili mund ta shpie edhe ne gjakderdhje, madje edhe ne gfarosje, por jo edhe ne dorezim, lakim, gjunjezim, nenshtrim, sidomos kur autoktoni eshte shqiptar, i čili egzistencen e mbrojti me jete ne keto troje me shekuj. Deri sa perfaqesuesi i TEZčS: »U KEMI DHčNč«, sig ndodhi keto dite, kryesisht me fajin e propagandes se vet, e čila ne te gjitha mjetet e veta te informimit manifestuesit e kčrkeses per liri, demokraci e barazi i paraqitte si terroriste pa pasur edhe nje argument te vogel, kur asnje serb nga popullata nuk u vra as plagos, ndersa heshtte me vetedije terrorin policor, qc vrante e dhunonte me tere mjetet e luftes popullaten shqiptare, sapo u »ngushtua« (ishte kjo nje manover dinake!) ngarkoi robe e femije dhe iku horizontalisht ne amen e vet, kundrejt perfaqesuesit te TEZES (tashpertash kushtimisht): »MI KENI MARRč«, nuk ngarkoi robe as femije, pse s’pati ku te ik, pos ver- tikalisht: toke-qielI. Dhe urdheroni gjykoni! Edhe ky ilustrim i rastit, te cilin vete e krijoi sunduesi i plotefuqishem per ta shkallmuar krcjlesisht ne sulmin tjeter te sunduarin per, sig thot ai, »genocid e terror« flet se sa u eshte e qcndrucshme TEZA: »U KEMI DHčNč«. Sigurisht gjate historise shumeshckullore te ketyre trojeve, ndoshta ne nje trajte tjeter, edhe nga ro- maket, edhe nga bizantinet, edhe nga turqit, ne rcvoltcn e popullit autokton kunder shtypjcs e padrejtesise, eshte degjuar kjo fraze hipokritc ne momente te caktuara, por trashegimin domosdo e ka nga mesjeta dushaniane. Le te dihet, le te mos harrohet kurre se secili populi e ka te verteten e vet dhe ne kete te vertete tezen e vet. Tezcn e te vertetes e mban gjallc vetem argumenti. Mc 10 e 11 shkurt 1990 P.s. Krahasimi qe po behet nga ana e pcrfaqesucsve le TEZES: »U KEMI DHENE« ne mes le shqiplareve me ata qe nuk jane aulokton, sic ndodhi para ca koheve nga ana e gazetarit te »Tanjugut« nga Njujorku ne mes te, sij tha ai 15 miijone espanoamerikaneve me »1,5 mije shaip- tareve te cilet, gjoja nuk paskan te drejta sa shqiptaret ne Kosove, nuk mund te aendroje fare, kur dihet se espanoamerikanet (dhe le tjeret si ata) jane emigrante ekonomike dhe politike ne Amerike, pra jo autoktone, ndersa shqiptaret jane autoktone ne trojet e veta, pra ne Kosove. J.C. MILAZIM KRASNIQI STRATEGJIA E DEPLASUAR D huna shteterore qe po ushtrohet mbi popullin shqiptar ne Kosove e qc edhe kete here shoi jeten e mbi tridhjete njerezve, rreth 150 te tjcrc i la me plumba ne trup dhe qindra te tjere i futi prapa parmakeve te burgjeve duke i denuar me »procedure te shpejtuar«, qe po kercenon edhe me vale te reja te burgosjeve dhe te difercncimeve; po maskohet pas te ashtuquajturit »shtet juridik« qe ne esence ketu eshte derivat i sloganit represiv te Robespierit »parimet mbi te gjitha« i čili ne kohen e tij i shpuri njerezit e pafajshem ne gijotine. Organet shteterore e partiake ne Jugosllavi, ne Serbi dhe ne Kosove, tere kete dhune po perpiqen ta justifiojne me gjoja vendimin e Kryesise se Jugosllavise per ndalimin e tubimeve protestuese ne Kosove qe ne te vertete vlen vetem per shqiplaret. Zbatimi i ketij vendimi me kaq fanatizem eshte krejtesisht i pakup- 69 tueshcm kur dihet fakti se ne kete shtct pothuaj nuk ka ndonje vendim qg keto vitet e fundit gshtg zbatuar me konsekuence. Perkundrazi, gati te gjitha vendimet e konkluzionet qc jang marrg, pothuaj qg nga dita kur jang vgng ng letgr, kang filluar tg shkilen dhe te mos respektohen. Pse bghet pgrjashtim vetgm me Kosovgn? Pgrjashlun me Kosovgn bghet pgr arsye se qg nga koha kur doli ng skeng i ashtuquajturi rcvolucion antiburokratik ng Serbi dhe i čili e radikalizoi keqgsimin e marrgdhgnieve ndgmacionale ng Kosovg, organet shtetgrore dhe partiake federative, pgr tg ruajtur diši »qetgsing ng shtgpi« bgng koncesione tg panumgrta ng dgm tg shqiptargve duke i kgnaqur apetitet e politikgs radikaliste serbe. Ng kgtg mgnyrg, Federata i humbi kompetencat e veta kushtetutare duke ruajtur vetgm firmgn ngn tg cilgn Serbia e zbaton politikgn e vet ng Kosovg. Kjo gjendje e ashpgrsoi krizgn ng vend dhe solli dezintegrimin qg mg se miri u pa ng ndgrprerjen e punimeve tg Kongresit tg XIV te jashtgzakonshgm tg LKJ-sg, po edhe mg parg me blokadgn ekonomike tg Serbisg ndaj Sllovenise. Dezintegrimi i modelit tg shtetit ideologjik jugo- sllav dhe pgrurimi i ekonomisg sg tregut dhe i pluralizmit politik e partiak, edhepse gshtg pritur se do te japg rezultate ng drejtim tg korrigjimit te politikgs sg gabueshme shumevjc^arc ndaj Kosovgs, tash pgr tash kgtg premisg as qg ka filluar ta sendgrtojg. Ra tgrg garnitura partiake e shtgtgrore e čila prej vitit 1981 e kgndej solli rezoluta, konkluzione e vendime pgr »kundgrrevolucionin« ng Kosovg dhe qg zbatoi masat mg drakonike represive (le tg pgrkujtojmg kgtu vetgm shifrgn prej 580 mijg shqiptargsh qg kang kaluar ngpgr organet policore deri ng tetor tg vitit 1988) mirgpo ajo politikg e saj e gabueshme jo vetgm qg nuk u korrigjua po pgrkundrazi, erdhi e u bg akoma mg agresive dhe mg represive. Kjo u pa me qgndrimet partiake e shtetgrore ndaj tubimeve tg ngntorit tg vitit 1988, ndaj protcstave tg shkurtit 1989 dhe po shihct tash ndaj protestave mg tg reja qg shtruan kgrkesa pgr dialog e pgr dcmokraci e ndaj tg cilave, ng vend te dialogut, u ofrua dhuna dhe terrori qg gshtg i papresedencg ng Evropg. Thirrja ng »shtetin juridik« qoftg edhe duke i vrarg femijgt dhe njergzit e pafajshgm, duke i maltretuar njergzit pse kang shall te kuq, duke i pla?kitur dhe duke ua thyer veturat, nuk mund ta fsheh strategjing antishqiptare tg politikgs zyrtare serbe (qg deri tash dilte ngn firmgn e politikgs zyrtare jugo- sllave) e čila, pgr fat tg keq, ka njg histori tg gjatg dhe tragjike. Agresiviteti i kgsaj politike ndaj shqiptargve (edhe vetg qenies fizike tg tyre) gshtg i ndgrtuar mbi teoring e rrezikimit hapgsinor qg gshtg njg platformg famekeqe e čila ng Evropg dikur ka pjellg antisemitizmin dhe fashizmin. Ng kgtg kontekst, elabo¬ rati i Vaša ^ubriloviqit i vitit 1937, gshtg shembulli mg drastik i teorisg raciste qg gshtg institucionalizuar dhe zbatuar ng kgto hapgsira. Ng kgtg elaborat qg tash gshtg vgng sgrish ng veprim ng disa segmente tg tij, ndgr tg tjera shkruan: »Ng planin ushtarak-strategjik, bloku shqiptar ng vendin tong, zg njgrin nga pozicionet mg tg rgndgsishme, derdhjen kryesore tg lumenjve ballkanikg drejt detit Adriatik, detit tg Zi dhe Detit Egje. Posedimi i ketij pozicioni strategjik, vendos, ng masg tg madhe, fatin e Ballkanit Qcndror, ve^rnas fatin e komuni- kimit kryesor ballkanik Morava-Vardari.«. Sikundgr shihet, Vaša Cubriloviqi e pranon ekzistimin e blokut shqiptar ng kgtg teritor mirgpo angazhohet qg ai tg eliminohet me dhung pgr shkaqe strategjike shtetomgdha. Si rezultat i kgsaj platforme, ng vitet 1937-1940, sipas Konventgs sg ngnshkruar midis Qeverisg sg ish Jugosllavisg dhe Qeverisg se Turqisg, nga Kosova pgr ng Turqi jang pgrzgng mbi 250 mijg shqiptarg. Metodat me tg cilat jang pgrzgng shqiptargt nga Kosova dhe viset tjera tg banuara me shgiptare ng Jugosllavi, i ka hartuar 70 vete Vaša £ubriloviqi: »Mjet tjeter do te ishte presioni i aparatit shtcteror. Ai duhet t’i shfrytezoje deri ne fund ligjet ne menyre qe sa me shume t’ua veshtiresoje ekzistencen te ne: denime, burgosje, zbatimi pa meshire i te gjitha dispozitave policore, denimi i tregtise, i prerjes se malit, denimi per zgjidhjen e qenve, detyrimi per pune angarie, dhe te gjitha ato mjete te tjera qe eshte ne gjendje t’i beje nje polici praktike. (...) Mbetet edhe nje mjet tjeter te cilin Serbia ne menyre shume praktike e ka shfrytezuar pas vitit 1878: djegia fshehtas e fshatrave dhe e kuarteve shqiptare neper qytete«. Disa konkluzione qe jane nxjerre me heret ne KQ te LKJ-se dhe ne ate te KQ te Serbise per shpemdarjen e shqiptareve neper Jugosllavi, pastaj vendimet e konkluzionet me te reja te marra ne organet e Serbise per dcbimin e emi- granteve shqiptare (sipas nje pjese te historiografise serbe te gjithe shqiptaret jane emigrante qe kane ardhur ketu prej shekullit XVII e kendcj) e tash se fundi edhe per kolonizimin e serishem te Kosoves, jane recidiva te platformes ?ubriloviqiane. Ja se $fare ka hyrc ne konkluzionet e mbledhjes se fundit te Kryesise se LSPP te Serbise, sipas propozimit te £edomir Mirkoviqit: »Per asnje ?ast s’duhet ta heqim nga mendja piken themelore per kapcrcimin e fatkeqesive kosovare. E kjo, sipas meje, eshte, venia e baraspeshes emike ne Kosove ne nivelin para prillit te vitit 1941". E harrohet me kete rast se prej vitit 1912 e deri ne prill te vitit 1941 eshte bere kolonizimi masiv me popullsi serbe duke i pcrzcnc shqiptaret per ne Turqi? Harrohet me kete rast se ne vitet pesedhjete-gjashtedhjcte, shqiptaret gjithashtu jane perzene me dhune poli¬ core nga vatrat e tyre per ne Turqi dhe a mund te rishikohet geshtja e kthimit te tyre ne vendin prej nga jane ndjekur? Aktualizimi i teorise se rrezikimit hapesinor dhe i te drejtes historike ne kete kohe kur kane filluar procesct e integrimit te Evropes, shnderrimit te saj ne shtepi te perbashket, kur jane harruar hasmerite e vjetra e te reja kombetare, fetare e idcologjike, eshte nje anakronizem po edhe nje rrezik i madh qe keto erera qC kane arritur edhe ne Afriken e Jugut, te mos arrijne edhe nder ne. PCr fat te keq, indikacionet e ketij rreziku jane evidente: kurrkund ne Evrope nuk ushtrohet represion shteteror si ketu ne Kosove, kurrkund ne Evrope nuk ka gjendje te jashtezakonshme pervc$ ketu ne Kosove, kurrkund ne Evrope nuk behen plane per kolonizime te reja e per pcrzcnicn e njerezve nga vatrat e tyre pbrve? ne Serbi. Eshte ne interes te paqes, mirekuptimit e bashkcjctcscs qe kjo fushate te nderpritet dhe te filloje procesi i sherimit te plageve te hapura ne marredhenict tona ndCmacionale, te nderpritet dhuna e te filloje dialogu. Sa na pCrket ne shqiptareve, ne pervoja shumeshekullore na ka mesuar qe ta harrojmC te keqen dhe ta shtrijme doren e pajtimit qe eshte ne interes te jetes se perbashket dhe te progresit. Jam i bindur se edhe opinioni demokratik ne Serbi e di mire vlcrcn e asaj thenies se Linkolnit: »Mund ta genjesh nje pjese te popullit per do kohe. Mund ta genjesh edhe tere popullin per do kohe. Por kurrC nuk mund ta genjesh tere popullin per tere kohen«. E eshte koha e fundit qe populli serb ta kuptoje se eshte genjcshtcr e burokracise se saj se shqiptaret i ka armiq natyrore dhe te perjetshem, se ata ia rrezikojne hapesiren dhe qenien kombetare dhe se vetem mbi fatkcqcsine e tyre mund ta krijoje lumturine e vet. 71 MATJAŽ HANZEK KDO SO TERORISTI? Z a marsikoga je verjetno še vedno nedoumljivo, da se tudi v Jugoslaviji dogajajo zločini, o kakršnih smo dosedaj slišali le iz novinarskih poročil z drugih koncev sveta. To, kar se dogaja nekje v daljavi, se nam zdi kot pravljica. V svojiudobnosti in zato, da bi ohranili čisto vest in miren sen, ljudje neprijetne dogodke najraje odmislimo; s tistimi nekje v nedefinirani daljavi pa to še najlažje storimo. Toda v zadnjem času je le preveč nam poznanih ljudi pričalo o zločinih, ki bi mogli mimo mimo njih. In to o zločinih pri sosedih v »isti hiši«, kot bi rekli naši politiki. Tisti, ki so do preteklega tedna še upali, da milica in specialci na kosovu delajo red, preganja demonstrante (ti so se še nedavno imenovali kontrarevo- lucionarji, sedaj pa teroristi, ker svet na kontrarevolucijo ne da nič), so po dogodkih v Mališevu obnemeli. Vsakomur je moralo postati jasno, da je v celem sistemu informiranja nekaj narobe. Preveč je prič, preveč izjav z imeni in priimki, da bi to lahko bila le lažna propaganda »teroristov«. Če v neko mesto pridivja horda uniformiranih policajev, ki naj bi bili na Kosovu zato, da bi skrbeli za varnost Srbov in Črnogorcev, ter začne streljati iz vsakršnega orožja po ljudeh, ki niso niti demonstrirali, ter ubije tri in rani desetine ljudi, je konec pravljic o varovanju slovenskega življa na Kosovu in čuvanja ozemljsicc integritete. Se posebej, če vemo, da teroristi niso dosedaj ubili niti enega Srba ali Črnogorca. Podoben, a manj znan je primer vasi Donji Stanovci, kjer sta bila v masakru istega dne ubita dva prebivalca. Prisostvoval sem zaključku pogreba in tako imel možnost prisluhniti očividcem, si ogledati sledove krvi v travi in nabojev iz puškomitraljeza po zidovih bližnjih hiš in šole. Tudi tulci nabojev so bili še vedno tam. Kot so izjavili prisotni je skupina 1500 do 2000 Albancev mimo demon¬ strirala ob cesti z običajnim vzklikanjem demokraciji in svobodi, ko so iz mraka po cesti pripeljali blindirani avtomobili, z reflektorji osvetlili množico ter začeli streljati po njih iz vsega orožja. Ljudje so pred metki bežali po njivah in se skrivali za redkimi hišami, a smrt je vseeno dohitela dva demon¬ stranta. (Za število ranjenih pa tako nihče ne ve). Njunemu pogrebu ob cesti je prisostvovalo nekaj desettisoč ljudi, ki so jih preletavali vojaški helikopterji... Kako bi lahko verjeli, da se policija bori proti teroristom, če še pri nobenem mrtvem ali ranjenem niso našli orožja; nito noža, kaj šele pištolo, puško ali eksploziv. Pa tudi, kakšni teroristi so to, če so ranjeni večinoma v hrbet, v kar sem se sam prepričal v kirurški bolnišnici. O tem, da nedko ranjencev očitno ne smatra za ljudi, priča tudi stanje v bolnišnici. Prostori niso ogrevani in vsa sreča, da je zima tako mila. Rjuhe, podžamo in največkrat tudi hrano morajo prinesti s seboj, če hočejo vsaj približno oskrbo. Zdravil pa bo tudi kmalu zmanjkalo. Čeprav so samo v sredo dobili skoraj 60 ranjencev, bolnišnici niso dovolili poziva krvodajalcem na televiziji... Če bi šlo za živali, bi to najbrž ne bil problem. Kaj je torej ljudi 72 Permes vrimes se plumbit pripravilo do takega nečloveškega ravnanja? Ali je to le slepa indoktrinacija, ali pa se res počutijo tako ogrožene, da se morajo braniti pred »živalskim nasiljem podivjanih« albanskih teroristov, čeprav za to ni nobenega opri¬ jemljivega dokaza? Pa tudi v tem primeru obstajajo vsaj mednarodne norme o postopanju z ranjenci, če človeška vest ne opravlja večsvoje funkcije. Ali so pozabili tudi na pesem o kosovski devojki, ki je s svojim dejanjem dala vzgled? Pogled v zgodovino ilustrira ozadje takšnih ravnanj sovraštev, ki niso zogolj individualna in naključna. V Srbiji obstaja kar nekaj načrtov rešitve albanskega problema, in vsaj za nega lahko trdim, da predpisuje metode genocida. V letu 1937 je akademik Vaša Čubrilovi\ izdelal »študijo«, v kateri med drugim kot osnovno metodo »rešitve« predpisuje, da je potrebno z nenehnim provokacijami Albancev ustvarjati nemir in negotovost, vse dokler se ti ne bodo uprli, potem pa bo vojska s silo naredila red (beri: iztrebila Albance). Za ustvarjanje nemira so po njegovem dovoljena vsa sredstva, tudi pogoni kot na divje živali, saj gre za sveto srbsko zemljo. Za obrambo domovine pa, kot vemo, ni nič prepovedano. Če je sedanja srbska politika poskus izpeljave Čubrilovičevega načrta, nam mora biti jasno, da bo v izvedbo potegnila vso Jugoslavijo, s čimer bomo odgovornost prevzeli tudi drugi. 73 JAŠA L. ZLOBEC O VOJSKI BREZ PREDVOLILNE RETORIKE eprav bodo moje besede za marsikoga najbrž zvenele skrajno nepopularno, pa vseeno mislim, da jih moram izreči. Živimo v nervoznem predvolilnem času, ko si vsaka stranka skuša dokopati do volilnih točk - predvsem na hrbtu drugih. Zato kar tekmujejo med sabo v pršenju, katera najbolje skrbi za usodo slovenskega naroda. Tudi v zvezi z vojsko. To sega od obljub o slovenski vojski do vsesplošnih protestov ob vladavini vojske na razširjenem obmejnem pasu. Nekatere od teh zahtev so v tem trenutku bolj kot ne demagogija, druge spet muhe enodnevnice. Prepričan sem, da moramo ločiti dvoje. Na eni strani globalne zahteve, strategija proti tuji vojski kot trojanskemu konju v Sloveniji (pa tudi drugod v Jugoslaviji). Skratka vojsko dezideologizirati, generale poslati v kasarne, slovenske vojake vrniti v Slovenijo, doseči popoln nadzor nad financiranjem vojske in podobno. Za ta večstopenjski in celoviti posel - ne nujno tudi dolgotrajen - je treba na temelju nacionalnega konsenza izdelati natančen načrt. Vendar na drugi strani obstaja vrsta žgočih in nujnih nerešenih vprašanj, ki jih je treba razplesti takoj. Prav zato bi morali na tem področju nemudoma narediti konec medstrankarskemu pehanju. Naj na kratko naštejem nekaj zadev, ki so v tem trenutku skrajno nevarne in lahko pripeljejo do krvave državljanske vojne. 1. Kosovo. Naj bo vojaška intervencija v pokrajini izsiljena ali ne - slovenski vojaki tam nimajo kaj iskati. Ne tisti, ki so zdaj tam, ne tisti, ki so pred vpoklicem. Zakoni gor ali dol, zdaj je državljanska nepokorščina ne samo na mestu, ampak nujnost. Ob tem je ravno tako neogibno potrebno internacional¬ izirati kosovsko vprašanje na vseh ravneh. 2. Po vzoru na, denimo, italijansko vojsko, moramo terjati od jugoslovanske armade, naj sproti seznanja javnost z vsemi smrtnimi primeri vojakov in oficirjev zaradi bolezni, nesreč, samomorov itd. Vsak primer smrti naj razišče neodvisna civilna komisija. 3. Nemudoma naj se razpusti partijska organizacija v vojski. 4. Že omenjenega odloga o razširitvi obmejnega pasu na en kilometer ni mogoče sprejeti za nobeno ceno. 5. Obrambni minister je lahko samo civilist. 6. Namesto sedaj veljavnega zmazka o tako imenovanem civilnem služenju vojske, ki je bolj ali manj lepotni popravek starega stanja, uvesti resnično možnost civilnega služenja na temelju ugovora vesti. 7. Takoj preveriti - kar ne bi bilo težko - razsežnosti finančne in gospodarske vojne armade proti Sloveniji in potem ustrezno ukrepati (Jesenice, TAM itd.) Teh nekaj ad hoc sestavljenih točk, seveda sistematiziranih in dopolnjenih, bi prav gotovo lahko pomenilo skupno osnovo vseh strank, asociacij in seveda 74 večine posameznikov v naši republiki. Poudarjam, nimam v mislih strankar¬ skih, ponekod natančno izdelanih programov v zvezi z vojsko, ampak mi gre za takojšnje ukrepanje. Jutri bo morda že prepozno. Poleg tega seveda obstaja še cela vrsta problemov, ki jih je ravno tako treba rešiti. Spet le sumamo. 1. Odpraviti vojaško zakonodajo oziroma jo v celoti podrediti civilni. 2. Kar se na splošno tiče vojske, striktno spoštovati vse mednarodne pakte in konvencije, ki jih je podpisala Jugoslavija. 3. Izpeljati konfederalizacijo vojske in ob tem razrešiti vprašanje kraja služenja vojaškega roka. 4. Vrniti republiki pristojnost na teritorialno obrambo oziroma celo zadevo postaviti na novih temeljih. 5. Razpustiti komiteje za splošno ljudsko obrambo in družbeno samozaščito po podjetjih in drugod. 6. Dokončno urediti vprašanje poveljevalnega jezika v vojski. 7. Drastično omejiti pravice graničarjev do uporabe orožja. Enako velja za stražarje po vojašnicah itd. 8. Ustanoviti vojaško akademijo v Sloveniji in se končno resno lotiti boleče točke - slovenskega častniškega kadra. 9. Raziskati ozadja in dejstva v zvezi z vsemi vojaškimi političnimi procesi najmanj zadnjih deset let. To seveda lahko opravi samo neodvisna civilna komisija. 10. Dopustiti vojakom normalno opravljanje verskih obredov in prejemanje verskega tiska. Enako seveda velja tudi za ves alternativni tisk. 11. Ustaviti megalomanske in abotne načrte v zvezi z gradnji nadzvočnega letala in večnamenskega helikopterja. 12. Raziskati resnico o urjenju vojakov iz tretjega sveta in tako imenovanih osvobodilnih gibanj v Jugoslaviji. 13. Raziskati resnico o izvozu orožja na tuje in se z vsemi močmi upreti takšni gospodarski strategiji in perspektivi. Vprašanje je še toliko bolj aktualno, ker bodo ob sedanji demokratizaciji v vzhodnoevropskih državah naši vojaški izvozni vrhovi še toliko bolj pohiteli pri prevzemanju njihovih tradicionalnih tržišč. 14. In nikakor ne nazadnje: neodvisna civilna komisija naj razišče delovanje vojaške protiobveščevalne službe, ki se očitno protiustavno in protizakonito vtika v naše zasebno in javno življenje. Vse to so seveda samo fragmenti, s katerimi bi rad le opozoril na to, da bi morali od načenih deklaracij preiti na konkretne pobude. Če ne bomo ukrepali takoj, bodo drugi ukrepali nas. Še preden bomo prav vedeli, se bomo znašli v vrtincu državljanske vojne. In takrat bo prepozno za vse sanje o svobodi in samostojnosti. 75 DAMJAN STANIČ VARLJIVE TAČKE« U »SVE SRBk LE Pogled iz Srbije nalizirajuči političku situaciju na Kosovu, Igor Bavčar u članku »Začetki novega brespotja?« /Demokracija, br. 5./ sagledava tračak nade u činjenici da je upučen »poziv srbske alternative k pogovorom«, pa da je zato »morda upati da bodo zlagoma postavljeni pogoji za razgovore«. Medutim, gledajuči odavde iz Srbije na taj problem, ako se pri torne ima u vidu stav Demokratske stranke Srbije, koja je uputila taj »poziv«, pomenuti tračak nade koji se vidi iz slovenačke perspektive /i daljine/, nije primetan. Horizont je još mračan. Potpuno. Kao dokaz opravdanosti, nažalost, takvog pesimizma može da posluži analiza intervjua, koji je beogradskoj novinarki Nadeždi Gače dao voda te stranke dr. Kosta Čavoški/ Delo, 10. II. 1990./ U sveopštem bezumlju koje odzvanja iz Srbije u govorima raznih rukovodi- laca, u štampi, na radiu i TV, na ulici, zvuče za Slovence, možda, kao najdivnija muzika probudenog razuma reči ovog srpskog političara-altemativca: »Demokratska stranka sodi takole: če naj bi bila notranja ureditev Jugoslavije federativna, je to lahko s pogojem, da se s tem strinjajo vsi narodi, ki tvorijo Jugoslavijo. Če kateri izmed njih dvomi o tem soglasju, bi problem kazalo reševati po demokratični poli...«. On se zatim zalaže za to da »predstavniki slehernega jugoslovanskega naroda« budu »le zakonito izvoljeni«. Samo, Beogradaninu nije baš jasno ko se ovde podrazumeva pod »svim narod- ima Jugoslavije«. Jer, Beogradan zna da je /izdiferenciran pre pelnaestak godina kao liberal/ pravnik Čavoški danas član Udruženja knjiž.evnika Srbije, da je bio jedan od istaknutih aktera u beskonačnim bučnim masovnim sedcljkama u Francuskoj 7 u toku zadnjih godinu-dve, da na pitanje jednog novinara šta misli, posle izlaganja Vuka Draškoviča u Pazovi, o programu te stranke, nije hteo ništa da odgovori. A Vuk Draškovič, pored ostalog, kao i toliki drugi srpski intelektualci /akademici, književnici, predstavnici Srpske pravoslavne crkve, političari-altcrnativci/priznaje u Jugoslaviji samo tri naroda: Srbe, Hrvate i Slovence. On ne priznaje postojanje makedonskog naroda /za njega je to Južna Srbija/, kosovski Albanci - po Vuku Šiptari - žive u »Staroj Srbiji« i nemaju prava ni na autonomiju ni na obrazovanje na maternjem jeziku, koje bi bilo obezbedeno iz budžeta nove /Vukove/ srpske države, itd. itd. Zar prema takvom čisto četničkom programu predstavnik Demokratske stranke nema nikakav izgraden stav, koji bi saopštio javnosti? Na osnivačkoj skupštini Demokratske stranke Koste Čavoškog jedan njen drugi funkcionar izjavio je da je Kosovo stvar isključivo Srbije i da to treba svima da bude jasno. U svom intervjuu za slovenačku javnost Čavoški na primedbu novinarke da su se na toj skupštini čula i neka ekstremna gledišta o Kosovu ništa ne odgovara,a kamo li da se ograduje od njih. Na direktno pitanje kakav je stav Demokratske stranke prema Kosovu Čavoški odgovara: 76 »Začetki nedavnega oboroženega upora na Kosovu i Metohiji so velik izziv za sleherno novo politično stranko. Po naSem mnenju je za sedanji tragični položaj odgovorna predvsem dosedanja narodna politika vladajoče komunis¬ tične stranke«. Kao što vidimo, za predsednika Demokratske stranke Srbije su masovne mirne demonstracije Albanaca koji traže demokratiju i za sebe - »oružani ustanak« / protiv koga?/. O državnom teroru i nedužnim žrtvama on ne kaže ni reč. Teritorija na kojoj se sve to dešava za njega je »Kosovo i Metohija« /kroz ceo intervju/, kako je nazivaju svi Velikosrbi, iako je to zvanično, još uvek, samo Kosovo, na kom nazivu /uporno ga čuvajuči/ inzistiraju i tamošnji Albanci. U celom intervjuu ne upotrebljava se nijednom ime Albanci, ni reč albanski... Inače, Srbi, Srbija, srpski upotrebljava se stalno. A kad se /valjda/ misli i na one druge, kaže se »vsi prebivalci Kosova i Metohije«. I pored desetina, i ovaj put, pokošenih mladih života /samo Albanaca/, Čavoški situaciju na Kosovu naziva »sadašnji tragični položaj«, ne precizirajuči šta pod tim podrazumeva. Kecman iz »Božura« /onaj, koji preti novim »mitin¬ gom istine« u Ljubljani/, pa dobrovoljci i drugi smatraju da su Srbi u tragičnom položaju. A Čavoški i njegovi demokrate? Kao veliki patriota, Kosta Čavoški je spreman do kraja da brani Srbiju / Veliku?/ i čelu Jugoslaviju, opravdavajuči teror policije /i drugih oružanih odreda/, jer dalje kaže: »Prepričani pa smo tudi, da je treba sleherni poskus ogrožanja državne inte¬ gritete in nasilne odcepitve /misli li ovde i na Sloveniju - prim. a./ kateregakoli dela države preprečiti z vsemi sredstvi državne prisile« /!/. Treba li komentar? Kosta Čavoški, videli smo, optužuje za »tragični položaj« na Kosovu komu- nističku partiju. Interesantno. Jer, ako se pod »tragičnim položajem« misli na tragičan položaj kosovskih Albanaca, onda se treba s čudenjem /zbog ovog demokrate/ priseliti činjcnice, da se ta situacija na Kosovu stalno ponavlja od 1912. godine, od kad je srpska vojska »oslobodila« Kosovo /kao i Make- doniju/. A tada su u Srbiji bili na vlasti ne komunisti, kao ni u staroj Jugo¬ slaviji, nego dve glavne srpske gradanske stranke naizmenično - Narodna radikalna stranka /Pašičcva/ i Demokratska stranka, pokojna majka sadašnje Kostine Demokratske stranke. Ilustracije radi pročitajmo šta su 1920. godine pisale »Radničke novine« Socijalističke radničke partije /komunista/: »Eto slike ovog varvarskog režima, eto kako se u ovoj zemlji vlada. Izazove se strašnom pljačkom i nasiljem narod na pobunu, a kada se pobuni - onda se mitraljezima ‘zavodi red’. A... kada Azem Bejta iz Drcnice ode u goru i kada se sa njim uputi još više hiljada, onda demokratski minislar Ljuba Davidovič pada na jednu ‘demokratsku i kultumu’ ideju. Pada na ideju srednjevekovnih krvoloka da žene, decu i rodbinu odmetnika uzima na odgovor. Danas u ‘oslobodenoj’ Jugoslaviji ubijaju žene i decu za krivice njihovih očeva i muževa. Protiv ovakvog varvarskog upravljanja naše buržoazije koja se hvasta svojom ‘oslobodilačkom i kultumom’ ulogom mi dižemo najcnergičniji pro¬ test«. Za one koji, možda, ne znaju: taj »demokratski ministar Ljuba Davido¬ vič« bio je voda Demokratske stranke... Nije bio komunista. Igrom i ironijom istorije, komunisti su tada /dok su bili u opoziciji/bili protiv »državne prisile« koju danas, zajedno sa vladajučim komunistima, zagovara demokrata Čavoški. O tempora! 77 Predsednik Demokratske stranke predlaže »demokratične metode političnega delovanja«. Uz tenkove ili posle njih? Nije to jasno, jer se ni jednom rcčju ne traži ukidanje vanrednih mera. Prekid procesa Vlasiju i ostalima isto tako se nigde ni ne spominje, a kamo li da se zahteva. Situacija na Kosovu za Cavoškog je rezultat »etničnih spopadov«. To je »istina« o Kosovu u koju se i srpsko rukovodstvo trudi da ubedi inostranstvo. Čudno, da i srpske vlasti i »demokratska« opozicija imaju i isti rcčnik, negi- rajuči tako zajedno kršenje ljudskih prava. I »poziv srbske alternative k pogovorom«, u koji polaže nade i Igor Bavčar, treba proanalizirati, Čavoški kaže: »Zato smo na naši ustanovni skupščini... predlagali, naj bi do svobodnih parlamentarnih volitev v Srbiji /uz vanredne mere? - prim. aut./ priznali zakoni¬ tost vseh alternativnih in opozicijskih političnih združenj, ki se zavzemajo za demokratične metode političnega delovanja, in naj bi v okviru posebnega foruma ob sodelovanju predstavnikov kosovsko-metohijskih /?/ političnih združenj začeli dialog o predlogih za odpravo etničnih spopadov na Kosovu i Metohiji«. Gde su ovde Albanci? Nema ih opet. Postoje neka neodredena »kosovsko- metohijska politična združenja«, koja uz to moraju da se »zavzemajo za demokratične metode«. Ko če da odredi koja udruženja imaju te kvalitete za svojevrsnu moralno-političku podobnost? Hoče li kriterij biti mišljenje Morine? I koja če udruženja proči kroz to gusto sito, jer srpska štampa, kao i mnogobrojni zborovi i mitinzi, več optužuju albansku altemativu na Kosovu da su »vode separatista, nacionalista, terorista«, to jest oni se, po tim ocenama, ne zalažu za demokratske metode. Ko če onda biti učesnici tog foruma? Alternativci sa teritorije uže Srbije /valjda i Kostine Vojvodine/ i kosovski »Božur« i slična novokomponovana srpska udruženja? Bez Albanskih - nepočudnih - altcmati- vaca? Od jednog vode Demokratske stranke, kad govori o kosovskom pitanju, to jest kad se radi, kako tačno kaže Bavčar, »za življenje in smrt«, s pravom bi se očekivalo da bude precizan i da bar u ovom slučaju upotrebi ime: Albanci, albanski. Ovako... U podnaslovu navedenog intervjua stoji ovo: »Ob siceršnjem zaostrovanju kosovske krize in novem prelivanju krvi je bila eden redkih svetlih žarkov prav ustanovitev Demokratske stranke v Srbiji, ki je na svoji ustanovni skupščini med drugim ponudila oziroma zahtevala tudi dialog z novimi albanskimi političnimi strankami«. To kaže novinar. Ali voda te stranke u svom intervjuu ne upotrebljava izraz »prelivanje krvi«, »zaostrovanje kosovske krize«, niti i jednom rečju spominje »nove albanske politične stranke«. Ko je i na osnovu čega napisao taj podnaslov u Delu, kad on ne odgovara sadržaju intervjua, niti njegovom duhu? Velikosrpski duh ispoljava se i u sledečoj rcčenici: »Srbski narod je že imel svojo nacionalno državo /pravzaprav dve državi/«. 78 Istorija, medutim, kaže da su postojale dve zasebne države sa zasebnim na- zivima - Kraljevina Srbija i Kraljevina Cma Gora! Zabunu, najblaže rečeno, unosi i ovaj deo intervjua: »Demokratska stranka je za federativno ureditev Jugoslavije, ker meni, da sedanja državna ureditev, v kateri prevladujejo konfederativni elementi, ne ustreza državni skupnosti, ker so notranje meje nad posameznimi enotami določene na podlagi različnih in med seboj nasprotujočih si načel - po načelu etnične homogenosti in po načelu kultumo-zgodovinske identitete. Take notranje meje, ki so bile določene zelo poljubno, ne morejo biti podlaga za konfederalizacijo Jugoslavije«. Vuk Draškovič je bar sasvim precizan: treba u Hrvatskoj i Bosni osnovati nekoliko pokrajina /srpskih/, koje bi valjda imale glasove za Srbiju, pa tek kad se tako proSire mede Velike Srbije, onda može da se razgovara o konfedera¬ ciji. Kosta Čavoški ostavlja nas u mučnoj ncdoumici. A ona izaziva zebnju i zabrinutost zbog mračnih asocijacija. Eto, nama u Srbiji ostaje, bar za sada, samo da čekamo da neko od prvaka srpske opozicije objavi javnosti da ga je kao gradanina ove zemlje sramota zbog onog Sto njene vlasti rade na Kosovu, kako je to pošteno i iskreno rckao ovih dana kandidat DEMOS-a dr. Jože Pučnik. Najavljeno je i osnivanje srpske socijal-demokratske stranke. Da li če, bar ona, u svom programu i radu, prekinuti sa tom više nego stogodišnjom kolo- nijalnom politikom Srbije prema Albancima, nastavljajuči na tom planu svetle tradicije Socialdemokratske stranke Dimitrije Tucoviča? A on je davno, skoro pre osamdeset godina, pozivao srpsku vladu: »Odnos prema Albancima treba postaviti na jednu demokratsku, kullumu i čovečansku podlogu tolerancije, zajedničkog života i rada. Tu je lek od pobunc, a ne u krvavim jezovitim represalijama koje se odigravaju tamo dole na Kosovu dok mi ovo pišemo«. INTERVISTE ME HAZER SUSURIN MASAKRI M E Sl PAS MASES SE KUSHTETUTES H azer Susuri ishte deri ne shtator te vitit te kaluar nenkryetar i qeverise kosovare, njeriu qe ne Kosove me se shumti ka ditur rreth procedures se nderrimit te kushtetutes serbe, njeri nga lista e polilikaneve te caktuar te arrestohet. Nje muaj pas doreheqjes (shtator i v.k.) e pcrcillnin tete udbashe, po u zhdukčn posa u paraqit kjo gje ne Mladina. Tashme gjashte muaj eshte pa pune. Ka gruan e kater vajza. Eshte magjister i se drejtes. Beson edhe me tej se Kuvendi i Kosoves mund te pengoje ndryshimin e Kushtetutes jugosllave, me te cilin Kosova do te humb gjithe autonomine e saj. *Kur tek ju u ogulit pershtypja se Serbia do te ndrroje Kushtctuten me te mire a me te keq? Derisa vojvodinasit qendronin ishte shume me lehte. Me renien e tyre humbi 79 gdo gjč. Nc mbledhjen e pare te trupave koordinues pas renies se tyre Joviqi na kercenoi fizikisht po nuk pranuam variantin serb te kushtetutes. Atebote pergatitnin listen e arrestimeve te te gjithe politikaneve shqiptare qe mund te pengonin planin e tyre. *Kuria shiti Morina pavaresine Kosoves? Me 19 shkurt, nje dite pas fillimit te gre ves ne Stari Terg, kur Morina ne Beograd pati nje bisede interne me Milllosheviqin, Joviqin e Trifunoviqin. Ishte g do gje e kryer kur Morina nenshkroi kerkesat e udheheqjes serbe. Nga ai gast sipas urdherave te tij eshte bere g do gje qe ka sjclle arrestimin e Vllasit, farsen ne Kuvend dhe gjakderdhjen e marsit. *Mirepo si u be qč Morina kunder deshires suaj, atehere kur kishit ende fuqi politike, te behet shcf partie? Morinen serbet e bene per vete qysh me 1988,pas Plenumit XXI te Partisč. Kete e bene permes kanalesh te fshehta. £do gje ndodhi ne kater sy, mes tij e Millosheviqit. E sa i takon fuqise politike te udheheqjes se atchershme, gdo gje e mori lumi nga fakti se Lidhja Komuniste e Jugosllavise shume heret, ne shtator te 1988, vendosi se kushtetuta serbe duhet te nderrohet gjithsesi ne pajtim me deshirat e anes serbe. Ne thjeshte na bene viktime. * Sipas mendimit tuaj, pra, qysh atehere ishte gdo gje e qarte? Shuvari dhe Dizdareviqi jane fajtoret kryesore te tragjedise kosovare: Shuvari ne Plenumin e XVII, midis konkluzave futi edhe piken e peste, ku shkruante se duhet te pranohen te gjitha propozimet serbe. Ndersa Dizdarcviqi gjithmone ka punuar per Serbine. *Po pse atehere farsa ne formen e »diskutimit publik« mbi kushtetuten serbe ne Kosove? Kerni shpresuar se mund te ndryshoje digka, bile se mund te pengojme apro- vimin e kushtetutes serbe. Derisa faktikisht Shuvari me shoqerine e tij atehere zune te rrcnojne udheheqjen kosovare, prandaj vertete nuk kemi mundur te bejme asgje me shume. Permes kanalesh publike dhe interne organet federa- tive na benin te kuptonim se s’ka kuptim te kundershtojme, se gdo gje eshte e vendosur dhe se punen duhet bere me sa me pak viktima. *Nga keto del se teza mbi greven ne Stari Terg si »fajtore« per fundin e autonomise se Kosoves eshte e papranueshme; s’eshte e vertete, pra se Kuvendi i Kosoves pa greven do te votonte kunder variantit serb? E kunderta. Pa grevat, ngjarjet e marsit do te mermin edhe me shume viktima. *Po si e sqaroni dokumentin e famshem te »shtabit« te Lazar Mojsovit, me te cilin Kuvendi i Jugosllavise arsyetoi shpalljen e gjendjes se jashtezakonshme ne Kosove me 1 marš te vitit te kaluar? Ai dokument s’ekziston. Eshte fjala per falsifikimin e njeriut qe, fatkeqesisht, asokohe ishte edhe kryetar i shtetit tone, i čili per te arsyetuar dhunen dhe ndryshimin me dhune te kushtetutes serbe si dhe humbjen e autonomise se Kosoves, perdori edhe mjete te tilla. Politikanet jugosllavc kane perdorur mjetet me te ndryshme qe t’i shiten Serbise. 80 *Po si sillcj Sllovenia? Te gjithe, thjeshte te gjithc pajtoheshin me ate se duhet ndryshuar kushtetuten serbe. Edhe Ku?ani pajtohej me keto. S’mund t’ua falim aq lehte slloveneve se mbyllen syte dhe lejuan qe gjerat te zhvillohen sipas »regetes serbe«. *Si kryetar qeverie a kini pasur fare te dhčnash rreth asaj se do te arrestojnč Vllasin? Shkresen zyrtare nga organet e sigurimit te shtetit e kam mane pesembedhjetfi dite pas arrestimit te tij. Edhe kctu kemi te bejme me bindje te gabueshme se arrestimin e kane nCnshkruar Millosheviqi e Morina. Urdheri per arrestimin ka ardhur nga organet me te larta federative, para se gjithas nga Dizdareviqi dhe Mojsovi, nddrsa e sendertoi shCrbimi jugosllav i sigurimit te shtetit e jo ai serb. *A keni ditur pčr listen c politikaneve shqiptare qč do arrestonin asokohe? Dig duhet te jete e qarte. Te gjithe ne, tere eliten politike te Kosoves, shCrbimi i sigurimit te shtetit e ka pCrcjelle pothuaj nje vit para sc te zbrisnim nga skena politike. Kujtoj se i kane pCrgjuar edhe bisedat tona nCpCr zyra, prandaj rralle kemi folur rreth asaj se g’na kurdisin. Edhe Vllasin e Kolgecin i kane pcrcjclle. Sigurimi i shtetit ka pasur dosje te posa^me per secilin prej nesh. Kane pritur vetem urdhdrin pdr arrestim. *Mos doni tč thoni se edhe Vllasi dintc per keto? Sigurisht. MirCpo kur flisnim rreth kesaj, qeshej... Nuk besonte se mund ta arrestonin. Tek thcmbrat i kishte edhe kur shkonte ne kafene. *Mirčpo si nčnkryctar i qevcrisč se Kosoves si nuk ndikuat qe sjelljct e turpshme tč ShSSh t 'i pengoni? 81 Mos u mahitni. Ky ishte urdher i organeve me te larta shteterore dhe asnje nga ne s’mund te ndihmonte. Te gjithe ishim te dyshimte, edhe Kolgeci. Nga viti 1981 kishin te gjithe politikanet shqiptare dosje te posagme ne sigurimin shteteror. *Po doreheqja e Kolgecit, po flas per ditet para aprovimit te Kushtetutes, a do te pengonte aprovimin e ndryshimeve kushtetuese? Po, sigurisht. Po nuk dha doreheqje. Kesaj s’ben t’i guditeni, sepse ishte i pari ne listen per t’u arrestuar. Perkunder te gjithave burgosja e tij do ta shtynte per nje kohe aprovimin e kushtetutes, ne Serbi donin ta kryenin kete pa shtyrje. *Pa marre parasysh te gjitha keto, eshte e qarte se ne mbledhjen e Kuvendit me 23 marš nuk pati mjaft vota »per« dhe votimet faktikisht u falsifikuan. Se pari, ne sallen e Kuvendit kishte tcper agjente te sigurimit te shtetit, qe prezentoheshin si delegate! Eshte poashtu e qarte se edhe me votat e tyre per ndryshimin e kushtetutes nuk kishte mjaft vota, por gdo gje ishte kurdisur dhe s’kishe mundesi te ndryshoje gje. *As sikur, bie fjala, Kolgeci te vendoste per doreheqje... Menjehere do ta arrestonin. Ate dhe gjithe te tjeret. Plani ekzistonte dhe vcg duhej realizuar. *A eshte e drejte, nga aspekti juridik, qč kushtetuta te ndryshohet me »masa te j as h t čzakonshm e« ? Pa »masa te jashtezakonshme« nuk do te vinte deri tek ndryshimet kushtetuese. Merret vesh se masa te ketilla gjithsesi suspendojne veprimin e te gjitha institucioneve politiko-juridike, e ne rastin konkret edhe te Kuvendit te Kosoves. Kushtetuta askund ne bote nuk eshte aprovuar ne kohe te »gjendjes se jashtezakonshme«! Po edhe sikur ndryshimet kushtetuese te mos aprovoheshin nC Kuvend, Serbia kishte planin rezerv, me te cilin gdo gje do ta rregullonte... * £ fare plani? Ne Kuvendin e Serbise me aklamacion, ne marreveshje me organet federative, do te vendosnin pdr ndryshimet pa pajtimin tone. Po qe se do te vinte deri te gfaredo rezistence, ka ekzistuar plani i masakrit mbi populi, g fare eshte ky i diteve te fundit. *Prap jemi tek Morina, figura kyge e te gjitha ngjarjeve. A eshte e vertete se eshte perzier ne njeren nga aferat e rendesishme kosovare, prandaj nuk mund te jape doreheqje ne poziten e shefit te partise? Edhe vete kam degjuar dig rreth kesaj, po di vetem se eshte mjeshter i madh. Eshte i perzier ne aferen e dhenies se patent-shofereve, di poashtu se ne gjyq eshte fleteparaqitja, qe flet pCr ate se ka shkelur per vdekje nje njeri me automobil (i čili edhe me tutje njihet si personi N.N.). Eshte e ditur pergjithesisht se ne shtepine e tij pa nderprere luhet me para dhe ne nderkohe mirren vesh se gfare do te bejne si shefa te Partise Komuniste te Kosoves. *Mos don te thote kjo se edhe te te tjeret nga garnitura e tij jane le ngaterruar neper afera? Oligarkia serbe planet e veta i ka realizuar permes njerezish te dyshimte. Ne 82 krye te SPB krahinore eshte Jusuf Karakushi, emigrant shqiptar, keni degjuar se 5 ’flasin per ta sot e kesaj dite. Ismet Emra, gjyqtar ne procesin kunder Vllasit, eshte emigrant. Poashtu edhe Momgillo Trajkoviqit, sekretark te tashem te organizates partiake te Prishtines, ne gjyq i eshte bere fletcdenoncimi per shkak te dhunimit. Poashtu edhe Gani Jasharit, i čili si mesimdhenes ka dhunuar nxenesen e vet. Muhamet Bičaj, anetar i Kiyesise se Kosoves, ne shtepine e tij fsheh femijen e me te njohurit kriminel te Evropes, Haki Cekut. Kunder Vukashin Jokanoviqit ne Gjyqin Komunal te Vitise eshte e ngritur padia per shprehje te urrejtjes kunder shqiptareve, njehere, kam qene vete i pranishCm, i qe kercenuar publikisht Ekrem Arifit, anetarit te meparshem te Kryesise se Partise, i čili ishte ne burg deri me 14 shkurt, se do ta likuidoje fizikisht dhe politikisht. Shihni se 9 fare njeriu ishte kryetari i Kuvendit Krahi- nor, ndersa tani nenkryetar i kuvendit serb. Te kctilie njerez tani udhehcqin Kosoven Otto Grum (Mladina) INTERVISTE ME ADEM DEMAQIN MJLLOSHEVIQI PUNON PER NE K ur ne dhomen e bisedimeve te SHNK ne Stara Gradishke hyri nje 54 vjegar flokethinjur, i shkurter dhe trupngjeshur, me nje pale syze dioptrie te madhe, me nje jakore xhins dhe pantollona traperesh qe si shkonin viteve te tij (mirepo qe ishin pjese te uniformes se te burgosurve, krahas asaj tjetres ngjyre ulliri) nuk ishte aspak e thjeshte te lidheshin mes tyre sjellja e tij e lirshme si prej bandilli me figuren e mitologjizuar te separatistit gjegjesisht te martirit kosovar (varesisht prej kendveshtrimit politiko-gjeografik). Mirepo biseda dyoreshc, te cilen po e japim ne teresi, ashtu si? ishte kapur ne blokun tim te gazetarit (ingizimi i bisedes dhe fotografimi i bashkebiseduesit s’ishin te lejuara) na e zbulon Ademin si nje njeri qe nuk i fsheh bindjet e veta politike, mirepo as edhe ndryshimet e pikepamjeve te veta te shkaktuara nga koha dhe rrethanat. Ai i percjell te gjitha ngjarjet aktuale permes mjeteve te informimit. Pohon se nuk ka ambicje politike pas daljes nga burgu. Te le pcrshtypje se vertet nuk pretendon ne gfaredo funksioni te pushtetit, mirepo e preokupon forca e drejtimit te proceseve politike. Eshte plotesisht i vetcdijshem per »kapitalin e vet poli¬ tik«. Ademi punon ne finalizimin e lapsave kimike qe eshte ndcr punet me te lchta per te - per shkak te moshes se shtyre dhe shikimit te dobet. Per kushtet e jeteses brenda mureve te burgut nuk folem gje perveg kur e silite rasti: Jam antialkoolik, antinikotinist dhe antikofeinist. Jam pergaditur mire per kete ferr-thote Demaqi - qe kohen e burgut, »vitet qe ia hengren karkalecat« e veshtron nga pozita e njeriut te predestinuar p 6 r vuajtje nga te cilat mbrohet me ane te fatalizmit. Nuk u pajtuam me nje pjese te madhe te pikepamjeve te tij, gje qe nuk e konsideruam si shkak qe ato te mos ia paraqesim opinionit lexues, sepse Adem Demaqi gjithsesi eshte perfaqesucsi kryesor, bile mund te thuhet pionieri i nje linje te rendesishme politike kosovare. 83 KAM GENE KUNDER DHUNES DHE ATENTATEVE Ju njohin per ideolog te separatizmit. Mirepo njekohesisht keni munguar ne te gjitha trazirat e medha - te 68-es, te 81-tes, te 88-es dhe gjer me sot, dhe ate me nje alibi te persosur: gjithmone ishit ne burg. Po, eshte kjo nje situate paradoksale ne kulm. Dhe perse? Duhet futur ne thelbin e gjerave. Čili eshte konflikti i Jugosllavise se sotme? Klasa e para- ziteve burokrate e ka mbuluar gjithe shoqerine. Xhidoja thote »klasa e re« mirepo nuk e thote se čila. Kjo klase burokrato-parazitare, per te vazhduar sundimin e vet, ne mungese te armiqve duhet t’i shpike ata, dhe, neqoftese ata ekzistojne me te vertete, atehere duhet t’i ngreje lait dhe t’i paraqese ne drite te shtrember per te arsyetuar keshtu ekzistencen e vet. Kesaj klase i duhet qe armiqte e vet t’i paraqese si gogole te frikshem, t’i etiketoje, per te arsyetuar keshtu barbarizmin e vet dhe mbajtjen e njeriut, per shembull, per 30 vjete ne burg. Logjika e kesaj klase eshte logjike e shtangimit, e ngurtesimit, e kalcifikimit, e palevizshmcrisc, e antidialektikes. Ata perpiqen qe pikcrisht si te tille t’i paraqesin kundershtaret e vet, dmth. si kokengjeshur qe s’kane ndryshuar aspak per 25 vjet. Mirepo qellimet politike nuk mund te jene jashte kohes dhe hapesires. Gjerat duhet veshtruar ne kontekstin qe ua diktojng rrethanat e caktuara. Edhe mua keshtu ma mveshen nje trillim, se gjoja qenkam an- gazhuar per dhune dhe atentate, ndersa e verteta eshte se me se shumti une kam luftuar kunder tyre. Po te kisha qene per zgjidhjen e 9eshtjeve me ane te atentateve, do ta kisha realizuar se paku nje. Gjithmone kam qene kunder perdorimit te dhunes. Keshtu psh. me thoshin atehere qe te vrisnim sekretarin e athershem partiak te Kosoves Dushan Mugoshen. Isha kunder kesaj. Ne vend te tij do te vinte Jovani, Stojani... Ani, le te na mbyllnin e le te na vrisnin ata, ne s’do te bejme nje gje te tille. Disa nga shprehjet qe po i pčrdomi po me japin asociacione - qe s'mund t’u bej dot balle - te fjalorit te protagonisteve tS te ashtuquajturit revolucion anti- burokratik. Revolucioni antiburokratik eshte nje falsifikat, eshte nje renovim dhe perleritje e klases se burokrateve duke hequr nga pushteti klasen e vjeter, tashme senile dhe te ngopur. Ne vend tg saj erdhi ne pushtet nje gjeneratg e re e paskrupullt, produkt i sg vjetrgs, ne kulmin dhe ng stacionin e fundit tg kgtij seleksionimi negativ. Ndgrkaq paraqitja e jashtme antiburokratike s’gshtg gjg tjetgr ve9.se nje fshehje e thelbit te vet burokratik. Burokrati gshte e kundgrta e politikanit. Ne puncn e vet ai nuk do te marrg parasysh fare kurrfarg faktorcsh ekzistues ng natyrg dhe shoqgri. Ng kokgn e vet ai ka njg skcmg dhe qellim tg cakluar jashtg kohgs dhe hapgsirgs. Argumentet ai do t’i zgvendgsojg me dhunen brutale sepse zgjidhje tjetgr nuk ka. Pgr dallim nga ai, politikam ne pungn e vet merr parasysh faktorg tg panumert, dhe sa me i gjere te jetg spektri i vgshtrimeve tg tija, aq mg e suksesshme dhe largpamgse do tg jetg politika e tij dhe aq me pak do t’i duhet te pgrdorg dhungn. NE KEMI QARE MJAR Si e vleresoni reaksionin e stuhishem ne Kosove te shkaktuar nga lajmi i genjeshtert per lirimin tuaj nga burgu? 84 Masat e popullit nuk e durojne njollosjen dhe etiketimin tim. Ne gjykimin e fundit, e gjithe Kosova e dinte se jemi te pafajshem. Ishte ai nje proces i inskenuar. Ve?se procese te tilla i benin atchere mjeshter me te medhenj se Slloboja. Kur mbretcron situate e rcnde, brenda popullit zgjohet dhe sundon nje ndjenje iracionale, shpresa se nje njeri i vetem mund ta zgjidhe krizen. Ata njerez i kane gmuar objektivisht vuajtjet e mia. Eshte kjo nje forme e shfaqjes se dashurise ndaj njeriut te denuar pa faj. Para 25 vitesh tubuat nje grup ilegal prej rreth 300 bashkemcndimtaresh. Kethimin tuaj keto dite e priten te ngazellyer dhjetera mijera veta. Politika qe me mbajti ne burg afer 30 vjete u tregua si e deshtuar. Politika ndaj Kosoves ishte deshtimi me i madh investiv i kesaj Jugosllavie, si ne aspektin politik, ashtu edhe ne ate ekonomik. Ata njerez shpresojne, dhe mendoj se nuk gabohen, se, po te kisha une mundesi qe te jepja kontributin tim per zgjidhjen e kesaj gcshtjeje - do te isha me i suksesshcm se sa kjo klase burokrato- parazitare, qe gjcr me sot tregoi gjithgka dhe asgje. Kjo mase njerezish, duke marre parasysh pervojcn e hidhur te gjertanishme, kcrkon tani njeriun e vertete te ndershem qe do t’ia rrcfente shtegdaljen. Gjeneratat e reja jane per zgjidhjen e krizes, por jo ne kete menyre, me dhune dhe kčrbag, me bomba lotesjellese qe nxisin lote. Vertet ne kemi qare mjaft. Mirepo edhe mungesa e juaj e gjate per shkak te qendrimit tuaj ne burg, ka krijuar prej jush nje simbol qe po i ndihmon fames suaj te tanishme. Po, une sapo fola per deshiren dhe shprescn iracionale e čila e ka edhe bazen e vet objektive. Besimi ne mua nuk eshte i pabaze. Populli i ndjen disa gjera instinktivisht. Ne nje rast kam pase thene se me pare do te doja te me vrisnin djalin se sa nje serb. Fitorja me e madhe e popullit shqiptar ne kohe te fundit eshte shenuar me faktin se ai arriti te permbahet dhe te mos lejoje hakmarrjen, me gjithe raprezaljet dhe vrasjet. Keshtu jane mundur te gjitha forcat demo- niake qe fshihcn brenda ?do populli. Shqiptaret jane te gatshem per jele te perbashket me vellezerit serbe e malazez, pa kthimin e goditjeve dhe me shikim pcrpara, kah ardhmeria. Vjet hodhet poshte akuzen se jeni angazhuar ndonjchcre per Kosoven etni- kisht te paster apo per shpemguljen e serbeve dhe malazezeve. E vertete, kurre s’jam angazhuar per dig te tille. Mirepo, sikur Kosova t’i bashkohej Shqipcrise, per g’gjč keni luftuar dikur, a mos do ta ndjenin edhe serbet e malazezet, - te shprehem me fjalet tuaja - Jugosliavine nene, ndčrsa Shqiperine njerke? Vertet keshtu do te ishte sikur te realizohej kjo gje. KRYENGRITJE MASIVE ME M J ETE PAQESORE Kerkesa per bashkim me Shqiperine evoluoi ne kerkesen per republike te Kosoves. Si erdhet gjcr aty? Pra 25 vitesh shqiptaret ne Jugosllavi ishin te vetmuar. Askush s’donte t’i kuptonte, dhe aq me pak te ndante vuajtjet me ta. Klasa burokrato-parazitare, e misheruar ne Rankoviqin dhe te tjeret, ndodhej atehere mbi kale dhe ne vrullin 85 e saj me te madh. Ne ato rrethana, prandaj, bashkimi me Shqiperine mbetej si i vetrni cak i mundshem per shqiptaret qe te shpetonin nga shfarosja, shpemgulja dhe nga te gjitha te keqiat e tjera qe ua ngarkonte pushteti i atehershem per realizimin e projektit te Gubrilloviqit. Raprezaljet ishin tejet te renda. Shpemguljet ishin masive, qindra mijera shqiptare sot nuk mund te kthehen, burgosje, vrasje... Kur e ndryshuat mcndimin tuaj per bashkimin e Kosoves me Shqiperine? Askush s’me ka pyetur ndonjehere per ndryshimin e pikepamjeve te mia, UDB-ja nxirrte gjithmone ate qe i duhej per politiken e dites. Kam filluar te evoluoj ne mendime me 1968, pas intervenimit ne (^ekosllovaki. Pata kuptuar atehere se ne ne caqet tona politike duhet te veshtrojme me gjere, edhe inter- esat e te tjereve, te popujve vellezer me te cilet jetojme nje kohe aq te gjate. Duhej gjetur nje zgjidhje te pranueshme per te gjithe. Ishte kjo kohe, dy vite pas renies se Rankoviqit, pas se ciles situata qe permiresuar gjer ne njefare mase por jo edhe esencialisht, ngase serish mbi kurrizin e shqiptareve te Kosoves mbeti klasa burokrato-parazitare, kete radhe ne botimin shqip. Ne hapin tim te dyte, ne aspektin evolutivo reformues, ka ndikuar kushtetuta e vitit 1974 dhe gjithgka qe i parapriu asaj, atehere kur debati per opcionin »Kosova republike« zhvillohej haptazi dhe me plot arsye dhe shkaqe. Mirepo per shkak te dominimit te klases burokrato-parazitare te botimit serb, (jcshtja u zgjidh vetem pergjysem. Pas vitit 1974 u be e qarte se ne Serbi nuk pajtoheshin me ato qe u realizuan me ndryshimet kushtetuese, thuase, zoti e di ?’kishin humbur, dhe ne kete kontekst u inskenua procesi gjyqesor kundCr meje dhe disa grupeve me te cilat nuk kisha kurrefare lidhjesh. Ishte ky fdlimi i largimit nga qendrimet funda- mentale per ofrimin e popujve dhe per zgjidhjen e problemeve me rruge paq6sore. Gjykimi vertetoi se Titoja dhe te tjeret tashme kishin kapitulluar. Shqiptaret e ndjene kete gje dhe sakaq nder ta u shtua rezistenca kunder ketij trendi negativ. Arritem ne thelbin e gjerave. Pas vdekjes se kryetarit Tito, nje faktori qe sido-kudo i permbante qe te mos shperthenin kontradiktat midis klases burokrato-parazitare dhe synimeve per demokrati te masave popullore, jo vetem te shqiptareve po dhe te gjithe popujve jugosllave, u poqen te gjitha kushtet per kryengritje masive me mjete paqesore. Kosova, si hallka me e dobet e federates, perplot padrejtesi dhe vrer, shpertheu e para ne tentimin e saj per te gpushtctizuar klasen burokrato-parazitare. SHOIPTARET NUK JANE AS PAKICE DHE AS KOMBESI Mirepo kur kerkohet qe Kosova te jete republike, duhet pasur parasysh se shqiptaret jane kombesi dhe se do te ishte ky nje rast mik ne Europe. - Shqiptaret mund t’i quani si te doni, mirepo pothuajse gjy sma e tyrc gjenden ketej kufirit dhe s’ka si te pranohet qe dikush t’i trajtoje si pakice apo kombesi. Nese kemi thene qe jemi per barazi te shqiptarcve, dhe kete me fjale sot nuk e mohon askush, edhepse ne jete behet e kunderta, atehere forma e kesaj perm- bajtjeje te barazise s’mund te jete asgje tjeter pos republikes. (^do forme tjeter do te binte ne kundershtim me kete permbajtje dhe dihet se pa forme nuk ka permbajtje. Vetem ne republiken e tyre shqiptaret mund te ndjehen te bara- barte e te parrezikuar dhe te jene element i forcimit dhe jo i dobesimit te Jugosllavise. Konstituimi i republikes do te thote pranimi i shqiptareve si 86 populi i barabarte me te tjeret ne Jugosllavi, ndcrkaq dihet se vetem te bara- bartct mund te duhen dhe te kene besim tek njeri tjetri. Me konstituimin e republikes, a mos po hapet sčrish gcshlja e lartpermendur mbi nenerine (Serbia) dhe njerkerine (kete radhe Kosova)? Po, ve^se ka nje ndryshim. Serbet dhe malazezet ne Kosove fitojne keshtu dy ncna. Serbia eshte brenda Jugosllavise dhe serbet nuk humbasin asgje. Perše? Sepse edhe shqiptaret nuk humbin gje. Ne kete mCnyre edhe shqiptaret fitojne nje nCne te re; Jugosllavia nga nje njerke e lige shnderrohet ne nene. Dhe me qendrimin e tyre te fundit masat shqiptare treguan se me gjithe ato pesime, jane te gatshem ta pranojne Jugosllavine si nje nCne te veten. Atehere shqiptaret nuk do te kishin ndonje shkak qe te ndjeheshin si ke njerka sepse do te ishin te barabarte, sepse do te hiqej raporti kolonialist zoteri-sherbetor, nje raport qe klika serbe ne fuqi po perpiqet t’ia imponoje popullit shqiptar. Nga kjo qe thate tani sikur del parulla e njohur »Trepga punon - Beogradi ndčrton«. Kjo parulle nuk qendron. Mirepo Jugosllavia ka investuar ne Kosove nje kapital kolosal dhe fare kot. Nje Kosove e tille pCr Jugosllavine nuk eshte rentabel. Dhe ku mbeten gjithe ato para? Ne duar te klases burokrato-para- zitare. Eshte gCshtja ke politika e mbajtjes nen fre te shqiptareve duke ua imponuar nje udheheqcsi qc ata nuk e duan. Mirepo zgjidhja e problemit ka filluar te shfaqet ne horizont. I kuptoj hallet e serbeve dhe malazezCve dhe vuaj bashke me ta. E di mire fdo te thote pakice dhe frike. Gjithmone do te jem ne anen e pakices, qofte te scrbcvc, te malazezeve, romeve, turqve a kroateve ne Kosove. Mirepo askush, pra as armata dhe as policia nuk mund t’u prcmtojne siguri atyre nCqoftese masat shqiptare ne Kosove do te ndjehen si rober, te shtypur dhe pa te drejta. Nderkaq kurrfare zgjidhje nuk mund te kete pa shqiptaret ose kunder tyre. Njera nder tezat qe po lansohet ne Beograd eshte edhe ajo »pCr shqiptarCt, ne territorin tone serb.« Shu-ohet pyetja: prej nga na qenka ky territor serb, prej kujt e trasheguan? Serbet ne Kosove jane prej shek. 6-7, mirepo historia s’fillon aty. Dihet se kush e ka banuar ate territor dhe pothuaj gjithe Ballkanin, dhe se kush do te mundte te shtronte te drejten historike. Mirepo kjo s’eshtc ne rregull dhe keshtu serish do te arrinim ke caqet jashte kohes dhe hapesires. Domcthene na mbetet vetem gjendja reale, se kush banon ne nje territor te caktuar, dhe jo e drejta historike. Sot ne Dalmaci nuk ka shqiptare, edhepse aty dikur jetonin iliret. Mirepo do te ishte marrezi po te kerkohej sot Dalmacia shqiptare. Shqiptaret e duan ate territor ku jane duke jetuar sot. Kjo s’do te thote se nuk i kam parasysh apo nuk u jap rCndCsi sentimenteve pCr mitin e Kosoves apo p6r disfaten serbe ne Fushe Kosove. Ketyre gjerave shqiptaret edhe para meje u kane kushtuar rendesi dhe keshtu do te ndodhe edhe ne te ardhmen, mirepo kjo s’eshte nje gje qe duhet vene ne plan te pare. Jeni deklaruar si humanist. Po, humanist do te ishte nje emertim i sakte. A mund te shkojne se bashku humanizmi me platformen staliniste te dores se fortc dhe me rcspcktimin e Enver Hoxhes? 87 Kurrendonjehere s’e kam perfaqesuar stalinizmin dhe doren e forte. Kcto jang shpifjc. Per Stalinin asnjehere s’kam pasur mendim te larte, ai nuk ishte vazhdues i denj i Leninit, edhepse ne karrieren e vet politike i kishte edhe ca merita, sidomos ne krijimin e koalicionit antifashist ne Luften e Dyte Boterore. Mirgpo pas lufte, nuk i shkoi per dore ta zhvilloje socializmin ne drejlimin e duhur sepse zgjerimin e socializmit e mendonte permes BRSS-se. Po raporti i juaj me Enver Hoxhen? Eshte e pabesueshme, por ne thelbin e vet, edhepse ka folur gjithnjg mirg per Stalinin, i čili nga ana e vet i pati dhene nje perkrahje te konsidcrueshme Shqiperise, Enveri ishte mg sg paku stalinist. Nuk iu ka pgrmbajtur skemave tg Stalinit. E pati kuptuar shumg drejt vetglgvizjen e pgrmbajtjes shqiptarc dhe e pati zhvilluar ng mgnyrgn e vet dialektike. Nga vendi mg i prapambctur ng Europg, nga njg shembull pgr tg keq, pgr gjithsejt 40 vjet ai (Enveri) arriti tg krijojg njg shtet qg sot mund tg krenohet me vetveten. Prandaj ung e respektoj atg si birin mg tg madh tg popullit shqiptar dhe si njg udhgheqgs gjenial qg, natyrisht i ka pasur edhe gabimet e veta, por asnjg gabim strategjik. Kam pershtypjen se, edhepse jeni intelektual, nuk i shihni ose nuk doni t’i shihni dobesite e regjimit shqiptar qe pati vendosurEnver Hoxha, duke filluar nga prapambeturia e gjithmbarshme ekonomike, gjerkc totalitarizmi nga i čili njerezit ikin. Ng £do drith ka egjgr. Nuk gjgndet askund njg shoqeri sterile qg do t’i kgnaqte tg gjithg. Ng Shqipgri mund tg jeng tg pakgnaqur vetgm qelepirgjinjtg, kontra- bandistgt, spekulantgt dhe eventualisht ndonjg kundgrshtar politik me prirje burokratike. Mirgpo shtresa e burokratgve ng Shqipgri gshtg mg e holla sepse Enveri nuk ka lejuar qg ajo te zhvillohet. Ka bgrg selekcionim pozitiv. Pgr $do 5 gjer mg 10 vjetg ka bgrg spastrime, por jo ng atg kuptim qg ia mveshin. I ka hequr nga pozita tg paaftgt dhe i ka vgng ng vend tg tyre mg tg aftgt, mg tg shkolluarit. Ng Shqipgri sundon sistemi njgpartiak, mirgpo ajo parti zhvillon njg politikg qg i pgrgjigjet mg sg miri interesave tg njergzve punonjgs dhe tg intcligjencisg. Edhepse s’keni qene kurre ne Shqiperi, a mund te na pergjigjeni shkurtazi ne pyetjen se a ka ne ate vend liri njcrezore dhe demokraci? Ka aq sa lejojng mundgsitg materiale dhe tg tjera, dhe ng tg ardhmen do tg ketg pgrhcrg e mg shumg. Projekti i Enverit, vazhdues i tg cilit gshtg Ramiz Alia, shkon ng atg drejtim. T’i kthehemi Jugosllavise. Per Azem Vllasin, pas arrestimit te tij, keni pas folur me nje doze tč dashakeqčsise. Perše? Azem Vllasi eshtg viktimg e politikgs vetjake. Ai gshtg shembulli tipik i kolltukofagut dhe pgrfaqgsuesi tipik i klasgs burokrato-parazitare. Me mijgra djem dhe vajza te pafajshme ai i ?oi ng robgri vetgm qg t’u bgjg lajka zotgrinjve tg vet dhe pgr tg ruajtur kolltukun e vet. Ngna dialektikg atij ia solli ng pjatg atg qg e meritonte. Mos eshte qendrimi juaj ndaj Vllasit pak kompleksiv dhe me ndonje ngarkese ndoshta edhe per shkak se shqiptaret ne kohe te fundit krahas emrit tuaj e brohorasin edhe emrin e Vllasit? 88 S'eshte puna aty. Nuk kam asnje ambicje politike dhe nuk e shoh karrieren time ne politike. Veprimi im konsiston ne faktin qe te ndihmoj sa te mund per zgjidhjen afatgjate te geshtjes jugosllave (sepse Kosova nuk eshte nje geshtje me vete) per demokraci dhe per marredhenie shumepartiake. Nje stalinist nuk ka si te anoje kah sistemi shumepartiak, ndersa une jam me mish e me shpirt per nje sistem te tille, sepse nuk ka ndonje menyre tjeter per heqjen nga pushteti te klases burokrato-parazitare. A mund le kete megjithate mundesi qe te gjendeni ne nje program te njejle politik me Vllasin (edhepse ate s’c kemi pyetur)? Nje mundesi e tille nuk ekziston, perpos, neqoftese Vllasi do t’i nderronte bindjet e veta dhe do te angazhohej per konstituimin e Kosoves si Republike. Ne kuptimin politik Kosova po ndryshon me nje shpcjtcsi te mifeshme. Q’mcn- doni per alternativen, qe po forcohet dita me dite edhe ne Kosove? E vetmja menyre shpetimi nga kjo situate e pashtegdalje, tragjike, tragji- komike dhe e marre, eshte vcndosja e dcmokracisg dhe e sistemit shumepar¬ tiak ne te cilin njerezit per qendrimet e veta politike do te luftonin me rruge legale dhe paqesore, pa qene nevoja per ilegalitet dhe ushtrim te dhunes. Mirepo burokracia s’dorezohet leht. Forcat anti-dcmokratike ne Kosove jang kundcr inkuadrimit te shqiptareve ne jetcn politike dhe kunder demokratizimit te te gjithe Jugosllavise. Prandaj ^eshtja e Kosoves eshte edhe gčshtjc e demokracisc, e sistemit shumepartiak, e barazise se te gjitha kombcve, e humanizmit. A mos kcni frike se pas daljes nga burgu, perveg aureoles se martirit do te humbni edhe luflen konkrete politike me botčkuptimet me bashkekohore? Kesaj nuk i frigohem, sepse une jam i inkuadruar pikerisht ne ato rrjcdha zhvillimore bashkekohore. Si nje dialektik i betuar, nuk i frigohem progre- sives, por perkundrazi, me gjithe qenien time inkuadrohem ne te. Pasi te dal nga burgu, politika ime e vetrne do te konsistoje ne faktin qe te nxis per pajtim, bashkepunim, mirekuptim, sidomos me ata qe kane frike prej njefare supremacie shqiptare, si dhe qe te perdor gjithe kapitalin tim per zhdukjen e Sfaredo tentimi te mundshem qe ne gfaredo mcnyre qofte te shfrytezohet per te keq superioriteti numerik i shqiptareve. Kur eshte fjala per Jugosllavine, nuk do t’i kursej fuqite e mia - aq sa varet prej meje - per kontakt me forcat politike nga pjeset e tjera te vendit ne drejtim te ofrimit dhe bashkepunimit, por kurdohere ne raporte te barabarta. PO DIGJEM Sl QIRIRI Ketu ne burg jeni nje lideri pakontcstueshcm midis te burgosurve te kombesise shqiptare. Ndegjoni, ketu jam me i mogmi dhe te mogmit rcspektohcn pak me shume. Na kane mbledhur ketu nga ane e anes dhe po pcrpiqemi t’ia lehtesojme njeri tjetrit keto kushte te sketerres. Sa eshte e sakte nje teze per juve si per nje mesues politik te burgut? S’e kursej veten qe te shpjegoj aq sa mund. Neqoftese i thone kesaj mesuesi, atehere nuk e mohoj kete gje. Mirepo, neqoftese mendoni ne ato qe mi 89 mveshin dosjet policore, mund t’ju them sc jeta praktike cshte nje mgsuese shumg me e madhe nga te gjitha ato qe do te mund t’ia mesoja une ndokujt. Kjo politike e klikes burokratike serbe, me gjithc te metat dhe mungesat e veta, i ka dhe ca ang pozitive. Me zjarrin dhe goditjet e veta te parreshtura, drejtuar ne radhe te pare kunder shqiptareve, vgrtet ia arriti qe te homogjenizoje popullin shqiptar. As pgr 100 vjcte te tera s’do te kisha arritur une me rrefimet e mia ate efekt qg e arriti mireberesi yne Sloboja per keta dy-tre vjete. Politika serbe s’do te kuptoje domosdoshmerine. Mu per kgtg shkak ajo ka marre grusht pas grushti dhe ka pesuar aq shume disfata. Ate qe po e bejne ata sot ne Kosove eshtg njg pgrpjekje e mundimshme, me mish e me thonj, pgr tg fshehur gjithg ato disfata qg ishin pasojg e mosgadishmgrisg pgr tg kuptuar ligjin e domosdoshmgrisg. Sa i pgrket politikgs, pa njg respektim te plotg te vullnetit tg individit dhe tg popullit, udhgheqja shtetgrore s’mund tg ndgrtojg asnjg politike afatgjatg. Si po i pcrjetoni keta 28 vjete te burgut, pa liri, me martesč te rrenuar, si njcri qe s'mund t’i shohe as femijet e vet? Me gjithg kgto vuajtje tg mia, nuk e ndjej veten si tg dgmtuar. Njerezit, me tg cilgt jam ng kontakt, nuk po i pgrjetoj si farg policgsh armiqgsore por si ngpungs qg bgjng pungn e vet. Dhe gjithg vuajtjen time e kam kuptuar si njg gjg pgr tg cilgn jam i predestinuar. E deshgn rrethanat e rastit qg tg jem ng njg situatg ku djegien time tg ngadalshme ta pranoj si kontributin tim pgr ?gshtjen e lirisg e tg pgrparimit tg pgrgjithshgm. Kurrgndonjgherg s’jam gjendur pgrball ngasjes qg tg them se ja - e shkatgrrova jeten time! apo se kgtg gjg ma bgng serbgt! E kam vgshtruar kgtg gjg mg shumg si filozof, si njg dialektikan i vgrtctg. Ng mua s’ka urrejtje. Kushtet kgtu jang te llahtarshme, mircpo ung edhe kriminelin mg tg poshtgr, e shoh me dhimbsuri dhe mirgkuptim. Ng mua s’ka frustracione. S’i kam humbur as nervat dhe as shgndetin. Gjithg kgtg nuk po e pgrjetoj si njg tragjedi personale. Ndoshta pikerisht kjo gshtg strategjia ime psikologjike qg mg ka mbrojtur. A mos keni ndoshta frike, pas kaq shume vitesh, nga data e 6 tetorit kur do te dilni nga burgu? Nuk kam arsye pgr tg pasur frikg. E kam pgrcjellg jetgn me kujdes dhe s’kam ndonjg qgllim tjetgr pos t’u ndihmoj tg tjergve. Por varet prej tyre ngse do ta pranojng atg ndihmg. Pgrpos qg tg digjem si qiriri dhe tg bgj dritg, nuk kam ndonjg qgllim tjetgr ve? tg digjem gjer ng fund. » Večemji list« 24.11.90 pčrk. B.E. 90 PARLAMENTI IRINISE KOSOVARE FJALA E PARE E qarte eshte: Ne Jugosllavi po vdes ideologjia e vetem nje udhe politike, nje ylli, nje ngjyre, nje fjale, nje drejtesie, nje te vertete. Kjo ideologji e vetem nje partie qe avangardizmin e vet e ngurtesoi ne Kushtetuten e RSFJ-se, krijoi kaosin e rrenimit ekonomik te vendit, krijoi shtetin e mbikqyrjes dhe kontrollit totalitarist politik, krijoi paradokse, absurde dhe marrezi ne trajte te Nenit 133 te Ligjit Penal. Ideologjia e vetem nje ylli krijoi hirin si mbeturine te jetes se vet. Social-bolshevizmi i pagezuar si asociacion i veteqeverisesve perjetoi fundin historik. Jetojme ne Kosove. Jetojme ne shembullin me te mire, me reprezentativ te kesaj ideologjie. Partia ketu ende ka monopol absolutist mbi te verteten, mbi te drejten, mbi lirine, mbi gjyqin, mbi gazeten, mbi shkollen, mbi jeten. Jetojme jeten sipas mases se vetem nje partie dhe ideologjie. Nje i vetrni mendim qe kundčrtshton kete parti dhe ideologji mund te ketc si pasoje humbjen e te gjitha te drejtave qytetare: humbjen e te drejtes per shkollim, per puncsim, per ekzistence, per jete. Vrraget e kesaj ideologjie jane shume te thella ne Kosove. Numri i viktimave politike dhe i varreve per gdo dite eshte me i madh. Per ne eshte e qarte: Nuk deshirojme te jetojme ne Kosoven me ideologjine e represionit e dhunes se nenvizuar me te kuq, ne Kosove pa te drejte shprehjeje te mendimit te lire politik, ne Kosoven pa mundesi organizimi te altematives shoqerore, politike e kulturore, ne Kosoven me Nenin 133, ne Kosoven me ambientin natyror me te ndotur ne Jugosllavi, me ambientin politik dhe ekzis- tcncial me te rrezikshem ne Jugosllavi, ne Kosoven e jeteses sipas mases se ideologjise se vetem nje ylli dhe nje ngjyre. Per ne eshte e qarte: Duam shtet juridik, duam shoqeri civile, duam sistem politik shumepartiak, duam organizim te lire shoqeror, kulturor e politik, duam zgjcdhje te lira parlamentare. Nuk duam arme, ankthe e dhune, duam tolerance, dialog, mirekuptim, respektim tč mevetesise individualc, qytetare dhe nacionale. Duam jete sipas mases se njeriut! Per ne eshte e qarte: si brez i ri deshiro jme te krijojme gjurme, ta themi fjalen e mendimin tone per jeten, per politiken, per shoqcrine. Deshirojme te selim udhe per organizimin alternativ te rinise kosovare. Alternativa dhe pluralizmi politik jane domosdoshmeri kosovare. Ne nisme te kesaj udhe le te quhemi parlament i rinise. Le te degjohet fjala jone. Le te jetojme me kurriz, me koke dhe me fryme te shumesise. Me shume ngjyra dhe shume yje. MEFAT! Prishtine, 15 shkurt, 1990 91 STATUTI I »PARLAMENTIT RINOR« I aprovuar ne Seancen themeluese me 15 shkurt 1990 eni 1. »Parlamenti rinor« eshte Shoqate e pavarur e rinise (qytetare te Jugosllavise) prej moshes 16 deri 30 vjajare, gjegjgsisht e te gjithe atyre qe me vcprimtarinc e tyre kontribuojne ne realizimin e interesave demokratike, politike, kulturore e ekonomike te te rinjeve. Neni 2. »Parlamenti rinor« eshte themeluar me qellim qe te marre pjese ne jeten publike politike dhe sociokulturore e ekonomike te Kosoves, shtetit modem jugosllav dhe ne proceset e pakushtezueshme e te menjehershme integmese ne Evrope, si dhe kultivimin dhe ruajtjen e trashegimise shpirterore e materi¬ ale te popujve, si dhe ne mbrojtjen e ambientit te shendoshg. Neni 3. Ng » Parlamentin rinor« veprimtaring e sintetizon dhe e udhgheqg trupi koor- dinues, i čili pgrbghet nga 15-25 angtarg. Trupi koordinues zgjedhet pgr ?do vjet nga angtargt e »Parlamentit rinor« me vota tg fshehta. Neni 4. Trupi koordinues zgjedh Kryetarin dhe Sekretarin, me mandat njgvje^ar por edhe pgrfaqgsuesit e Parlamentit...« ng forumet tjera. Neni 5. Ng trupin koordinues mund tg zgjedhen vetgm kandidatgt mg tg rinj se 30 vjc?. Neni 6. »Parlamenti rinor« mban Seancgn e rregullt dy herg ng vit, ndgrkaq Seancat e jashtzakonshme mund t’i inicojg e t’i thgrrasg trupi koordinues, apo mg sg paku 30 angtarg tg »Parlamentit...« Neni 7. Selia e »Parlamentit rinor« gshtg ng Prishting... Neni 8. »Parlamenti rinor« i shfrytgzon tg gjitha format ilegale tg komunikimit me opinionin publik. Neni 9. Vendimet e »Parlamentit rinor« jang tg plotfuqishme ngse ng mbledhje marrin pjesg sg paku 2/3 e trupit koordinues. Vendimi bghet i plotgfuqishgm ngse pgr tg votojng mg shumg se gjysma e pjesgmarrgsve. Neni 10. Ng gdo vend, institucion kulturor, arsimor, shkencor, sportiv, ku ekziston 92 interesimi per mbeshtetjen e » parlamcntit rinor«, nese ekziston vullneti dhe interesimi i 10 e me shume individesh. Neni 11. »Parlamcntin rinor« para opinionit e perfaqeson kryetari, sekretari apo ndonje anetar i trupil koordinues. Neni 12. »Parlamenti rinor« themelon mediumet e veta masive dhe merret me veprimtari botuese, artistike, letrare, muzikore, sportive etj... Neni 13. »Parlamenti rinor« ka vulen, simbolin dhe xhirollogarine e vet. Neni 14. »Parlamenti rinor« mbron interesat e secilit anetar. Anctaresimi dhe dalja nga »Parlamenti rinor« behet ne baza vullnetare. Neni 15. Shkurtesa e »Parlamentit rinor« eshte PR, OP (Omladinski parlament YP (Youth parlament). PROGRAMSKA DEKLARACIJA ALBANSKOG KULTURNOG DRUŠTVA »SHKENDIJA« S poznati sebe jedna je od prctpostavki upoznavanja i drugih. Stim u vezi, postoji jaka želja, motivacija i volja Albanaca koji žive i studiraju u zagrebu da se organiziraju unutar jednog kultumog društva gdje bi se sastajali i upozna- vali medjusobno, artikulirali svoje potrebe, zahtjeve, želje i volju kao osobe, kao pripadnici Albanskog naroda, kao gradjani SR Hrvatske i SFRJ, i na kraju, kao pripadnici ljudske zajednice. Jednom riječju željeli bi slobodno i demokratski izražavati svoj nacionalni identitet, svoje individualno biče, gdje bi otkrili svoj intelektualni i duhovni svijet, svoje svjetonazore, gledišta i stavove o bitnim pitanjima društvene, političke, ekonomske i kulturne stvar¬ nosti, o suštinskim pitanjima sudbine albanaca na ovim meridijanima, sudbine koja je usko povezana sa sudbinom svih gradjana i naroda Jugoslavije. Jasno je da Albanski narod na Kosovu i Sire u Jugoslaviji doživljava nacion¬ alno osvješčivanje na višem, kvalitativnijem stupnju. Pred brutalnim ugro- žavanjem cgzistencijc na Kosovu, stravičnim padom standarda, siromaštvom i bjedom, ugrožavanjem elementarnih ljudskih prava, tragičnim sužavanjem autonomijc Kosova, on želi u prvom redu i prije svega da živi! Da živi kao čovjek i kao Albanac, da ima životni prostor, da uživa slobodu i demokraciju, da bude ravnopravan sa drugim narodima Jugoslavije, da ima pravo o svojoj sudbini sam odlučivati - kako o svojoj sadašnjosti, tako i budučnosti. 93 Uvažciii pjesnik Migjeni tvrdi: »Bijeda ne traži milost, nego samo pravdu.« Poruka je jasna i aktuelna i danas. Želimo da se naS glas čuje, da ne bude vox clamantis in deserto, nego glas koji daje ton i ljepotu kulturnim potrebama Albanaca u Zagrebu, da se čuje »srcem i ušima«, kako kaže Tagora jer, riječima Malog Princa, »Čovjek samo srcem dobro vidi. Bitno je očima nevidljivo.« Pošto je od životnog značaja da spoznamo sebe i da uspostavimo kulturni dijalog izmedju nas, od jednake je vitalne važnosti i upoznavanje drugih i njegovanje civiliziranog dijaloga sa drugima. Prema torne, mi želimo učvrstiti samopoštovanje, jer čemo time biti u stanju voljeti i poštivati i druge, i to ne samo susjeda, nego i one koji su nam daleko, jer nismo izolirani otoci, nego biča u medjuovisnosti. Dakle želimo cijeniti razlike i njegovati sličnosti. Albansko Kulturno Društvo »Shkendija« načelno zalagati če se za Demokrat- sku, Socialističku Federativnu Jugoslaviju za slobodno civilno društvo, za ljudska prava, za višestranački pluralizam, pravnu državu i poštivanje medju- narodnih normi i konvencija koje je potpisala SFRJ, te za zaštitu i unapredjenje čovjekove okoline, kultumu emancipaciju Albanaca, ali i za usadjenje i njegovanje svjetskih načela - za promociju planetarne svijesti: »Misli glob¬ alno, djeluj lokalno!« sa zbora Albanaca - porijeklom sa Kosova, Makedonije i Cme Gore, gradana sa stalnim prebivalištem u gradu Zagrebu ramatični i krvavi razvoj dogadaja na Kosovu poprima takove razmjere i tendencije da prijeti tragičnom i katastrofalnom raspletu unutar ne samo, Ikosovskog več i jugoslavenskog pa i šireg prosotra. Idejni konspirator takvog razvoja dogadjaja jesu nacionalšovinistički krugovi Srbije koji su dobili punu podršku SR Srbije. Predsjedništvo Saveza komu¬ nista i dio CK Jugoslavije, ovladan oportunizmom a i nacionalizmom, zbog toga nemočan da se suprostavi nasilju jedne republičke organizacije, de faeto je postao idejni zaštitnik najmračnije antikomunističke zavjere unutar jugo¬ slavenskog komunističkog pokreta. Iznad svega, največu odgovornost snose jugoslavenski državni organi. Politička kvalifikacija dogadaja na Kosovu, koja se služi riječnikom staljinis- tičko-višinjevske-rankovičevske provenijencije, su poslužile za opravdanje preduzimanja mjera i sredstva represije i uvodenja izvanrednog stanja na Kosovu. Jugoslavenski službeni faktori su dali podršku rumunjskom narodu u rušenju zloglasnog diktatorskog režima Čaušeskog. To je jedno lice te podrške. Drugo lice podrške krije Rumunjsku u malom usred Jugoslavije, a to je Kosovo, gdje se narodu Kosova ne dozvoljava da živi slobodom dostojnog čovjeka. Protestiramo protiv takvog kršenja osnovnih ljudskih prava i rušenja mokotrpno PROTEST AKDZ 94 Fjalet e qiririt... stečenog ugleda naše zemlje, domovine naših naroda, pa prema torne i Kosovara-Albanaca, Cmogoraca, Srba i drugih. Protestiramo protiv kvalifikacija dogadaja na Kosovu koje su poslužile za opravdanje preduzimanja mjera i sredstava represije i zapravo ugrozile dos¬ tojanstvo svih: Albanaca, Cmogoraca, Srba, Hrvata i dr. Protestiramo protiv kvalifikacija o albanskoj kontrarevoluciji, iredentizmu, separatizmu, šovin¬ izmu koje su jugoslavenskoj javnosti nametnuli nacional-šovinistički krugovi Srbije i do nečuvenih razmjera takvim kvalifikacijama izmanipulirali slo- bodarski srpski narod. I ovoga puta, kao mnogo puta u povijesti srpskog naroda, opet je izgubio srpski narod. Nekada razni Garašanini, Pašiči, Obren- oviči, Karadordeviči a sada njihovi politički unuci i praunuci su demokratska i slobodarska stremljenja srpskog naroda zloupotrebili u suprostavljanju sa drugim narodima, u realizaciji raznih »NAČERTANIJA« za potčinjavanje drugih pa sljedstveno torne i srpskog naroda, jer drugačije ne može biti. Samo u slobodi sa drugim narodima može se živjeti slobodno. Protestiramo protiv blačenja albanskog naroda, koji se optužuje za svakovrsne metode pritiska radi iseljavanja Cmogoraca i Srba, što je apsolutno netočno. Treba danas reči otvoreno, i to je vrlo lako dokazati, da na Kosovu postoji od 1945. godine do danas neprekidna zavjera nacional-šovinističkih krugova Srbije koji se nikada nisu mirili sa činjenicom da Albanci mogu biti ravnopravni sa drugima. Treba se samo upoznati sa dokumentima osnivačkog Kongresa KP Srbije, koji uzgred, do sada nisu objavljeni, i sa dokumentima IV Plenuma SK Jugoslavije pa da bude sve jasno. Nikada se ti krugovi nisu mirili sa prosper- itetom i svestranim razvojem, razvijanjem i bogačenjem kulturnih, humanis- 95 tičkih dostignuča albanskog naroda. Sve je to u mračnim glavama shvačeno kao opasnost po srpstvo i po srpski narod. I danas na očigled čitave jugoslav- enske javnosti, počinje se sprovoditi plan o sprcčavanju Skolovanja albanske djece i ukidanja Univerziteta u Prištini. Nažalost, to se dcšava u zabrin- javajučim razmjerima i u SR Makedoniji, a ozbiljnih zastranjivanja u tom smislu ima i u SR Cmoj Gori. Ovakovo stanje i ove činjenice su nacional-šovinistički krugovi Srbije preobra¬ tih u čudovišnu zavjereničku kvalifikaciju pritiska radi iseljavanja Cmogoraca i Srba, i nametnuli je jugoslovenskim službenim faklorima i zapravo značajno utjecali na iseljavanje Srba i Cmogoraca. . sve Sto radi albanski narod, danas i juCer i poCev od 1945. GODINE, TO JE ZAPRAVO OTPOR TOJ ZAVJERI. Najnoviji razvoj dogadaja prijeti rumunizaciji Kosova, zbog toga energično zahtijevamo: - da se odmah prekine sa bilo kojim stupnjcm izvanrcdnog stanja i omoguči otvoreni, demokratski i slobodni dijalog naroda Kosova koji če sami od- lučivati o svojoj sudbini i jednom zauvijek Kosovo iščupati iz »duše« i »srca« svih nacionalista i šovinista, i konačno Kosovo postane Kosovsko Kosovo, Kosovo Kosovara i ničije drugo. - da se smjesta pozovu na odgovornost i sudi svim licima koja su okrvavili svoje zločinačke ruke krvlju mladih ljudi koji su po Kosovskim ulicama svirepo ubijeni, - da se obezbijedi slobodno izjašnjavanje naroda Kosova, kako bi se današnje i njemu nametnuto rukovodstvo smijenilo i demokratskim i slobodnim izbo- rima izabralo rukovodstvo narodnog povjercnja, - da se prestane sa staljinističkim metodama difcrencijacije koja ima za cilj obezglavljivanje albanskog naroda likvidiranjem njegove inteligencije i najnaprednijeg dijela radničke klase. Protestiramo takoder protiv najnovije za sada pojedinačne i neslužbene inicia¬ tive koja nalazi »spas« za Kosovo uvodenjem Civilne uprave. Albanski narod na Kosovu, Črnogorski i Srpski takoder, kao i drugi narodi, nikada kao sada, ovog trenutka, nisu raspolagali takvim intelektualnim i drugim potencijalom. U demokratskim i slobodnim uvjetima taj je potencijal dovoljan da nade put rješenja kosovskog problema. Narodi Kosova nemaju potrebe ni za kakvu vrstu tutorstva i poniženja pa ni za Civilnu upravu. Za Demokratski savez Kosova - podružnica Zagreb prof. dr. Tom Berisha, dipl.inž. pukovnik JNA u mirovini Za Kulturno društvo »SHKENDIA« prof. Zef Marku U Zagrebu, 29.1.1990 96 FERHAT YMERI TE DASHUR VELLEZER DHE MOTRA ZONJA DHE ZOTERINJ TE NDERUAR MIQ cmi mbledhur sonte ketu qe t’u bejme nderim me pietet viktimave te dhunes policore ne Kosove - lules me te bukur te rini se shqiptare - martireve te lirise. Ju lutem qe me nje minute heshtje te nderojme kujtimin dhe vepren e tyre te pavdekshme! LAVDI U QOFTE! Para syve te tere opinionit te vendit dhe atij botcror u be nje masaker e papare ndaj popullsise se pafajshme shqiptare te Kosoves nga eskadronet e vdekjes qe zbrazen gjithe shovenizmin dhe urrejtjen e tyre te semure. Qe ky nje akt barbar dhe monstruoz gati i papresedan ne analet e civilizimit modem europian e boteror. Kosova u pergjak edhe nje here, shume shqiptare u vrane, u plagosen dhe u tortuman sepse kerkuan demokrati, liri e barazi per te gjithe! Te drejta qe ua garanton Kushtetuta e RSFJ qe eshte ne fuqi. Do te thote, te gjitha ato liri e te drejta qe gezojne kombet e qytetaret e tjere te Jugosllavise. As me shume dhe as me pak. Kerkesat legjitime te popullit shqiptar shume te natyrshme dhe te kuptueshme per gjithe boten e civilizuar u shtypen me gjake. Shqiptaret u injoruan. Dia¬ logu u refuzua. Shteti, nepermjet aparatit policor represiv u shendrua ne nje kron modem qe i gelltit femijet e vet. Dhe feshtja a mos u zgjodh? Jo! Pcrkundrazi, u keqesua edhe me shume. Per te gjithe qytctarct e Kosoves. Por populli shqiptar i Kosoves tregoi edhe nje here trimeri, pjekuri e vetedije te larte. Duarthate, por ballelart e zemcrzjarrte, doli te shprehe kerkesat e tij te drejta ne menyre paqesore, sfidoi dhunen, marrezine dhe terrorin, pa rene ne gracken e luftes qytetare qe qarqet shoveniste serbomedha u perpoqen t’ia imponojng. Fatlumnisht, asnje jete e ndomje qytetari serb ose malazez nuk u shua. Keshtu populli martir kosovar tregoi pjekuri e urti te larte gytetare e njerezore, duke flijuar jeterat e njoma ne altarin e lirise e demokratise, ruajti fqinjte e vet shekullor. Porosia ishte e qarte: le ta mesojne te gjithe se populli shqiptar nuk deshiron te ndertoje lumturine e vet mbi fatkeqesine e tjetrit, por as kurre nuk do te lejoje qe dikush tjeter te peipiqet ta ndertoje mireqenien e vet mbi fatkeqesine e popullit shqiptar ne Jugosllavi. Ai kerkoi dialog, bisedime, por qeveria kukull e Kosoves e mohoi dhe e refuzoi ate vazhdimisht duke i hapur rrugen gjakdcrdhjes ne Kosove. Martiret e Kosoves qe kerkuan demokraci e liri, autonomi e drite per te gjithe, hapen edhe nje faqe te lavdishme te historise kombetare e njerezore, foreuan edhe me shume themelet e endrres dhe shpreses sone: per demokrati - kunder dhunes. Ne Kosove dhe ne tere vendin! 97 Duke perjctuar gaste te veshtira te trandjes historike, kombetare e njerezore, ne shqiptaret, nga te gjitha anet e vendit, qe jetojme, punojme e studojme ne Zagreb, ngrisim zerin kunder aventures kriminale te qarqeve shoveniste te Beogradit dhe te sherbetoreve te tyre, duke qene te bindur se koncepti dhe praktika unitariste dhe hegjemoniste serbomadhe nuk eshte gcles as per Kosoven e as per Jugosllavine, dhe se perfundimisht do te deshtoje. Kujtojme me pietet dhe nderim te thelle, viktimat e pafajshme te dhunes policore, vellezerit, motrat, nenat, baballaret dhe femijet tane - martirč tč lirise! Kujtojme poashtu familjet, te afermit dhe te dashurit e atyre qe u shendrruan ne Me tč lirisč-flutura tč demokracisč nč dri tare tč čndrrčs. Populli shqiptar ne Jugosllavi ka nje enderr te madhe: ajo eshte čndrra e demokracisč dhe e barazise, e paqes dhe e prosperitetit. Lavdi ju qoftč martirčve te lirisč qč vunč jetčrat e tyrc tč njoma nč themelct e kčsaj čndčrre. Fjale e mbajtur ne Komemoracionin kushtuar viktimave te dhunes policore ne Kosove, organizuar nga: LDK - dega e Zagrebit, dhe SHKSH »ShkCndija« ne Zagreb 6 shkurt 1990, Zagreb ShCnim: kroni - figure e mitologjise greke qe gelltistc femijet e vet te porsalin- dur duke qene i frikesuar se kur ata te rriteshin, do t’ia mermin pushtetin. SULLTANI DHE KABINETI (2) a dhe i dyti (po jo edhe i sprasmi!) grup i »shqiptareve te ndershem« me shume merita ne lemenj nga me te ndryshmet, por te merituar ne menyrc te vegante ne fushen e kultures, dhe sidomos te -antikultures: 1. Sinan Hasani, akademik e shkrimtar - hig fare akademik dhe aspak shkrimtar, sepse akademik me dhune e shkrimtar me pune (te te tjercve) - kryeminist6r i »XHON-shqiptareve«; 2. Syrja Pupovci, akademik -varrmihes i Kushtetutes sč Kosoves dhe i auton- omise kosovare - minister zogollian per sherbime, e sidomos abdikime te gdo Hoji; 3. Doktor Muhamet Bičaj - alias doktor Adham-uti i diteve tona, minister i antiarsimit dhe i antikultures, per gdo kohe e per gdo garniture; 4. Rrahman Dedaj, ish drejtor - varrmihes i »Rilindjes« dhe Moisi Golem (ne gastin e tij te lige) i poezise -minister per diferencimin e shokeve te vet; 5. Beqir Hoti, (Valter) Skoti, kryeredaktor e censor (shume) i zoti, si te jete moti, minister i analfabetizmu dhe Tunxh Hatai i gazetave dhe gazctarevc; 6. Basri Pllana, neuropsikiater (me shume NEURO c hig PSIKIATER!) kendi i trete i trckendeshit shqiptarovogel EMIN-SHEFQET-BASRI, minister AD HOC; 7. Pjcter Kola, dale prej menelave te Kole Shirokes - kryeprokuror ne akuzen kunder Kole Shirokes dhe shokeve te tij.; 98 8. Habib Hashani, minister i drejtesise qe injoron Forumin per mbrojtjen e te d rej ta ve te njeriut ne Kosove. 9. Mustafe Dauti, minister per plagjiatc ne Kabinetin e Binak Maxharrit, krye- plagjiator; 10. Azem Hajdini, doktor-elektro-specialist, minister i integrimit te Elektroekon- omise kosovare me ate le Serbise. Per fat te keq: - vazhdon - 99 HALIL MATOSHI »PERŠE PO NA VRISNI...?« K rimi barbar ndaj NUREDIN NUREDINIT ne Haragine afer Shkupit, (fshat me mbi 10 mije banore, rreth 90 pgr qind shqiptare) te cilin e kryen organet e »pushtetit popullor«, s’ka se si te kualifikohet ndryshe pos TERRORIZčM SHTETčROR ndaj popullit shqiptar ne Jugosllavi. Pas mbytjes mizore te bashkfshatarit, nja 200 shqiptare nga ky katund tg nesgrmen ne kortezh shkuan para Kuvendit tg Maqedonisg, duke bartur kufomen dhe duke thirrur: »PSE PO NA VRISNI«, »KUSH PO NA VRET«, pastaj »LIRI, LIRI...« etj. Protes- tuesit shqiptare i pranoi Vullnet Starova, (15 perfaqesues), kryctar i Kuvendit i čili pos ngushllimit nuk gjeti asnje fjale per ta denuar dhunen dhe terrorin shteteror qe ne forma te ndryshme po zbatohet mbi shqiptarct gjithandcj ne Maqedoni. Me ne fund kete u perpoq ta bcje Vasil Tupurkovski, i čili mcgjilhate, mbajti fjalcn dhe qendroi ne kete katund duke u premtuar barazi dhe de¬ mokrati edhe shqiptareve, ne mos per tjeter, per te fituar votat e shqiptareve te cilet e kane humbur minimumin e besimit dhe durimit ndaj udhchcqjes se meparshme shoveniste maqedone... Me 18. janar te ketij viti, »ekspedita ndeshkuese« kunder shqiptareve, e perbcre nga inspektori i urbanizmit, bageristi dhe milicct nga komuna e Hasanbegut (Gazibabes) shkojne ne Haragine per rrezimin e murit te oborrit te Nuredinit pa kurrfare paralajmcrimi. Muri, edhe pse ishte vetem 60 cm. mbi toke, pra ne dimensione te lejuara, duhej te shkulej fare nga faqja e tokes! Sevim NUREDINI, i biri i Nuredinit, 33 vjeqar, profesor i kimise, i čili nente vjet ka punuar ne Shkollen e mesme »Nace Buxhoni« te Kumanoves, pas mbylljes se paralclcve ne gjuhen shqipe, mbetet pa pung; rrgfcn me lot nder sy pgr aktin mizor: »Ng diten kur e mbytgn babCn, gjcndesha ne Shkup pgr ca pung, atje u vonova deri ng ora 15. Kur u afrova te shtgpia pashg murin e rrcnuar dhe babgn e vdekur, mbuluar me njg batani, e shpalova bataning dhe e pashg babgn tg larg ng gjak. Gjaku i rridhte ende nga hunda e goja dhe kishte rrjedhur afer dy metra... stomakun e kishte tg nxjerg jashtg, zorrgt e derdhura anash, poashtu edhe trurin, ndgrkaq njgrgn kgmbg tg shkgputur fare nga trupi. U mblodhen njergzit e shtgpisg. Natyrisht, dhembja ishte e madhe por mg i madh ishte mllefi. Derisa familja po hanin drekg (tg fundit me babang) dggjohet nje dridhje si tg ishte tgrmet. Baba ka dale te shohg se g’behej...gshtg afruar te’bagcri’ dhe duke dashur t’i heqg dyert qg tg mos shkatrrohen, ng atg gasi inspektori i urbanizmit komunal i jep urdhgr bageristit qe t’i bie shtyllgs se betonarmesg e čila e godet babgn dhe e zg perfundi. Dhe ng kulm te barbarizmit, ndgshkucsit e verbuar nga urrejtja, ng vend se t’i afrojng ndihme tg mbyturit, shkojng ng kafene (nja 200 metra larg) dhe fillojng tg pijnc!? E motra dhe e bija bgjng pgrpjekje tg kota pgr ta nxjerre babain, derisa ndalet nje autobus dhe udhgtaret e rastit dalin pgr ta nxjerrg, tashti shumg vong, ngase baba kishte vdekur. U tubua tgrg fshati; dhembja dhe revolta ishin te mgdha. Druanim se mos po ndodh ndonjg tragjedi tjetgr... Menduam ta varrosim ate nate, por pasiqg ngngn e kemi te varrosur ng fshatin Vishticg tg Kumanovgs, dgshironim qg edhe baben ta gojmg atje. Mirgpo sg shpejti u tubuan mbi 2000 njergz dhe kgrkonin qe kufoma tg mos varrosej por tg shkojmg pgrpara Kuvendit tg Maqedonisg. Megjithgse udhgheqgsit e komungs kete nuk e dgshironin, madje 100 ata kishin ofruar nja tre miliarde dinare te vjeter, gje qe jo vetem se i refuzuam por bile edhe na fyen rende. Para Kuvendit shkuam ne kembe, pleq e femije, burra e te rinj... Derisa arritem numri u shtua ne rreth 7000 vete. Aty na priti nje kolone inspektoresh te milicise, e ne e vendosem kufomen para Kuvendit., Masa thirrte: »Liri, liri«, dhe »Pse po na vrisni«... Pas gjysmC ore na lajmeruan se dikush do te flase me ne. Nje delegacion prej 15 vetash u priten te Starova dhe Gogovski, por ne ata nuk i kerkonim. Ne kerkuam Tupurkovskin, Goshevin dhe Ivanovin. Zotri Starova bile kishte thene se nuk paskesh ditur se ka probleme te tilla ne Maqedoni!?G’absurd!? Populli kerkonte qe kufoma te mos mirrej pa ardhur Tupurkovski nga Beogradi, por pas bisedes telefonike me te, ai kishte dhene fjalen se do te vije ne Haragine. Atehcre, une e mora altoparlantin dhe iu drejtova mases duke ua perejellur fjalen e dhene te Tupurkovskit. Atehere pa asnje incident populli u kthye, e varrosem baben vone ne mbremje por revolta ndaj atyre organeve qe po zbatojne dhune dhe politike antishqiptare doli ne siperfaqe. Me 23 janar Vasil Tupurkovski erdhi ne Haragine, para mijera njerezish, dhe me fjale shpresedhenese na i lehtesoi plagct. Ai na shprehu ngushllime dhe u betua se aktoret e krimit do te nxirren ne gjyq. 1 thash Tupurkovskit se shtepia jone ka qcnC gjithmone e hapur per miq e dashamire dhe do te jete e tille perjete, nderkaq per armiq s’do te jete e hapur kurre! Ai me tha falemnderit dhe premtoi se do te na vizitoje ne shtepi. Nga komunaret askush nuk erdhi, sepaku ne ngushllime...« Ismet Ramadani, profesor nga Haragina ne Shkollen e mesme »Zef Lush Marku« te Shkupit dhe veprimtar i kesaj ane e njohtoi Tupurkovskin pCr logjiken e »Bulduzher politikes« ndaj shqiptareve, per heqjen e shkollave shqipe dhe per diferencimin e gdo gjeje shqiptare ne cmer te luftes kunder »nacionalizmu dhe separatizmit« G'eshte e verteta Tupurkovski i ka ditur qe te gjitha, por kete here pas ndonja pese-gjashte vjetesh iu thane haptas nga vete shqiptaret. Megjithe premtimet e Tupurkovskit, aksioni i buldozhereve p6r rrenimin e mureve te tradites shqiptare u paralajmerua se do te vazhdoje dhe tashti eshte e qarte: Maqedonia eshte laborator ku behen eksperimente me shqiptaret, qC keto masa ngadale te praktikohen ne Kosove, ngase Maqedonia ende po sherben si kujdestari qe te kryej sherbimet e politikes zyrtare serbe ndaj popullit shqiptar. Demokracia qe e trumbeton zoteri Tupurkovski dhe bashkevcprimtaret e tij ne Kosove u shnderrua ne Golgote te njemenddt. E ja, edhe kete here nisi ne Maqedoni, pikerisht me vrasjen e nje shqiptari ne shtCpine e vet. 101 HALIL MAfOSHI »ESKADRONET E VDEKJES« SHKELIN MB|. GJAKUN E SHQIPTAREVE... P opulli shqiptar ne Kosove dhe me gjere, perderisa gazetat, mediumet dhe agjencite e tjera te vendit e te botes bejne llogari dhe shtojne tirazhin, po kalon neper nje golgote te llahtarshme te terrorizmit shteteror. Shqiptaret, perderisa behen mbledhje e shkruhen raporte forumesh politike, i jane nenshtruar dhunes me brutale te mundshme te »eskadroneve te vdekjes« dhe ekspeditave ndeshkuese qe synojne pacifikimin perfundimtar te Kosoves. Der- isa serbet e malazezet i akuzojne shqiptaret per terrorizem, nenat shqiptare me lote i percjellin bijte dhe bijat e tyre ne varr, anekend Kosoves... Vriten qytetare te pafajshem, demonstrues paqesore dhe femije, e shteti kercenohct. Deshiron gjak! Ketu me s’ka as zot, as pushtet. Ketu ka lot e gjak ne lufte per liri e demokraci... Zgjidhjen e geshtjes se Kosoves dhe te shqiptareve e dijne te gjithe, madje edhe vete serbet, te dlet me sjelljet e tyre raciste nuk duan ta shohin Kosoven e lire. Si eshte e mundur qe 10 perqind te popullsise se »bardhe« t’i nenshtrojne dhe sundojne 90 perqind te popullsise »zezake« kur edhe ne regjimin racist te Afrikes se Jugut po fryjne ererat e demokracise!? Organet marionete te pushtetit ne Kosove jane pergjegjes per vrasjen e 32 shqiptareve, te rinj, madje edhe femije dhe plagosjen me arme zjarri te mbi 140 te tjereve, pergjegjes para popullit shqiptar, para opinionit demokratik jugosllav dhe atij botcror. Jane pergjegjes perpara historisC sS njerezimit! Pčr kCtb, ata ende pcrpiqen te qendrojne ne pushtet dhe per ta mbrojtur karrieren e vet do te jene te gatshem te vrasin edhe me, derisa kjo t’u behet e pamundur nga ndonje force qofte gjithejugosllave apo edhe e OKB-s. Eshte tragjike se si Beogradi shfrytezon pakicen serbe e malaziase ne Kosove per lojera politike, madje duke i nxitur edhe ata te shtijne ne shqiptarct e pafajshem... Por eshte krenari (shikuar nga aspekti i synimeve afatgjata) qe populli shqiptar edhe pse po perjeton golgote te llahtarshme (ku nuk pretendohet te mberthehet ne kryq vetem nje person por tere shqiptaret) eshte teper i permbajtur dhe durimtar, ngase nuk u shenua asnje rast i vetem i shtirjes me arme ne popullsine serbe e malaziase, poashtu te pafajshme, por te (keq) perdorur ne menyre primitive per lojera politike deri ne gmendi. Gjithandej nga radhet e popullit shqiptar vjen porosia: Mos shtjemi kurre ne popullsine serbe e malaziase! Fundja, shqiptaret nuk duan lufte me aske, ata duan vetem lirine e rrembyer a te shitur, duan demokraci e zgjcdhje te lira, duan ta mbrojne qenien e tyre kombetare dhe integritetin fizik, moral, shpirteror dhe material nga kryqezatat qe tashti e nente vjet po bejne kerdi neper Kosove....Kjo nuk eshte reforme e modclit lindor, as lufte per pushtet, kjo eshte LUFTE PER LIRI... Prej marsit te vitit 1989 deri me 5 shkurt 1990, pra me pak se nje vit, nga terrori shteteror-policor u vrane ose u mbyten mizorisht mbi 70 shqiptare, numer ky qe dihet zyrtarisht, nderkaq u plagosen rreth 300 vete. Per nje vit jo te plote populli shqiptar ne Jugosllavi u pergjak dy here. Ne janar-shkurt te ketij viti ekspedita ndeshkuese filloi me mbytjen e 58-vjcgarit Nuredin Nurcdini 102 nga Haraqina afer Shkupit, ne oborrin e vet. Ai mori »me vete« edhe dhjetera te tjere. Perderisa ne marsin e vitit 1989, »pushteti marionet« i Kosovcs pranoi se eshte vrare vetčm nje qytetar i pafajshem (konduktori Muje Mehmetaj qe gjendcj ne autobus, ne sherbim) ne De$an, nderkaq fčmijet Hajrim Badallaj, 13 vje$, Afrim Bytyqi, 14 dhe Shukrie Obertnica, 16 vjegare, u radhiten ne »separatiste« dhe »armiq«, gje qe s’do ta bente asnje regjim diktatorial, madje as vete Pinogeti!? Se neper Kosove te papenguar nga askush, madje as nga qendrat e sigurimit publik te qyteteve te ndryshme dhe SPB-ja e Kosoves, shetisin banda te shfrenuara te kesaj KRYQEZATE, deshmojne te dhenat e verifikuara, por shteti qe e vret nje pjese te popullsise se vet, tashme po shihet se e vret vetveten. Kur populli rumun i nenshtrohej dhuncs dhe terrorit, po ky Beograd derdhte lote krokodili pcr te vraret, nderkaq per shqiptaret qe po i kositin rafalet e milicise serbe, thuhet se jane terroriste, dhe kcrkohct qe te shtihet masovikisht mbi ta! £’ndjenja liridashese!? Ne Temishoare, u kumtua se u vrane 71 vete, nderkaq ne Kosove pothuaj ky numer u tejkalua. Diktatoret rumune rane, u ekzekutuan dhe po nxirren para gjyqit, ndcrkaq ata qe vrasin shqiptaret marrin levdata, dhe avansime! Evropa eshte megjithate me larg nga Kosova se sa nga Rumania, Evropa ka llogari te tjera... Kosova i lihct kryqe/ates! Rastet me te rcnda (te terrorizmit shteteror) thuhet zyrtarisht se do te ndrigohen, madje kete e ka kCrkuar edhe KEF-i dhe Kryesia e RSFJ-s, por shteti qe ia mcrr jeten qytetarit te pafajshem kurre nuk mund ta paguaje ate, ngase ka vdekur nje pjese e po atij shteti ... Por gjithkund nder shqiptaret mund te dCgjosh vetem konstatimin: TE VRARE PO-TE NENSHTRUAR KURRE! *** Sot, udhetojme ne Podujeve. Eshte 29 janari. Pranvera ne Kosove kesaj herc nuk u vonua, ajo erdhi heret dhe perfundoi poashtu shume hcret per shume te rinj shqiptar6. Po, endrra dhe kenga e tyre nuk pCrfundojnC kurrC: aty ku rane, ende verehet gjaku, aty trendafilat e kuq gjithmone do te jene te fresket, qofte edhe maje shkembi, qofte edhe midis asfalti! Podujeva eshte ne kembe. Te rinjte, ne dy-tri grupe brohorisin: DEMOKRACI, DEMOKRACI... dhe kendojne: BESA-BESE... Disa femije na ofrojne qepe kunder gazit lotesjelles, por nd Podujeve jane perdorur edhe gazera tjera helmuese. Mendoj me vete: ?’i shtyn keta femije te vegjel, gjysme te zdathur e te zdeshur, shume nga ta ne mjerim , te hudhen aq guximshem perpara kordonit te hekurt? Mbase rrezet e lirise! Prishtina eshte e helmuar. Tym, mjegull, lote e gjak... Protestat kane shperthyer ne terc Kosoven. Tashti dhe ai katundari »i ndershem« - ngaqe eshte i »pashkolie« - eshte bere luftetar per demokraci! Kjo do ta tmerroje gazetarin shovenist Milisav Miliqin! Deri sot, Deklaraten per Demokraci- Kunder dhuncs e kane nenshkruar mbi 400 mije vete.I lexova shume emra anglezesh dhe amerikanesh. Ata jane lektore apo studjues ne Universitetin e Kosoves, por edhe gazetare e turiste te rastit. Mbi 2000 milice (vullnetare serbe) kane ardhur ne Kosove, vetem »kokardat jetnike« i kane zevendesuar me uniformen e kalter dhe yllin komunist!? Shtiejne ne masat e pambrojtura nga askush dhe duarthata. Duan t’ua vrasin lirine, demokracine. Por as liria as demokracia nuk mund te vriten... Per keto ncnte vjet, kune nuk eshte ditur se ?’do te sjelle e ncsermja... burgosje e izolime, dcnoncime e diferencime, mbctje pa pune e pa buke, tortura brutalc, kerba? por edhe plumb! Por ?uditerisht nddr shqiptaret, kune ne asnje ?ast nuk verchet frike apo panike! Nje here vdes njeriu! C’tmene perjetoi ky populi fatkeq? £’krenari u shkrep ne balle! £’njcrcz te urte e te sinqerte.. Nescr? Mjegulla e hap gojen si ujk i pCrhitur. Tymi, gazi, helmi... Femijet dhe guret. Plumbat! Brohoritjet: LIRI, DE¬ MOKRACI; kenga: BESA-BESE... Demokracia, varferia, humnerat e ndergjegjes njerezore...Kufomat dhe ?mimi i lirise. Gjaku.Q’kaos, ?’apsurd: LIRIA... 31. janar 1990. Numri i te vrareve sot (zyrtarisht) ishte 11. Ne klinikat e spitalit (Fakultetit te mjekesise ne Prishtine) skena te tmenshme qC ta thyejne zcmrcn, ne je i forte apo ne je i pa ndjenja... Djem te rinj e vasha, te vrare nga bresheria e plumbave, te plagosur perplot. Kune s’kam vizituar spital lufte, por ketu e pashe llahtarin. Ja, ky eshte ?mimi i demokracise- thashe, por dridhesha, goja me minej... Njeri nga doktorct tha: Gjenocid mbi masat e pafajshme... *** 1 shkurt. Fotoreporteri beri fotografite e te vrareve. Nder ta ishte vasha 17- vjcgare nga Lupgi. NxCnese. Kjo vdekje me goditi me se rendi. Gjithgka vdiq neth meje, gjithgka u shtang. Vertet a ka jeta fare vlere pas kesaj skene! Por me behej se Ylfetja buzeqeshte! Sikur t’u thoshte moshatareve te saj: Ejani te vrapojme pas xixeilonjave... Po, ajo vraponte pas xixave te lirise! 2 shkurti na gjeti te vanet. Dhe, i shihnin vanet e reja kolonat e autoblindave dhe banditet e shfrenuar gmendurake dhe, kushedi, kenaqeshin... Dhe i shihnin mijera njerdz te heshtur me gishtrinjte larte, ne shenje fitoreje, dhe kushedi tmenoheshin... Mbi 60 mije llapjane u ndane nga Fadil Talla. NCna s’kishte lot, por mallkim pCr dorCn vrasese. Te gjithe u ulcn mbi vane, per ta shtuar edhe nje van te ri. ^'ndjenje me kaplonte kur kembet me zinin ne vanet e shembura; per vanet e gjalla apo ... Ne te kthyer nga Podujeva, te njejten dite, ne Lup? mbi 20 mije llapjane. Ia kthenin tokes se zeze fluturen e bardhe te lirise, Ylfeten... Alojzi ben fotografi: 104 Prapa telave gjembore nje arkivol i mbuluar me flamur kombetar, disa vasha me karanfila te kuq dhe nje baba krenar! Masa ne qetesi ngreh gishterinjte... Kthehemi ne redaksi. Kthehen librezat e partise! Me arsyetim shume te shkurter, pa eufori por me gjakftohtesine me te madhe te mundshme. Nuk duam te jemi anetare te nje partie qe mbushe rruget me kufoma, nje politike qe denoncon ?do gje shqiptare, nuk duam me ta finansojme partine qe me mekanizmat e saj vret femije! A ka arsyetim me te denje? *** Eshte 4 shkurti. Altematives kosovare i bashkohemi edhe ne te rinjte: PAR¬ LAMENTI RINOR. Ne konference per shtyp, me gazetare te vendit dhe te huaj jepet kumtesa qe parasheh DITE ZIE, pe 27 viktimat e terrorizmit shtetcror. Te henen dhe te marten, me 5-6 shkurt. Ne ora 14 te ndalet puna, te leshohen sirenat e fabrikave dhe ato te automjeteve, te qendrojne nje minute ne heshtje. Ne mbremje prej ores 19, per pese minuta t’i fikim dritat ne kete errcsire te kesaj shoqcrie dhe t’i ndezim qirinjte ne dritaret tona, per 32 jetera! Komu : nikaten nuk e dha TVP-ja.. £’paturpesi?! £’panjcrczi?! KJO ESHTE ERRESIRA E NJE POLITIKE. Fitorja e ketyre njerezve qe rastesisht jane shqiptare eshte afer. Bile me afer se dje...ME FAT! LETER E HAPUR ANTE MARKOVIQIT E .VERJETA ESHTE E VE.RTETE PERJE GJITHE OSE S'ESHTE E VERTETE D emokracia qe e ka kapluar Evropen Lindore, s‘do mend, do t’arrije edhe ncn qiellin kosovar. Ky proces nuk mund te frenohet as me dhune, qe ka per qellim pacifikimin e popullit »te padcgjueshcm« shqiptar, e as me ndcrrim tezash se demostratat masive, ne Kosove, duan ta nderpresin valcn e proceseve demokratike. Zoti Kryetar! Jemi deshmitare te shperthimit te mllefit te popullit shqiptar gje qe po perseritct ne mCnyre ciklike e qe Organet federativc asnjehcre nuk po tcntojne ta shohin problemin ne teresine e vet. Trazirat e popullit shqiptar, ose si? thuhet kur duan ta minimizojne ?eshtjen, te disa pjesdve te popullit shqiptar, kundCr udhehcqesise sc vet lokale, s’jan6 asgje tjeter pos deshire qe nje here e pergjithmone t’i jepet fund politikes qe nuk e ka pCrkrahjcn e mases qe pCrbcCn 80 % te mbare popullsise ne Kosove. Populli shqiptar me deshmoret e rCne ne LN£, deshmoi vullnetin e vet te jetoje ne paqe me te gjithe popujt e Juosllavise, pr vetem i barabartC me te tjeret. Koheve te fundit, aspiratat e tyre, nese nuk inkuadroheshin ne kaliept e tipit te getos te parapergatitur pCr ta, ?mohcshin si blasfemi dhe etiketoheshin me kompozita prej IZMA-ve te ndryshme qe sillnin burgime dhe vdekje. Zoti kryetar, edhe sot, ndonese ne Evrope dhe ne prag te shekullit XXI, ne 105 Kosove, femijet nanurisen me oshedmen e aeroplaneve luftarake reaktivc qe flulurojnc mbi koka te tyre. Rriten me bindje se duhet te luftojne po deshten te ?mohcn si anetarc te barabarte te kesaj shoqerie, per te cilen prinderit e tyre kane luftuar dhe fituar. Kur keta breza te rriten, ne ?do hap, ne ?do paraqitje publike, ne vend se te jetojne duke krijuar vepra qe kane vlere per te gjithe, duhet ta dcshmojne lojalitetin e vet, athua s’u hiqet epiteti i »fajtorit kujdestar«. Deklarimet e tyre se jane per Jugosllavi te KA£KJ dhe Titon, nga disa struktura politike, ne menyre parapsikologjike, cilesohen si forme e re e mashtrimit qC do t’i fsheh aspiratat e pCrhershrne pCr shkeputje. Ne vargun e »fajeve te trasheguara« na eshte ndajmbathe edhe etiketa per Kosoven etnikisht te paster dhe per presion mbi masat joshqiptare. As tash nuk i mohoj zenkat fqinjesore, por ato, kurren e kurres nuk mund te ngriten ne nivel te ndonje programi apo doktrine, ngase pCr nga numri jane nen ?do mesatare qe eshte normale p6r mjedise ku jetojne njerezit. Njerezit e duan njeri tjetrin, por njerezit edhe zihen. Mirepo nga deshira qe dashuria te mos shkallezoje ne ženke, e me pastaj ne digka qe s’eshte dhe kurre nuk mund te jete, shumica e shqiptareve e kane nderprcrC komunikimin me fqinjte duke krijuar, keshtu, nje koridor te ftohte nc mardhenict mesnjerezore. Per ftohje te marredhenieve ndCmacionale fajesohen shqiptarct, si populi numerikisht me i madh ne Kosove. (Ai, si duket, sipas diktatit duhet edhe ta doje, pavaresisht a e meriton fqinji i tij kete, apo jo. sic!) Por harrohet se shqiptaret ne Serbi dhe ne Jugosllavi jane ne pakice dhe perhere ne fokus te shikimit te »Vellait te madh« qe pas vedi ka aparatin e dhunes shteterore qe i riprodhon raprezaliet. Mirepo masa joshqiptare prapseprap ndien presion. ' Eshte ky presion i pengut, i honit, ne te cilin, pa deshire te tij, per do fare motivesh unitariste, q6 i shtrijne rrenjet deri ne mesjete, ne mite te trilluara, e ka hedhur burokracia politike e republikes. A Eshte e lidhur ne valle nga e čila veshtire shqitet. Pas ?do hapi ne kete valle te fantaksur, frika rritet ngase eshte i vetedijsheem se s’Cshte i rrethuar nga separatistet dhe »terroristet« fantazma (deshmia me e mire per kete eshte fakti se ne te gjitha demostratat o gjertan- ishme nuk ka pesuar asnje joshqiptar, e numri i shqiptarcve te vrare dhe te plagosur i gjason gjenocidit te shteteve jugoafrikane), por armata e te uriturve. Masa joshqiptare eshte e vetedijeshme se ndonese ne numrin e gjithmbarshCm te banoreve merr pjese me diku rreth 14 %, ne punesim eshte e pcrfaqcsuar me 70 %. Ata e dijne se mijera e mijera familje shqiptare jane ne prag te urise, pa asnje anetar te punesuar, pa toke pune, dhe pa mundesi qe ta blejne vendin e punes ne boten e jashtme, dhe jetojne nga bamiresia e te tjereve, nga lypesia kolektive qe per ta organizohet edhe permes tclevizionit.Te uriturit kane sy te medhenj por durim te paket. E per te qene e keqja edhe me e madhe, shumica e shqiptareve e kane humbur besimin ne institucione te sislcmit, dhe per kete arsye e kuptoj friken e familjeve joshqiptare. Edhe une frigohem bashke me ta, se kurre nuk dihet ku pCrfundon qendrueshmeria e te uriturve per t’i leshuar vend shpcrihimit te mllefit vetom e vetem qe edhe ata te kenC jete dinjitoze si? i ka hije Njeriut. Zoti Kryetar, qe shqiptari te ?mohet si qytetar lojal, ai duhet t’i pranoje disa norma qe jane nen ?do nivel te dinjitetit njcrCzor. Duhet ta pranoje »te verteten« se eshte ardhacak ne Kosove, se s’ka histori te denj per popuj te qytcteruar, te heq dore nga te gjitha ngjarjet e rendesishme historike te popullit te vet duke i 106 **/ cilCsuar ato si procese retrograde; te pajtohet me nofken dhunues, rrenues i faltoreve te huaja meqč te vetat nuk i ka, te mundohet me gjithe fuqine qe ka ta shlyeje identitetin e vet kombetar pCrmes martesave te perziera; qe femijeve te vet t’u jape emra joshqiptare, dhe qe ne komunikim te perditshem te perdore sa me pak gjuhen amtare. Ky tip i shqiptarit e fiton titullin ”shqiptar i ndershem" dhe i ka te gjitha mundesite te perparoje ne hijerakine e pushtetmbajtesve. Une jam i bindur qe Ju, Zoti Kr/etar, nuk pajtoheni me nje promovim te ketilie te ruadrave nga Kosova, por fakti se, Levizjcn gjithcpop- ullore ne Kosove, per shoqeri demokratike, Ju, po e cilesoni si frenuese te proceseve demokratike, po me bind ne te kunderten. Zoti Kryetar, ?’eshte e verteta, ngjarjet e fundit te pergjakshme ne Kosove, mund t’a rrezojne platformen tuaj ekonomike, dhe me kete te vene ne pyetje validitetin e parimeve tuaja themelore. Per kete deshtim faji nuk mund t’i mvishet popullit shqiptar qe ne mase doli ne rruge, jo te kerkoje shkeputje, si? u mvishet, as Shqiperine e Madhe, por DEMOKRACI! NCse kjo ndodh, gje qc s’do t’a deshiroja kurre, fajin me te madh e keni Ju. Ju i pranoni format plurale te pasurise dhe te percaktimeve politike ne mbare JugosllavinC, por kur cshtc fjala per popullin shqiptar ne Kosove, i mbyllni syte para te vertetes. Ne vend q6 te jeni mbrojtes i parimeve tuaja ne tere hapesiren Jugosllave ju me vetedije po inkuadroheni ne radhet e atyre qe shtijne ne masat e pakenaqura qc kCrkojne Demokraci. Plumbat e armeve automatike mund edhe te arsyctohen me ner- vozizmin e atyre qe mbajne gishtin ne ?ark, nese eshte e mundur qe nje veprim i tille te gjeje arsyetim ne boten e civilizuar, por nuk mund te arsyc- 107 tohel qendiiini i juaj ndaj ketyre ngjarjeve, kur ne menyre gjakftofte ne tavoli- nat e gjelberta te Jugosllavise dhe Evropes propagandoni nje »te vertetfi« te guditshme qe fatkeqesisht me asnje element te vetin nuk inkuadrohej ne vizi- onin e buzcqeshur te botes Tuaj. Pse o beni kete, nuk me eshte e qaite... Nuk mund t’a pranoj te teren, qe vetvetiu me imponohet, se ky veprim juaji eshte edhe nje manover me shume me kuader te manovrimeve Tuaja politike, i rendesishem ne fushaten Tuaj parazgjedhore, sepse, mbi te gjitha, deshiroj t"ju gmoj. Nese kjo eshte e vertete, atehere, fatkeqCsisht nuk mund ta quani vetCn Kryetar te gjithe atyre qe jetojne ne Jugosllavi. Zoti Kryetar, e verteta eshte e vertete ose per te gjithe ose s’eshte e vertete. E, e verteta eshte, se ne Kosove, per hir te nje paqeje sa per sy e faqe, ne gdo hap thyhen parimet e Shoq6rise juridike, per te cilen ju me aq ngulm luftoni, por jo nga ata qe kane dalur ne rruge dhe mbi te cilet eshte shtene por nga ata qe e kane bindur veten se jane te zgjedhur me vullnet te popullit. Zoteri kryetar, kam pershtypjen sikur nuk po jetojme ne Europe ne prag te shek. XXI por ne boten e zones twi light, sepse ndryshe nuk mund ta shpjegoj gjithe ate qe po flitet per ne shqiptaret. Politikanet qe per dctyre e kane Kosoven u gjasojne personazheve te perralles »mbreti Trajan ka veshe dhije« dhe deshirojne t’i korrin te gjithe kallamat, prej te cileve mund te behen fyej. g’eshte me e keqja serish po i perjetojme gastet me tragjike te historise tone kombetare kur dita fillonte me lajmet per burgosje te raja, maltretime dhe vdekje, e mbremja leshohej e mvesher me velin e frikes nga dita e re. Ndryshe nuk dij si t’i shpjegoj ngjarjet tragjike te terrorit shteteror ne Malisheve, Stanove, Kamenice, Dobergan, Podujeve, Janjeve, Gjakove, Peje dhe ne shume vende tjera te vogla q6 do te jene te shenuara me shkronja te medha ne kroniken e turpshme dhe te zeze te tenrorit shteteror mbi popullsine e pafajshme. Zoti Kryetar, duke e shikuar »Gemiken« e Pikasos, nuk me ka shkuar mendja as ne enderr se edhe ne Kosove do te perjetoja nje gje te tilie. Do te thoni ndoshta, se ngjarjet ne Gemike nuk mund te krahasohen me ngjarjet e sotme tragjike qe ndodhen ne vendet e Kosoves, te permendura me lart. Pajtohem, por jam i mendimit se nuk mund te krahasohen as kohCrat e as ragjimet qe qendrojne prapa ketyre te paberave. Zoti Kryetar, nuk dua te pajtohem me te vCrteten se vdekja me eshte me e aferi se kemisha e trupit, sot, ne paqe, kur bota e feston triumfin e informatikes. Nuk due qe femijet tane te mesohen me vdekjon si me lodrat nese i kane. Nuk dua ta pranoj psikologjine e shtetrrethimit, kur njeriu frikesohet te flase edhe para vetes. Nuk dua qe edhe ne kete ncnqicll ta perjetoj Sabra dhe Shatilcn, Tienanmenin dhe Temishuarin... As Afrika e Jugut s’ eshte me ajo qe ishte dikur. Zoti Kryetar, ne emer te te gjalieve pranoj te me kerkoni falje, por nuk dij a kam te drejte edhe ne emer te viktimave te pafajshme. Mendoni pak pCr te gjitha keto. Me nderime, Ekrcm Kryeziu Dramaturg dhe regjisor filmi me vepra te ndaluara pa vendim gjyqesor. 108 ODPRTO PISMO ANTEJU MARKOVIČU RESNICA JE RESNICA ZA VSE ALI NI RESN CA D emokracija, ki je zajela evropski Vzhod, bo zagotovo pljusknila tudi v kosovski prostor. Ne morejo je zaustaviti nikašna represija za umirjanje samo »neposlušnega naroda« niti izjave, da množične demonstracije na Kosovu želijo zaustaviti demokratične procese. Gospod predsednik, priče smo izbruhu gneva albanskega naroda, ki se ciklično ponavlja, zvezni organi pa sploh ne poskušajo problema gledati v njegovi večplastnosti, da bi se izognili samo enojnemu pogledu, in ne poskušajo rešiti tega problema z dialogom enakopravnih. Nemiri albanskega naroda ali, kot pravijo, ko želijo minimalizirati problem, delov albanskega naroda proti lokalnemu vodstvu niso nič drugega kot želja, da se prepreči politika, ki nima podpore množice, ki sestavlja 80 odstotkov prebivalstva. Albanski narod je z žrtvami v NOV dokazal svojo pripravljenost živeti v miru z vsemi narodi Jugoslavije, toda enakopraven z vsemi. V zadnjem času so imeli njihova hotenja, če se niso skladala s predstavami, če se niso strinjala s spravljanjem v geto, za bogokletna in so jih označevali z raznimi - izmi, ki so povzročali zapiranje in smrt. Gospod predsednik, tudi tedaj, čeprav v Evropi na pragu 21. stoletja, otroke na Kosovu uspavajo zvoki supersoničnih vojnih letal, isti otroci rastejo v pre¬ pričanju, da se morajo boriti za to, da bi bili sprejeti kot enakopravni člani te družbe, za katero so se njihovi starši borili in jo izborili. Ko ti otroci odrastejo, morajo na vsakem koraku, vsakem javnem nastopu, namesto da bi živeli in ustvarjali v dobro vseh, dokazovati lojalnost, ne da bi sc rešili pridevnika »dežurni krivec«. Njihove izjave, da so za avnojsko Jugo¬ slavijo in Tita, nekatere politične strukture parapsihološko razlagajo kot še en način prikrivanja njihove resnične želje po odcepitvi. MNOGE ALBANSKE DRUŽINE NA ROBU LAKOTE V množici podedovanih grehov nam je nalepljena tudi oznaka o zahtevi po etnično čistem Kosovu in o pritisku na nealbanske prebivalce. Ob tej priložnosti nočem nobenih sosedskih sporov, saj se ti ne morejo nikdar vzdigniti na raven programa ali doktrine, ker so po številu daleč pod povprečjem za okolja, v katerih živijo ljudje. Ljudje se imajo radi, ljudje se prepriajo. Toda želja, da se ljubezen ne spre¬ meni v prepir in potem še v nekaj, kar ni in nikoli ne more biti, je povzročila, da večina Albancev ne komunicira več s svojimi sosedi, in tako se dela mrzel jez v medčloveških odnosih. Za ohladitev mednacionalnih odnosov se krivi albanski, večinski narod na Kosovu (ta, kot kaže, mora imeti rad na ukaz, ne glede na to ali njegov sosed to zasluži ali ne. Sic!). To da pozablja se, da so Albanci v Srbiji in Jugoslaviji v manjšini in vedno v središču pogledov »Ve- likega brata«, ki ima za sabo državni aparat in represijo. Toda nealbanski 109 prebivalci še naprej občutijo pritisk. To je pritisk rezklanosti, v katero ga je brez njegove volje zaradi nekakšnih svojih unitarističnih ciljev, ki imajo ko¬ renine še v srednjeveških mitih, potisnila republiška politična birokracija. Potegnjeno je v kolo, iz katerega bo težko prišlo ven. Po vsakem koraku v tem čarovniškem plesu je strah še večji, ker se zaveda, da ga ne obkrožajo separa¬ tisti in fantomski »teroristi« (dokaz za to je, da na vse dosedanjih demonstar- cijah ni bil ranjen ali mrtev niti en Nealbanec, toda število mrtvih in ranjenih Albancev spominja na pogrome v južnoafriških državah), ampak armada lačnih. Nealbansko prebivalstvo se zaveda, da čeprav predstvlja samo 14 odstotkov celotnega prebivalstva, predstavlja kar 70 odstotkov zaposlenih. Vedo, da tisoči albanskih družin na robu lakote brez enega zaposlenega v družini, brez obdelovalne zemlje in brez možnosti, da odkupijo delovno mesto v tujini, žive od miloščine, ki se zanje nabira tudi po TV Priština. Nealbansko prebivalstvo se zaveda, da so v lakoti oči velike, razuma pa malo. Najhujše je to, da je večina albancev izgubila zaupanje v institucije sistema, zaradi tega se jih veliko niti ne prijavlja več na zavodih za zaposlovanje, kjer ima zaradi nasilne spremembe prebivalstvene strukture Kosova prednost pri zaposlovanju neal¬ bansko prebivalstvo. Zato tudi jaz občutim strah nealbanskih družin. Bojim se skupaj z njimi, ker se nikoli ne ve, kdaj bo konec vzdržljivosti lačnih in bo izbruhnil gnev v želji po dostojnem, človeka vrednem življenju. Gospod pre¬ dsednik, da bi imeli Albanca za lojalnega državljana, mora sprejeti norme, ki so pod vsakim človeškim dostojanstvom. Mora sprejeti »resnico«, daje prišlek na Kosovu; da nima zgodovine civiliziranega naroda; da se odpove vsem za svoj narod pomembnim zgodovinskim dogodkom in jih ima za retrogradne procese; da sprejme dejstvo, da je posiljevalec, skrunilec tujih svetinj, ker nima svojih, da se trudi kolikor se more, da izgubi svojo nacionalno identiteto v mešanem zakonu; da da otrokom nealbanska imena in da kar najmanj uporablja svoj materin jezik v vsakdanji komunikaciji. Tak tip Albanca dobiva oznako »Pošteni Albanec« in ima možnosti napredovati v oblastni hierarhiji. GOSPOD PREDSEDNIK, NE MOREM SPREJETI VASE RESNICE Prepričan sem, da se Vi, gospod predsednik, ne strinjate s tako promocijo kadrov s Kosova, toda dejstvo, da Vseljudsko gibanje na Kosovu za demokra¬ tično društvo razglašate za oviro demokratičnih procesov, me prepričuje o nasprotnem. Gospod predsednik, resnica je, da zadnji krvavi dogodki na Kosovu lahko zrušijo vašo ekonomsko podlago in s tem postavijo dvom o veljavnosti vaših načelnih opredelitev. Za ta propad se krivda ne more pripisati albanskemu narodu, kije množično šel na ulice in ne zahteva niti odcepitve, kakor se nam očita, niti Velike Albanije, ampak demokracijo! Če pride do tega poloma, tega sedaj nikakor ne želim, je tudi vaša krivda velika. Uveljavljate pluralistične oblike lastnine in političnih opredelitev v Jugoslaviji, toda glede albanskega naroda na Kosovu zapirate oči pred resnico. Namesto da bi nastopili kot borec za svoja načela v vsem jugoslovanskem prostoru, se zavestno vključujete v vrste tistih, ki streljajo na nezadovoljne, ko vzklikajo demokraciji. Streli iz avtomatskega orožja se lahko, če je to še mogoče civilizirani družbi opravičijo z nervozo tistih, ki držijo prst na sprožilcu, toda tako se ne more opravičiti vaš odnos do vseh dogodkov, ko hladnokrvno izza zelenih miz v Jugoslaviji in Evropi razglašate čudno resnico, ki se na vašo nesrečo niti z enim svojim 110 elementom ne vklaplja v vašo nasmejano sliko sveta. Ni mi jasno, zakaj to delate... Ne morem sprejeti teze, ki se vsiljuje sama na sebi, daje to Se eden v vrsti vaSih političnih manevrov, pomemben v vaši predvolilni kampaniji, ker vas kljub vsemu želim spoštovati. Če je to resnica, potem se na žalost ne morete imenovati predsednik vseh Jugoslovanov. Gospod predsednik, resnica je resnica za vse ali pa ni resnica. In resnica je, da se na Kosovu v imenu navideznega miru na vsakem koraku ruši pravna država, za katero se vi tako vztrajno borite, toda ne rušijo je tisti, ki so šli na ulice in na katere se je streljalo, toda tisti, za katere se neresnično trdi, da so izbrani po volji ljudstva. Gospod predsednik, imam vtis, da ne živim v Evropi v zori 21. stoletja, ampak v svetu twilight zone, drugače ne morem razložiti vsega, kar se govori o nas Albancih. Politiki, odgovorni za kosovsko vprašanje, spominjajo na osebnosti iz pravljice Kozja ušesa cesarja Trajana in želijo posekati šibe, iz katerih bi lahko zrasle piščali. Najhujše je, da ponovno preživljamo najbolj tragične trenutke narodne zgodovine, ko se je dan začenjal s spoznanjem o novih aretacijah, maltretiranjih in smrtmi, z večerom pa je prihajal nov strah pred naslednjim dnem. Drugače ne znam razložiti tragičnih dogodkov državnega terorizma v Mališevu, Stanovcu, Kamenici, Dobročanih, Podujevu, Janjevu, Dakovici, Peči in drugih mestih, ki bodo z velikimi črkami zapisana v tej neslavni črni kroniki nasilja nad nedolžnim prebivalstvom. PICASOVA GUERNICA NA KOSOVU Gospod predsednik, ko sem gledal Picasovo guemico, nisem nikdar mislil, da bom tudi na Kosovu doživel kaj takega. Lahko rečete, da sc dogodki v guer- nici ne morejo primerjati z današnjimi tragičnimi dogodki v omenjenih kosovskih mestih. Strinjam se, toda strinjam se tudi s tem, da se tudi časi ne morejo primerjati, niti režimi, ki so povzročili taka dejanja. Gospod predsednik. Nočem se sprijazniti z dejstvom, da mi je smrt bližja od srajce, zdaj v miru, ko svet proslavlja prodor informatike v človekovo vsakdan¬ jost. Nočem, da se naši otroci navadijo na smrt kot na svoje igračke, če jih imajo. Nočem sprejeti psihologije obsedenega stanja, ko se človek boji spregovoriti. Nočem v teh krajih doživeti Sabre in Šalile, Tiananmcna in Temišvarja... Tudi južna Afrika ni več, kar je bila. Gospod predsednik, v imenu živih sprejemam vaše opravičilo, toda ne vem, ali imam to pravico v imenu nedolžnih žrtev. Premislite malo o vsem tem! S spoštovanjem Ekrem Kryeziu dramaturg in filmski režiser s prepovedanimi deli brez sodne odločbe 111 OTVORENO PISMO PREDSEDNIKU SV-a Poštovani druže Markoviču, I znenadjen sam, da Vi kao predsednik Vlade SFRJ, možete upotrebiti sramnu i uvredljivu sintagmu »pošteni Albanac«, koja je po prvi put plasirana od Strane osvcdočcnih protivnika svega što je albansko, u Kosovopolju a zatim preko Nove Pazove, Pančeva, Novog Sada... ikonografsko odevene, dugokose bradonje sa kokardama na čelu, neprestano deljili Albance na »poštene« i one koje treba proterivati preko granice. Poštovani druže predsedniče, pošto još niko u nas nije izradio normativ za svrstavanje Albanaca u »poštene« i one koji nisu, često dolazi do zbrke. Po neustalenim kriterijumima do sada u »poštene« albance najčešče su se ubra- jali: Morina, Azemi, Shukrija, Jashari i Llugiqi, da bi po drugim merilima »ispao« Llugiqi a na njegovo mesto dolazio Karahoda, no taj broj uvek je bio minimalan. Sta znači to, poštovani druže predsedniče, kada se kaže: Srbi, Črnogorci i »pošteni« Albanci? Znači li to, da su Albanci ionako po rodjenju nepošteni, ali eto tu i tamo nadje se po neki koji je »zalutao«? Uostalom i Vaša izjava na sednici g. skupštine dana 1.2. ne zaslužuje prolaznu ocenu. Prema emisiji vesti Radio Beograda, Vi ste rekli druže predsedniče, da če Vlada SFRJ obezbediti ličnu i imovinsku sigurnost na Kosovu svima, pa i »poštenim« i Jugoslov- ensko orijentisanim Albancima u kojoj se ubrajaju velika večina!!! Znači li to, da onim Albancima koji nisu orijentisani i koji nisu dokazali svoje »poštenje« sleduje pucanj u masi kao što je bio slučaj pre neki dan u Mališevu? Druže Markoviču, u svim pravnim državama u šta pretcnduje i naša, nema gradjana po rodjenju koji se ubrajaju u »poštene« i one druge! Dok se ne dokaže drugačije svi su pošteni zar ne? I na kraju, pokušavam da Vas razumem. Vi ste pred ponovnim izborom na mesto premijera. Treba da dobijete simpatije i najbrojnije publike, ali dva i po miliona Albanaca ne mogu da budu predmet nagadjanja i podkusurivanja. Bilo bi mudro, kada bi se izvinjavali Albancima zbog ove uvrede! S poštovanjem. Husnija Bitič 02.02.1990.g. 112 HYSfsll BYTYQl NE KOSOVE KARRIGIA E PO MBROHET RRAHMANI' N e Kosove asgje e re! Keshtu do te mund te fillonte raporti im prej gazetari sikur te raportoja keto dite nga Kosova. Qe prej nje viti pothuaj nuk po ndodh asgje e re ne Kosove. Rr. Morina edhe me tej vazhdon t’i zemeroie miliona shqiptare dhe te sillet si narcisoid kundrejt vetvetes; ata, shqiptaret, vazhdi- misht kcrkojne doreheqjen e tij, ndersa shteti jugosllav vazhdimisht ia siguron karrigen me ane te tankeve dhe autoblindave. Nga autonomia e dikurshme e Kosoves ka mbctur vetem emertimi i saj i dcformuar. Ne te gjitha emisionet informative qe emitohen nga Beogradi thuhet Kosova i Metohija, edhepse ne dokumentet zyrtare Metohija s’gjendet. Deri kur do te ndegjojme raporte te zymta nga Kosova? Gjer kur do te genjchet opinioni jugosllav dhe me i gjere se gjoja ne Kosove u mbrojtka Jugosllavia? Ne Kosove po mbrohet karrigia e Rrahman Morines dhe prestigji politik i Slobodan Milosheviqit! Dhe kjo eshte e vctmja e vertcte te cilen duhet pranuar hapur!!! Historia njeh sundimtare paranoide dhe te pafytyre, si? ishte Kaligula, i čili ia caktoi nje vend ne senat edhe kalit te tij. Mirepo kali mbcti edhe me tutje kale pa marre parasysh deshircn e te zotit. Luigji XV thoshte: »Pas meje u permbyste bota!« Mari Antuaneta, pasi i dhane lajmin se njerezit po vdisnin ngaqe s’kishin buke te hanin, u pcrgjigj: »Vertet eshte i marre ky populi! Kur s’ka buke, perse s’ha embclsira!« Nikolae £aushesku gjer ne gastet e fundit tč jctcs ishte i bindur se populli rumun ish me te... Mund te kuptohet narciosidizmi dhe verberia e Rr. Morines per pushtet: ai qe hip nje here ne te, nuk shqitet leht prej tij. Mirepo nuk mund ta kuptojme dot udheheqjen partiake dhe shteterore qe po i ilijojnc jeterat e djelmoshave dhe vajzave shqiptare te Kosoves per karrigen e tij! Neqoftcse vertet siguria e Jugosllavise varet prej faktit se sa do te qendroje Rr. Morina ne krye te komunistove kosovare, atehere nje shtet i tille as qe ka merituar le ekzistoje fare! Edhe sa viktima duhet te bien akoma valle qe te mcnjanohct ky »Kondukator« kosovar? Pa mare parasysh faktin se viktimat e Kosoves po shpallen per armiq te vcndit, ata megjithate jane bij dhe bija te prindcrve te tyre dhe dihet mire se prindčrve u digjet zemra per femijet, qofshin ata edhe armiq tč Rr. Morines. I vetrni vendim i drejte dhe i men?ur i Kryesise se RSFJ do te ishte heqja e gjcndjes se jashtezakonshme ne Kosove, shpčmdarja e te gjitha formave te pushtctit te sotem dhe lenja e perkoshmc e Kosoves nen udheheqjen civile fcderative gjer ne zgjedhjet e lira. Viktimat e shumta qe po bien per ?do dite anembane Kosoves meritojne qe te merret me kete geshtje krcu shteteror pa ndonje paragjykim dhe kalkulim paraprak. Gjakderdhja duhet nderprere ne ?ast. Shteti juridik duhet ta tregoje fugine e vet ne veper atehere kur eshte me se 113 vestnih. Nuk shembet dot shteti juridik me ndrrimin e nje Morine ose te njemije te tilleve. Ne shtetin juridik te gjithg qytetaret jang te barabarte. Ng shtetin juridik nuk ndahen trojet, banesat dhe vendet e pungs me kushtgzimin: qg kandidati tg mos jetg shqiptar. Ng shtetin juridik nuk ka popuj tg rendit tg dytg. Tanket dhe autoblindat nuk jang sinonim pgr demokracing. Ndgrkaq shqiptargve u serviret, si kushtetuta ashtu edhe demokracia, ng kushtet e gjendjes sg jashtgzakonshme dhe ngn zhurmgn e krismave tg armgve mg bashkgkohore. Ngse kgsaj i thong demokraci, atgherg ung jam armiku mg i madh i saj. ŠALIH KABASHI AMERIKA, KOSOVA E G JAKU... M g 19 janar ung e Jasha Zlobeci u nisgm nga Lubjana pgr ng Amerikg. Aeroplani qg do tg fluturonte nga fluturimorja e Zagrebit ng orgn 10 vonohej e s’vinte. Na thang se duhej tg shkonim deri ng Beograd ku do tg na priste aeroplani tjctgr pgr Nju Jork. Shkuam po na kishte ikur. Njg zonjg zagrebase shante e s’pushonte sg mallkuari vetgveten si ia piu sorra mendjen e pranoi tg marrg biletg tek JAT-i. Fjetgm ng Beograd e tg shtungn para mesdilgs lgshuam qytetin e paqes e qytetin e bardhg tg mitingjeve e tg dashurisg ndaj gjithg botgs e sidomos te asaj pjese qg flet shqip. Fluturojmg mbi re. Evropa mbeti pas nesh e na u hap oqeani. »Na zdravje, Jasha- Ggzuar Šalih«, nuk tringgllijng gotat e plastikgs e lezeti i rakisg s’gshtg i plotg. Jang para nesh tre udhgtarg slloveng qg thong se ng Amerikg s’kang haber pgr Sllovening derisa Kosovgn c njch fdokush. Si t’i ggzohesh kesaj pune. Sa kisha dashur tg mos na njihtc fare Amerika e Evropa. Po bota po na njeh. Ung e Jasha po shkojmg botgs qg Kosovgn ta njohin edhe mg shumg. Njihnie Kosovgn feshferijng 17 kumtesat e Kgshillit pgr Mbrojtjen e tg Drejtave tg Njeriut ng Kosovg nga Lubjana. Shihnie Kosovgn, duan tg dalin nga ?anta fletg-kumtesat e Kgshillit tg Prisht- ings. Mbronie Kosovgn, them se dggjoj dokumentet e tjera nga Sllovenia. Ky aeroplan po bart me vete Kosovgn e pergjakur. S. KABASHI NE AMERIKE 22 janar 1990. J emi ng Uashington. Me ne Z. Ekrem Bardha, zotgrinjtg Qafa, Nazi dhe Ivezaj. Tg gjithg hyjmg ng zyrg tg zotit kongresmen V. Bromfild. Kosova shpaloset para nesh. Pgr tg ding mjaft edhe mikpritgsit tang. Po kgshtu edhe ng zyrgn e Zotit Lantos. Edhe ng zyret e Stejt dcpertmentit njgsoj. Zgri i Amcrikgs. Japim intervista pgr programin shqip dhe per atg sllovenisht. Njg ditg mg parg folgm pgr disa gazeta amerikane. Flet Jasha Zlobeci se s’ka Kosova konflikte fetare. Shqiptargt jang tolerantg ng kgtg drejtim. Ng Kosovg, thotg ai, ekziston kgrkesa pgr liri e demokraci ng njergn ang dhe terrori shtetgror i ushtruar nga politika aktuale serbe ng angn tjetgr. Rrugg dhe intervista. Ritgm amerikan pune. 25 janar 1990. Pasi ishim gostitur tek familja Qafa na fton ng njg darkg familja 114 Te kongresmeni Bromfild Bardha. Zonja Lumturi shkelqen nga gezimi i mikpritjes shqiptare. Bashkeshortet kane dy vajza si dy kanarina. Djalin s’e parne. Eshte študent nc Florida. E do Kosoven dhe Shqiperine kjo shtepi. Gjithe sa jemi urojme pcr Atdheun. ATDHE GEZUAR eshte gota qe me dhuroi i zoti i shtepise. 28 janar 1990. E diel. Kisha e Shen Palit. Detroit. Dom Anton Kqira mban meshen. Lut pcr shpetimin e Kosoves. Eshte mire te jesh shqiptar te dielen ne kete vend. Pasdite jemi ne nje tubim. Shqiptareve u flet slloveni. Edhe unC flas. Derisa flas zemra me qane per Malesine e boshatisur... C fare djemsh e g fare vajzash! Lulet e Adheut! 29 janar. Chicago. Na merr Sami Xhaferi e Petrit Kaba. Eshte bukur ne mbremjen qe e kalojme se bashku. Kosova, gjendja e jashtezakonshme, gka mund te na sjell e nesermja? Ne fund na dhurojne nje flamur dhe na shpiejne per darke. Me shqiptare tek shqiptari. Ollomon Selmani don te bejme nje nate tek ai. E bejme. Te nesermen kthehemi prap ne Detroit. Jemi ne pritjen qe ka organizuar Teqeja Bektashiane Shqiptare. Baba Rexhepi na priti si presin ne Atdhe. Aty shoit nje pjese te Atdheut te shpemdare. Jane kocka te forta e mendje te ndritura. Me pelqen te rri e te bej muhabet me Baba Rexhepin dhe Z. Ago Agaj. Ata me dhuruan nga nje liber dhe Alternativen e ndihmuan. si gjithkund. »I keq eshte zogu qe felliq folene e tij«, qorton me urti Ago Agaj. Jo, s’flitet keq pcr Adheun! Ne te hyre te oborrit te Teqese nje pllake e madhe e kuqe me shqiponjen dykrereshe dhe jehona e fjaleve te Baba Rexhepit: Kjo eshte shtepi shqiptare! Mire u pafshim, ju lumshin duart zonja. Bete nje darke qe s’harrohet. Darke shgiptare ne Amerike! 115 31 janar. Falenderojme Zonjen Qafa, dy djemte dhe bijen e tyre. Ishte shtepi jona per disa dite kjo shtepi. Dere e hapur e shtepise shqiptare. Kurre pa mysafire. Aeroplani le Detroitin ne oren 6 e 40 minuta. Jemi prap ne Nju Jork. Sejdi Bytygi, tropojasi, na preL E ke permendur Nolin, Bostonin, Kishen e Shcn Gjcrgjit, At Liolinin, me thot. Sot shkojme ne Boston. Dite e bukur si ne pranvere. Arritem ne Boston. Arritem ne Rcstoranin »An- thony’s Pier 4" te Z. Anthony Athanas, nje burre me nje pcrvoje te madhe jetesore. Na tregon vendin ku ulej te pushonte Imzot Noli. Eshte edhe Z. Trebicka, redaktori i gazetes LIRIA. Flasim per Kosoven. Percjell me kur- reshtje mendimet e mia dhe vazhdon me pyetjet qe tregojne se sa i njohtuar dhe i etshem eshte ky plak per Atdheun. I zoti i lokalit na tregon se kishte vizituar Shqiperine dhe se kishte biseduar me vete Kryetarin Ramiz Alia. Fjale te mira edhe per Shqipering edhe per Ramiz Aline degjojmg nga ai. Z. Tre¬ bicka me jep disa numra te LIRISE. Don te shkruaj digka per gazeten e tij. Une flas per Alternativen e ai me tregon per Urine, kur shoh nje dore te zgjatur dhe nje buzeqeshje te percjelle me fjalet: Zoti Kabashi? Po, une, dhe i hidhemi ne perqafim njeri tjetrit. Humbem fare nen krahet e ketij burri shta- thedhur e te pashem. Imzot Liolini, ma prezenton Sejdi Bytygi. Vazhdon biseda per Lirine, Kosoven dhe Shqiperine. Edhe nga Papas Arthur Liolin marrim vesh se ne Shqiperi nuk jane rrenuar kishat e xhamite. E kunderta, ato rcnovohen me te madhe. Koha fluturon. Verni ne kishc. Ne Kishen e Shcn Gjergjit, ne kishen shqiptare te Fan Nolit. Degjojme kenge kishlare shqip. Degjojme kenge shqip. Fotografohemi. Hyjme te shohim dhe shohim mrekull- ine shqiptare ne Amerike. Une jam krenar, mos ma zini per te madhe: Une po shkel kah ka shkelur kembe e Nolit. Jasha e ve re ngazellimin tim dhe ben nje shaka me mua. Sejdiu na fotografon. Dy prifterinjte na sqarojne ato qe s’i dime. Verni tek Varri i Fan Nolit. E nderojme ate. Edhe Varrin e Faik Konices e vizitojme. Po afrohet mbremja! Sa e shkurte kjo dite! Lamtumire Boston! Asnje dite nuk i ngjet kesaj... Sejdi, te falemnderit! DE CONCINI TRAZIRAT NE KOSOVE T razirat e fundit ne Kosove kane tcrhequr vemendjen e Kongresit amerikan. Gjate diteve te fundit, disa deputete dhe senatore amerikane kane denuar dhunen ne Kosove. Sig vihet ne dukje ne reportazhin qe vijon, Komisioni i Kongresit amerikan mbi Sigurimin dhe Bashkepunimin ne Evrope, qe shkurtimisht njihet si Komisioni i Helsinkit e qc merret vazhdimisht me vezhgimin e respektimin e marreveshjeve te Helsinkit mbi te drejtat e njeriut, lcshoi dje nje deklarate mbi ngjarjet ne Kosove. Ne deklaraten qe leshuan udheheqesit e Komisionit te Helsinkit Senalori Dennis de Concini dhe Deputeti Steni Hoycr vihet ne dukje se gjate javes se fundit jane njoftuar shume te vraret e te plagosur ne Kosove si rrjedhim i ballafaqimit me dhune midis policise dhe demonstruesve shqiptare, te cilct nder te tjera kane kerkuar edhe mbajtjen e zgjedhjeve te lira ne ate krahine. »Ne« thuhet ne deklaraten e Komisionit te Helsinkit, »Jemi shume te shqetesuar lidhur me dhunen qe eshte perdorur ne Kosove gjate vitit te fundit. Ne bashkohemi me ata persona ne Jugosllavi, te cilct kane kerkuar qe problemet 116 ne Kosove te zgjidhen ne menyre paqesore dhe me ane te bisedimeve, qe te lirohen le gjithe te burgosurit politike, perfshire ata kunder te cilevc po zhvill- ohct procesi gjyqcsor tani, dhe per zhvillimin e zgjedhjeve te lira dhe per pluralizem politik ne Kosove dhe ne mbare Jugosllavine«. Ne deklaraten vihet ne dukje se qeveria jugosllave eshte nenshkruese e marre- veshjeve te Helsinkit te vitit 1975 dhe te Dokument« Perfundimtar te Vjenes, qe u nenshkrua vjet, dhe se eshte angazhuar qe te mbroje te drejtat e njeriut, perfshire te drejtat e pakicave kombetare »Ne i bejme thirrje Jugosllavise« theksohet me tej ne deklaraten e komisionit te Kongresit amerikan, »qe tu permbahet angazhimeve qe ka marre me nenshkrimin e marreveshjeve te Helsinkit dhe Vjenes per te respektuar te drejtat e te gjitha kombeve dhe grupeve emike, perfshire shqiptaret dhe serbet, qe te marre masat e nevojshme per ti dhene fund dhunes ne Kosove«. Ne pcrfundim te deklarates u behet thirrje edhe demonstruesve shqiptare qe te mos ndermarrin veprime dhune. Ngjarjet e fundit ne vende te tjera, theksohet ne deklaraten ne fjale, kane vertetuar se demonstratat paqesore jo vetem se jane me njerezore por zakonisht jane edhe me efektive. Nderkaq poashtu dje, Ministria e Jashtme amerikane perseri u beri thirrje te gjitha paleve te nderlikuara qe te gjejne nje zgjidhje te menjehershme paqcsore te konfliktit ne Kosove. Ne deklaraten e Ministrise se Jashtme vihet ne dukje se shqiptaret kane bere thirrje per demokraci dhe per respektimin e te drejtavc te njeriut, objektiva keto qe Shtetet e Bashkuara mbeshtesin ne Jugosllavi, ne vende te tjera te Evropes Lindore, dhe ne mbare bolen. Me tej ne deklaraten e Ministrise se Jashtme amerikane thuhet: »Ne shfaqim keqardhje per shperthimin e dhunes ne Kosove dhe u bejme thirrje te gjitha paleve te nderlikuara qe t’i zgjidhin mosmarreveshjet e tyre ne nje atmosfere respekti te ndersjelle dhe duke iu permbajtur parimeve de- mokratike. Si? pohoi pardje Ministri i Jashtem amerikan, ne bisedimet tona me jugosllavet, ne theksojme rendesine qe ata ti trajtojne keto ?eshtje duke iu permbajtur rregulloreve ligjore dhe duke respektuar te drejtat e njeriut. E vetmja zgjidhje e ketyre mosmarreveshjeve te brendshme eshte nje demokraci e hapur shumepartiake, e čila mbron te drejtat e njeriut, perfshire te drejten e te gjithe shtetasve jugosllave qe te shprehin lirisht mendimet e tyre. Jugo- sllavia ka bere perparim te dukshem ne zbatimin e reformave politike dhe ekonomike. Vazhdimi i ketij perparimi eshte i domosdoshem per te gjetur nje zgjidhje me afat te gjate per konflikte te tilla te brendshme«. (Reportazh lidhur me reagimin amerikan ndaj ngjarjeve ne Kosove) 117 LETRA E NENTE.. KONGRESMENEVE AMERIKANE PAS NGJARJEVE TE FUNDIT NE KOSOVE DERG.UAR ME 2 SHKURT NE ADRESE TE SEKRETARIT SHTETEROR AMERIKAN, TE NDERUARIT JAMES A. BAKER | nderuari sekretar Bejker! Si? jeni ne dijeni, ngjarjct ne Jugosllavi po ndjckin modelin e ngjarjeve qe kane perfshire gjithe Europen Lindore. Nese dikur konsiderohej si regjim I progresiv, qeveria e sotme jugosllave eshte bere simbol i tiranise dhe i repre- sionit. Mund te shihet nderkaq se forcat demokratike mcgjithate po depertojne ne sipcrfaqe ne forme te partive politike demokratike ne republikat e Sloven- isfi e Kroacise, si dhe ne Krahinen e Kosoves. Mirepo per fat te keq, duket sikur politika amcrikane karshi Jugosllavise nuk eshte zhvilluar ne pajtim me rrjedhcn e ketyre ngjarjeve. Raportet me te reja gazetareske na njoftojne se ?’po heqin shqiptaret e Kosoves nen zgjedhen tiranike le pushtetmbajtesve serbe. Nje numcr i madh i shqiptareve jane plagosur gjatc tubimeve te tyre demokratike dhe me qindra te tjere jane arrcstuar. Fati i atyre qc jane futur nepcr burgje nuk dihet. Nga raporti i Amnesty Intemational-it, publikuar ne korrik te vitit 1989, shihet qarte se nje numer i madh shqiptaresh, te arrestuar per shkak te protestave te qeta, eshte dashur te kalojne shume muaj ne burg pa vendim gjyqesor, duke iu nenshtruar me ate rast formave te ndryshme te torturave. Po behet pothuajse nje vit qyshkur Serbia po e mban kete krahine ne gjendje te jashtezakonshme ushtar- ake, dhe, ne kohen kur sllovenet e leshuan kongresin e Lidhjcs se Komu- nisteve ne shenje proteste kunder vullnetit serb qe donte te vazhdonte me tej sundimin komunist, situata ne Kosove arriti piken e vlimit. Per shkak te gjithe kesaj, besojme se SHBA duhet ta perkrahin zhvillimin e demokracise ne Jugosllavi. Pemdryshe, besojme ne faktin se vetCm demokra- cia, pluralizmi politik dhe respektimi i te drejtave te njcriut paraqcsin baze pbr gjetjen e zgjidhjeve te qendrueshme dhe produktive te kriz.es se tanishme ne Jugosllavi. E pCrcjellim me simpati zhvillimin e partive politike demokratike ne Jugosllavi dhe shpresojme se ato parti ofrojne rast te volitshem pCr progres. zoti minister, shpresojme se administrata do te mbeshtese me hapur dhe me me agresivitet ndryshimet demokratike ne Jugosllavi Alfonso D’Amato Claibomc Peli Chuck Grasslcy Bob Dole Phil Gramm Pelc Dominici Larry Pressler Richard Huger Patrick Moynihan 118 PISMO KI GA JE SPOŠTOVANEMU JAMESU A. BAKERJU, AMERIŠKEMU DRŽAVNEMU SEKRETARJU, 2. FEBRUARJA LETOS NASLOVILO DEVET UGLEDNIH ČLANOV AMERIŠKEGA KONGRESA: D ragi sekretar Baker! Kot veste, dogodki v Jugoslaviji sledijo vzorcu dogajanj, ki so zajela vso vzhodno Evropo. Ce je nekoč veljala za napreden režim, je današnja jugoslo¬ vanske vlada simbol tiranije in represije. Videti pa je, da se demokratične sile kljub temu prebijajo na površje v obliki demokratičnih političnih strank v republiki Sloveniji, Hrvaški in pokrajini Kosovo. Na žalost pa se zdi, da ameriška politika do Jugoslavije doslej ni hodila v Stric s temi dogodki. Sveža novinarska poročila nam povedo, kako Albanci na Kosovu trpijo zaradi hudega zatiranja srbskih oblasti. Veliko število albancev je bilo ranjenih med demokratičnimi zborovanji, na stotine aretiranih. Te, ki so jih privedli v zapor, čaka negotova usoda. Iz poročila Amnesty International, objavljenega julija 1989, je razvidno, da je moralo veliko Albancev, ki so jih aretirali zaradi mirnih protestov, za več mesecev v zapor, brez sojenja in da so bili podvrženi različnim oblikam mučenja, srbija drži pokrajino v izrednem vojaškem stanju že domala leto dni in ko so Slovenci zapustili kongres Zveze komunistov zaradi protesta proti srbski želji po nadaljnji komunistični nadvladi, so razmere na Kosovu dosegle vrelišče. Zaradi vsega tega verjamemo, da morajo ZDA podpreti razvoj demokracije v Jugoslaviji. Verjamemo namreč v to, da demokracija, politični pluralizem in spoštovanje človekovih pravic predstavljajo osnovo za oblikovanje učinkovi¬ tih in trajnih rešitev sedanje krize v Jugoslaviji. Z naklonjenostjo spremljajo razvoj demokratičnih političnih strank v Jugoslaviji in upamo, da te stranke ponujajo priložnost za napredek. Gospod minister, upamo, da bo administra¬ cija agresivneje in bolj javno podprla demokratične spremembe v Jugoslaviji. Hvala za vašo pozornost v tej nadvse nujni zadevi. Pod pismo so se podpisali naslednji senatorji: Alfonsc D’Amato, Bob Dole, Lary Presslcr, Claibome Peli, Phil Gramm, Richard Hugcr, Chuck Grasslcy, Pete Dominki, Patrick Moynihan 119 FJALA E JOSEPH DIOGUARDIT..NE TUBIMIN THEMELUES TE LD.K DEGA E LUBLANES S hqip: Jungjatjeta... jungjatjeta! Shume me vjen mire se ju gjej! Une jam shqiptar! (Anglisht:) Jam shume, shume i lumtur qe sot gjendem midis jush. U falenderohem ne menyre te vegan te mikpritesve tane, slloveneve, miqve te shqiptareve - Partise Liberale dhe udheheqesit te saj per bujarine dhe skofine e tyre. Jam shume i lumtur qe sot jam ne mesin tuaj, me udhCheqjen e partise suaj demokratike. Dr. Rugova, ju falemnderit per gjithe g fare jeni duke bere, ju falemnderit, sepse midis qytetareve jugosllave po i perfaqCsoni vlcrat tona shqiptare. Do t’i pcrscrisja me gjithe qejf ato qc i tha pak me pare Dejvid Filipsi, sepse i tha aq bukur. Ai tha se Kongresi amerikan po i pCrcjell me kujdes ngjarjet ne Jugosllavi, sepse neve ne Amerike do te na vinte mire qe te shihnim nje Jugosllavi te forte. Per ne eshte e qarte se ngjarjet e tanishme, veganerisht ne Kosove, mund te jene te kobshme, n6qoftese geshtjet nuk zgjidhcn ne interes te te gjitha grupacioneve. Duhet te jeni te sigurt se ameri- kanCt nuk do te jene kurre indiferente per njcrczit qe duan demokraci, nga cilado pjese e botes qofshin ata. Dhe eshte me se e sigurt se amcrikanet me prejardhje shqiptare nuk do t’i harrojne kurre veilezerit dhe motrat e tyre ne Kosove. Shqiptar6t jane nje populi vital. Populli i babait tim, dhe i imi gjithashtu, nuk e ka harruar gjuhen dhe kulturen e vet per 500 vjete jctese ne Itali. Ata qC kishin qene te detyruar ta lene Perandorine Turke, peseqind vjet me radhe nuk e harruan se kush dhe gka ishin. Prandaj duhet te jeni fare te sigurt se neqoftese ata s’e kane harruar kulturen e tyre, edhe shqiptaret e Amerikes nuk do t’u harrojne juve. Do t’i recitoj ketu me kenaqesi vargjet e poetit te madh shqiptar Fan Nolit, sepse edhe une ashtu ndjej: (shqip:) »Mbahu neno, mos ki frike, Sc ke djemte nc Amerike!« Edhe sot e kesaj dite shqiptaret s’e kane te lehte. Nuk jane te lidhur mes tyre sig do te duhej te ishin. Para paseqind vitesh shqiptarct kishin nje shtet, nje kulture, nje religjion, nje filozofi politike. Shqiptaret sot, mu sikurse gifutei, jetojne ne diaspora - i kane tri religjione, jetojne ne vende te ndryshme, kane filozofi te ndryshme politike. Sot duhet te bashkohemi dhe t’i themi botes se kush jemi. Duhet te bashkohemi, sepse bashkimi ben fuqine. Nc ne LigCn civile shqiptaro-amerikane, ne organizaten qe e kemi themeluar se bashku une dhe miqte tuaj ne Amerike, qe po i pCrjctojne thelle fatkeqesite e veilezerve dhe motrave te tyre ne Jugosllavi, sidomos ne Kosove, jemi plotesisht te vendosur. Ne shqiptaret e Amerikes jemi bere nje altoparlant i juaji i fuqishem ne mCnyre qb zeri i juaj i vertete te degjohet ne Amerike dhe ne te gjitha anCl e botes. Ashtu si im at qe s’kish harruar kurre prejardhjen e vet shqiptare dhe ishte shume krenar se ishte shqiptar, qe vdiq para ca kohesh dhe gjer ne fund te jetes fliste bukur njesoj si shqip ashtu edhe anglisht e italisht, pra ashtu sig s’u kishte harruar ai, as une s’do t’ju harroj. Demokraci per Kosoven! (Masa: »Demokraci, Demokraci!) 120 JOSEPH DlOjGUARDI BIVŠI AMERIŠKI KONGRESNIK (1985-89) ZDAJ ČLAN KONGRESNEGA ODBORA ZA ČLOVEKOVE PRAVICE IN PREDSEDNIK AMERISKO- ALBANSKE DRŽAVLJANSKE ZVEZE ungjatjcta... jungjatjeta! Shume me vjcn mirg se ju gjej! Unc jam shqiptar! Zelo, zelo sem srečen, da sem lahko danes z vami. Našim gostiteljem, slov¬ enskim prijateljem Albancev - liberalni stranki in njenim voditeljem, se zahvaljujem za gostoljubnost in prijaznost. Zelo sem srečen, da sem z vami, z vodstvom vaše demokratične stranke. Dr. Rugova, hvala vam za vse, kar počnete, hvala, ker med ljudmi v Jugoslaviji zastopate naše albanske vrednote. Rad bi le ponovil, kar je rekel david Phillips, ker je to povedal tako lepo. Rekel je, da ameriški kongres budno spremlja dogodke v Jugoslaviji, kajti mi v ameriki bi radi videli močno Jugoslavijo. Za nas je očitno, da so sedanja dogajanja, posebej na Kosovu, lahko usodna, če se problemi ne bodo rešili v interesu vseh skupin. Prepričani sta lahko, da Američani ne bodo nikoli ravnodušni do ljudi s kateregakoli dela sveta, ki želijo demokracijo. In prav gotovo američani albanskega porekla ne bodo nikoli pozabili svojih sestra in bratov na Kosovu. Albanci so trdoživ narod. Ljudstvo mojega očeta, moje ljudstvo torej, ni pozabilo albanske kulture in jezika v petih stoletjih življenja v Italiji. Tisti, ki so morali zapustiti Otomanski imperij, pet stoletij niso pozabili kdo so. In zato ste lahko prepričani, če oni niso pozabili svoje kulture, tudi Ameriški Albanci ne bodo pozabili na vas. Rad bi vam povedal z besedamivelikega albanskega pesnika... ker tudi sam tako čutim:« »Mbahu neno, mos ki frike, Se k c djemte ne Amerike!« Danes Albancem ni lahko. Niso povezani med seboj, kot bi morali biti. Pred petimi stoletji so imeli Albanci eno deželo, eno kulturo, eno religijo, eno politično filozofijo. Danes Albanci kakor Židje živijo v diaspori - imajo tri religije, živijo v mnogih deželah, različnih političnih filozofijah. Sedaj moramo priti skupaj in povedati svetu kdo smo. Moramo priti skupaj, kajti v združenju je moč. V Ameriško-albanski državljanski zvezi, v organizaciji, ki sem jo ustanovil z vašimi prijatelji v Ameriki, ki močno čutijo, s svojimi sestarmi in brati v Jugoslaviji, posebej na Kosovu, smo odločeni. Ameriški Albanci bomo postali močan glas za vas, da bi se vaš resnično pravi glas slišal v Ameriki in drugod v svetu. Tako kot moj oče ni pozabil svojega albanskega življenja - bil je zelo ponosen na to, da je Albanec, umrl je pred nekaj leti in do smrti je enako dobro govoril albansko kot italijansko in angleško - tako kot vas on ni pozabil, vas tudi jaz ne bom. Demokracija Kosovu!!! 121 KONGRESI I FEDERATES NDERKOMBETARE TE DREJTAVE TE NJERIUT ema: Ndryshimet ng Europen Lindore dhe tg drejtat e njcriut Mg 19 dhe 20 janar 1990, u mbajt ng Pragg Kongresi i Federatgs Ndgrkombgtarc i tg Drcjtave te Njeriut. Ng kgte Kongres muargn pjcsg ligat e tg drejtave tg njeriut, sig jang: - Bullgaria - Hungaria - Polonia - RD Gjermane - Rumunia dhe - Cekoslovakia Ng Kongres u fluan cdhe tri Komitete tg Mbrojtjes sg tg Drejtave tg Njeriut: - Komitcti i Kosovgs - Komitcti i Sllovenise dhe - Komitcti i Armenisg Komitetin e Kosovgs e pgrfaqgsonin: - Profesor Zekeria Ghna, sekretar i Komitetit, dhe angtaret, - Naim Maloku (Lubjang) - Halit Bajraktari (Lubjang) - Avni Xharra (Pariš) - Arif Krasniqi (Pariš) - Marko Hren dhe - Tomash Garden. Federata Nderkombetare e tg Drejtave tg Njeriut), ng bashkgpunim me organ- izuesit e Kongresit - - VONS-in(*). Gjatg dy ditgve, ng Kongres u diskutua ng lidhje me tg Drejtat individuale dhe kolektive ng shtetet e lindjes. G do Ligg dhe Komitet lexoi njg raport ng lidhje me kgtg ggshtje tg rgndgsishme, duke i informuar tg pranishmit pgr gjendjen e Drejtave tg Njeriut ng shtetet e Europgs Lindore. * Komitcti i Kosovgs u ka shpgmdarg tg gjitha Ligave njg raport tg detajuar ng anglisht, ng lidhje me shkeljen e tg drejtave njergzore ng Kosovg. *VONS gshtg Emri i Liggs Gekosllovake pgr mbrojtjen e tg Drejtave tg Njeriut, ng krye me Petr Uhl. Ng vazhdim po japim ng disa pika kumtesgn e Komitetit tg Kosovgs tg cilgn e lexoi profesor Zekeria Cana: »Zoti Kryetar, tg nderuar zonja dhe zotgrinj, tg dashur miq; E falendgroj Federatgn Ndgrkombgtare pgr tg Drejta tg Njeriut pgr thirrjen qg na dgrgi pgr tg marrg pjesg ng kgtg tubim tg nderuar. I falgnderoj edhe miqtg nga Gckosllovakia. Pgr mua gshtg kgnaqgsi e madhe qg ky tubim i nderuar tg mbahet ng njg vend qg i pgrket botgs sg civilizuar. 122 Me gezon pa mase fakti qe ne £ekosllovaki po fryjne ererat e ngrohta te jetes demokratike. Themelimi i KesHillit per Mbrojtjen e te Drejtave te NjEriut ne Prishtinc, Kosove, u be para nje muaji. Nuk eshte ky Komitet ekskluziv nacional si? shkruan shtypi serb. Ky eshte komitet qe mbron te drejtat e njeriut pavaresisht nga kombi dhe feja. A s’eshte nje paradoks historik qe ky komitet formohet me vonese te madhe, ne kohen kur n’Europe behen nderrime te medha histerike? Tash do t'ju flas per dramen e Kosoves. Ne kete pjese te Jugosllavise plot nente vite sundon situata eksplozive. Ne fakt Kosova nuk eshte me Krahine Autonome. Serbia e ka suprimuar autonominc e Kosoves me forcen a tankave, te policise dhe te ushtrise. Ne Kosove nuk funksionon shteti juridik. Aty s’ka as ligjshmeri as kushtetutshmeri. Ne Kosove sundon arbitrariteti, represaliet, persekutimet, torturat dhe terrori shteteror. Konkretisht, ja diskriminimet konkrete ne Kosove: - shkelja e te drejtes se punes: prandaj nga Maqedonia, Mali i Zi dhe Kosova jane shpemgulur 300.000 shqiptare; - shkelja e te drejtes se shkollimit: mija nxenes dhe študente jane jashte shkollimit; - Shkelja e te drejtes se shfaqjes se lire te mendimit; - Ndalimi i botimit te veprave letrare dhe shkencore; - Vendosja e »Murit Kinez« ne mes te Kosoves dhe shtetit ame te Shqiperise. Pra ne Kosove kemi shkelje te dyfishte te te drejtave: - Shkelja e te drejtave njerezore dhe nacionale. Ne bote ka perfunduar procesi i kolonizimit. Dhe tani kur po shkelim ne shekullin 21, Serbia perpiqet te nxjerre dekretin per rikolonizimin e Kosoves. Dhe dihet se ne Kosove nuk ka toke as per popullsine e Kosoves, toke buke, toke ushqimi. Edhe me drastike, edhe me primitive eshte politika demografike qe ndiqet ne Kosove. Mirren masa drastike per zvogelimin e natalitetit. Kjo te perkujton teorine famekeqe te racizmit. Derisa ndaj shqiptareve behet diskriminim, nacion- aliteti serbomalazes ne Kosove eshte gjithnje i privilegjuar. 123 MARJETA DOUPONA KOSOVA - PROBLEM BOTEROR, TANJUGU - PROBLEM JUGOSLLAV asha Zlobec: Serbia, kete vizite te delegacionit amerikan sipas te gjitha gjasavc do ta paraqese si nje vizite te lobit shqiptar te ftuar prej slloveneve, per te perhapur keshtu edhe me tej genjeshtrat per situaten kosovare. Vikendin e shkuar ne Lublane u mblodh nje shoqeri e parendomte e perbere prej politikaneve amerikane, sllovene dhe prej atyre nga Kosova. Mysafire te Jozhef Shkolqit, gjegjesisht te ZSMS, ishin Ibrahim Rugova, David Philips dhe Joseph DioGuardi. Duke marre parasysh se kohet e fundit opinioni amerikan po tregon nje interesim te jashtezakonshem ndaj Jugosllavise, do te ishte ndoshta me vend pyctja se a do te jctonim me pare ne Korene e Veriut apo ne ate Jugore? Vertet kemi fat qe tek ne nuk jetojne mjaft amerikane; me siguri qe do te duhej te angazhohej Flota e gjashtS Amerikane per sigurine e tyre personale dhe te pasurive. Neqoftese politika zyrtare sllovene dhe opozita (ndoshta me perjashtim te ZSMS) nuk dine te na ofrojne asgje (jeter pos secesioneve, madje edhe keto s’jane te afte t’i propagadojne me dinjitet neper mediumet e botes (te kujtojme vetem Millosheviqin dhe Rupelin neper revistat amerikancjndoshta, ne fund te fundit, eshte e aprovueshme qe amerikanet u kujtuan edhe per neve. »£do intcmacionalizm i 5bshtjcs jugosllave mund te jctc vetem pozitiv, - thotb Jasha Zlobcei, qC bashke mc Šalih Kabashin, krycrcdaktor i »AliemalivCs« (organit te shqiptareve nga Lublana) qendruan pak kohe ne Amerike. Atje kishin shkuar si mysafire te ftuar prej Liges civile shqiptare - amerikane. Ne Njujork, Detroit, £ikago, Boston dhe ne Uashington Zlobeci zhvilloi bisedime me gazetare, profesore dhe perfaqesues te bashkesise shqiptare ne Amerike. Ne Uashington kish sjell me vete edhe tere dokumentacionin e Keshillit per Mbrojtjen e te drejtave te njeriut ne Kosove. Bisedoi me shume kongresmene, ndersa ne State Department edhe me sekcionin per Jugosllavine dhe me Kshill- in per mbrojtjen e te drejtave te njeriut. Sig thote vete, ne Amerike ka shkuar qe te verteten per geshtjen e shqiptareve ne Jugosllavi dhe te verteten per situaten e plote ne Jugosllavi t’ua komunikonte amerikancve. Amerika, pemdryshe, eshte aq e dashuruar ne fuqine dhe madhcsine e vet sa qe per ngjarjet ne Europe interesohet vetem si per senzacione, keshtuqe shume herc ndodh qe gazetaret dhe kongresmenet te kene shikime tejet te mjegulluara ne lidhje me ate se g’po ndodh ne te vertete ne Jugosllavi. Moskuptimi themelor, qe s’eshte gje (jeter pos pasoje e propagandes shumevjegare serbe te sinkronizuar ne Amerike, rrjedh nga fakti se Ameri¬ kanet mendojne se ne Jugosllavi eshte fjala per probleme te natyres etnike, per separatizem, ndersa ne Kosove, edhe per nje ekspanzion te muslimanizmit ala Homein-Gadafian, te cilit i ka dale si dige perballe vetem Serbia e krishtere. Amerikanet qe qendruan ne Lublane javen qe shkoi te ftuar prej ZSMS ishin: 124 David Philips, kryctar i Keshillit per mbrojtjen e te drejtave te njeriut prane Kongresit amerikan dhe Joseph DioGuardi, kryetar i Liges civile shqiptaro- amerikane. Organizata e Kongresit, per mbrojtjen e te drejtave te njeriut ka qene e the- meluar ne Uashington DC. Ne perbeije te saj jane 200 anetare te Kongresit amerikan, si nga partia demokratike ashtu dhe nga ajo republikane. Keshilli merret me verifikimin e shkeljes se te drejtave te njeriut neper bote si dhe me pcrcaktimin e menyres se si SHBA te ndihmojne ne nderprerjen e shkeljes se metutjeshme te te drejtave te njeriut. Keshilli i ka dy qellime: njeri eshte qe te nxise aktivitetin e anetareve te Kongresit dhe tjetri, qe te vere kontakt mes antareve te Kongresit te SHBA dhe parlamenteve te shteteve tjera ne mbare boten. Senatori Tom Lantous, demokrat nga Kalifomia, eshte kryetar i delegacionit te Kongresit prane Parlamentit Europian. Ndersa Liga civile shqiptaro-amerikane qendrimet e veta ia raporton Kongresit amerikan. Di¬ oGuardi nuk eshte vetem kryetar i kesaj organizate por edhe anctar i Kshillit te drcjtorcve te Kshillit te Kongresit per mbrojtjen e te drejtave te njeriut. Or¬ ganizata e permendur bashkepunoi edhe ne demonstratat e paradokohshme te shqiptareve ne Uashington dhe para Kuvendit te OKB. Keshtu psh. ka sigu- ruar oratore - anetare te Kongresit, dhe ka financuar tubimet ku eshte shfaqur shqetesim per situaten momentale. Per qellimin e vizites se tyre David Philipsi (qe ne te vertete s’eshte as demokrat dhe as republikan, nderkaq votoi per Dukakisin) thote: »Ketu kemi ardhur per t’u takuar me udheheqes te levizjeve demokratike, qe ata te na shpjegonin gjendjen e te drejtave te njeriut ne Jugosllavi dhe pastaj ne per kete ta informonim Kongresin. Me vete kam sjelle edhe letren e Senatit amerikan te nenshkruar prej 8 senatoreve dhe prej vete kryetarit te Komitctit te Senatit per Marrcndenie me Boten. Letra shpreh shqetcsimin e thelle per shkak te gjcndjes sc te drejtave te njeriut ne Jugosllavi. Gjithashtu pritet nje diskutim ne Kongres pas dhjete ditesh, ku faktet ne lidhje me zhvillimin e demokracise dhe te drejtave te njeriut ne mbare Jugosllavine do t’u paraqiten anetareve te Kongresit - nje theks i vc^antc do t’u vihet te drejtave te shqiptareve ne Kosove. Presim rezultate ne shume drejtime. E para, qe eshte dhe me e rendesishmja, do te jete ky nje sinjal per qeverine tone se qendrimi i udheheqesve te Senatit dhe te Dhomes se Perfaqesuesve te Kongresit eshte se SHBA-te duhet te shtrohen ne bisede me Jugosllavine per gesli tj en e te drejtave te njeriut. E dyta, dcklarata do te paraqese dhe nje perkrahje per njcrezit qe jane viktima te shkeljes se te drejtave te njeriut. DioGuardi e ka vizituar Jugosllavine qysh ne nentorin e vjeme. Per ate vizite ai thote: »Ishte ajo nje vizite preliminare. Arrita pa paralajmerim dhe dcshi- rova me ate rast te ve kontakt me organizatat demokratike te Kosoves. Gjithashtu deshiroja te takohesha edhe me Sllobodan Millosheviqin, qe nuk pati pranuar. Nga kontaktet e mia me Ibrahim Rugoven, Veton Surroin dhe me perfaqesucs te tjcrc te alternatives kosovare munda te mesoj dhe te bindcm se per gka eshte ne te vertete fjala ne Kosove. Aty problem kryesor nuk eshte konflikti ndcretnik midis serbeve dhe shqiptareve, apo konflikti fetar midis te krishtereve dhe mislimaneve. Nje geshtje kyge ne te vertete ketu eshte demokracia apo komu- nizmi.« 125 Me kete rast DioGuardi numeron argumente interesante: »Shiko per shembull si mund te jetg kjo geshLje e natyres fetare kur sllovenet, qe jane me fe katolike, u japin perkrahje shqiptareve. Rugova gjithashtu me bindi se alterna¬ tiva shqiptare eshte kundershtare e dhunes dhe angazhohet per dialog, mirepo per dialog duhen dy pale. Ne lidhje me kete disa here e kam ftuar Sllobodan Milloshcviqin qe te bisedoje me udheheqesit shqiptare.« Veg kesaj, DioGuardi edhe vitin e kaluar pati bere lutje per pranim tek udheheqesi serb, mirepo pergjigja mungoi. Nuk ka asnje dyshim se gjer vone shtypi amerikan ia mbante krahun si shume Serbise dhe s’ka dyshim gjithashtu se DioGuardi, qe eshte nje politikan i hapur pro-shqiptar; per informimin e gabuar te Jugosllavise ne lidhje me rcagimet e shtypit amerikan e fajeson Tanjugun: »Nje forme e sigurimit te in- formacioneve eshte kjo vizite e jona e sotme sikurse dhe vizita qe pata vjcshtCn e shkuar. Pemdryshe shtypi amerikan nuk eshte edhe aq proserb sa ju duket. Ajo qe raporton Tanjugu ne lidhje me thekset e shtypit amerikan s’qendron. Dy javet e fundit shume gazetare nga mbare bota dhe ne qcndrcn kryesore TV ne SHBA sig eshte CBS, i perejellin ngjarjet ne Kosove njesoj sig i kishin pcrcjclle me pare ngjarjet ne Tienanmen. Reporleret kryesore tani i pershkruajne ngjarjet si konflikt midis dcmokracise dhe komunizmit. Mcndoj se pCr nje kohe te shkurter do te jemi deshmitare te nje ndryshimi dramatik ne raportin qC ka shtypi amerikan ne lidhje me kete problem.« Jasha Zlobec: »Ne opinionin publik, ashtu si edhe ne shtypin amerikan, rendom shteti identifikohet me nje njeri te vetem. Ashtu sig identifikohet sot £ekosllo- vakia me Havelin, Rumunia e djeshme me £ausheskun, edhe Jugosllavija, dekada te tera identifikohej me Titon. Pas vdekjes se Titos pritej me padurim se čili do te ishte valle ai njeri me te cilin do te identifikohej Jugosllavia. Dhe viicvc te fundit ishte aq i theksuar cmri i Sllobodan Millloshcviqit, qofic por te mire app pCr te kcq. Sidomos dy vitet c fundit linin pCrsluypjc sc ckziston mundCsia qe Millosheviqi te siguroje pushtet te plote mbi Jugosllavine. As qeveria amerikane dhe as Kongresi nuk kishin ndonje interrees qe te leshoheshin ne ndonje polemike me te, ngase nuk eshte ne interesin e sigurise nacionale te SHBA, gje qe sic dihet paraqet interesin me te larte te saj, qe te hap sherr me nje shef te ardhshem te shtetit. Mirepo ne gastin e fundit, madje edhe analitiket me driteshkurter amerikane arriten ne perfundimin se Millosheviqi ne te vertete paraqet gjasen me katastrofale te zgjidhjes se veshtiresive jugosllave. Veg kesaj na dolen ne skene edhe ato ndryshime te papritura ne shtetet europiane- lindore, keshtuqe ylli i Milloshcviqit ne qiellin amerikan ka rCne aq poshte sa me s’behet. Kesaj i kontribuuan edhe demonstratat e fundit ne Kosove. Me kete pesuan disfate te plote te gjitha fantazmat me te cilat kish ardhur ne Uashington ministri i jashtem serb Prija disa dite pas nesh dhe pati provuar nje moskuptim te plote ne Kongres - s’e pati pranuar madje as Igelbergeri, qe kish jetuar nje kohe te gjate ne Beograd dhe qe p6mdryshe njihej si politikan proserb.« Amerikanet, natyrisht, folen edhe per viziten e Markoviqit ne SHBA kur qcnC zhvilluar bisedime edhe me Komisionin pCr Marredhenie me BotCn pCr geshtjen e te drejtave te njeriut ne Jugosllavi. Mirepo amerikanet nuk gajne koken fort pCr problcmet ndemacionale, fundi i fundit, me gjera te tilla as qe kane pervoje. Per ta nderkaq, te drejtat e njeriut jane nje geshtje univerzale qe eshte e pranishme si ne Karten per te drejtat njerezore ashtu edhe ne Kushtetuten e 126 SHBA. Sa i pcrket Jugosllavise, jane te brengosur njesoj, si per te drejtat e shqiptareve, ashtu edhe tc te gjithe te tjereve. Perve9 me liberalet sllovene, Philipsi dhe DioGuardi u takuan ne Lublane edhe me kryetarin e LDK Ibrahim Rugoven. Rugova, pas themelimit te sekcionit lublanas te LDK (qe u be ne Dom Španskih borcev) ne Palatin e Cankarit iu pergjigj pyetjeve te vizitoreve, me 9'rast kishte mjaft gjaknxehtesi, ngase nder vizitorCt, perve9 shqiptareve (qe ishin me te shumtfi) kishte dhe serbe qe i drejtonin Rugoves ca pyetje si shume provokative, per te mos thene te paturp- shme, para se gjithash ne lidhje me politiken demografike ne Kosove. Pas kctij takimi Rugova udhetoi per ne Vjene ndersa pgrfaqesuesit e Kongresit amcrikan - ne Kosove. Nese s’thame dot asgje per irredentizmin shqiptar, qe kinse ekziston ne Kosove, ahere s’e leme dot pa e permendur 9eshtjen e mafise se mundshme shqiptare ne Amerike. Zlobec: »Mafia shqiptare eshte nje nder marifetet e trilluara te politikbs serbe. Kohe me pare pati vepruar nje kanal kontrabandistesh qg niste ne Turqi dhe perfundonte nC Amerike, dhe te cilin e pgrbenin ndoca 10 gjer 15 shqiptare qe tani gjenden, te gjithe, ne burg. Mi repo gjithe kjo pung s’ka asgje te perbashket me maline. Eshte folur shume edhe p6r njgfarc lobi shqiptar, njesoj si edhe pCr ate serb, ne Kongresin amerikan, por te cileve nuk u gjendet as nami dhe as nishani. Serbet kane pgmdryshe nje perfaqesues te vctin ne Kongresin ameri¬ kan, Helen Deli9 Bently, ndersa shqiptargt kane Joseph DioGuardin, me origjine shqiptare, mirepo e gjitha kjo eshte tepgr larg prej llobit. Nderkaq eshte e vertetg se mund te mblidhen numer i madh nenshkruesish, kur eshte fjala per shkeljc tg dokumcntuar dhe te provuar te te drejtave te njeriut, mirgpo kjo ndodh, jo pgr shkak te fuqisg se llobit shqiptar apo te dobesisg se atij serb, por thjesht pgr shkak te fakteve qe flasin vete.« CSCE NEWS RELEASE Commission on Securily and Cooperation in Europe US. Congres Washington, DC. 10515 ashington DC, 2 shkurt 1990 - Senatori Dennis de Concini (D-A2) dhe perfaqesuesi Stenjy Hoyer (D-MD), kryetari dhe ngnkryetari i Komisionit pgr siguri dhe bashkepunim me Europgn (Komisioni i Helsinkit) dhane ketc kumtese ne lidhje me ngjarjet e fundit ng Kosove Krahine Autonome ng Republiken e Serbise dhe te Jugosllavise, qe eshte nenshkruese e Deklarates se Helsinkit: »Javen qe shkoi arritgn lajme pgr shume te vrare dhe te plagosur ng Krahingn e Kosovgs, si rezultat i konfliktcve te ashpra midis policise dhe shqiptargvc etnikg, te cilet nepCr demonstrata kgrkonin midis tjcrash edhe zgjedhje te lira ne Krahine. Ne te dy, kryetari dhe nenkryetari i Komisionit p6r siguri dhe bashkepunim ng Evrope jemi te shqetgsuar thellg pgr shkak te dhunes ne Kosove gjate vitit te fundit. Prandaj jemi dakord me ata jugosllave qg kerkojne zgjidhjcn e 9eshtjes kosovare me dialog paqesor, me lirimin e te gjithe te burgosurve politike, 127 dukc i llogaritur edhe ata qe u denuan pak kohe me pare, me zgjedhje te lira dhe pluralizem politik ne Kosove dhe ne gjithe Jugosllavine. Jugosllavia, si nenshkruese e Kartes se Helsinkit, eshte e obliguar t’i respek- toje te drejtat e njeriut dhe lirite themelore, bashke me te drcjtat e pjesetareve te grupeve nacionale dhe etnike. Ato te drejta dhe liri, si? dihet, me vone u definuan dhe u theksuan ne Karten perfundimtarc te Vjenes, te cilen Jugo¬ sllavia e ka aprovuar para nje viti. Prandaj ia terheqim verjetjen Jugosllavise qe t’i respektoje obligimet e marra nga Karta e Helsinkit dhe e Vjenes pcr te drejtat e njeriut, per te gjitha grupet etnike dhe kombctare, si per shqiptaret ashtu dhe per serbet, dhe le te ndermarre masat e nevojshme per ndcrprerjcn e dhunes ne Kosove. Njekohesisht i ftojme demonstruesit etnike shqiptare qe tu ikin akteve te dhunes. Historia me e re ka vertetuar se demonstratat e qeta jo vetCm se jane me humane por rendom jane edhe me produkitve.« Joseph J. DioGuardi, kryetar i Liges Shqiptaro-amerikane. Ai thote pdr vete: »Babai im ka ardhur ne Amerike me 1929. Amerika i dha mundesi familjes sime pCr jete normale dhe arsimim. UnC jam i pari ne familje qe kam studjuar dhe u bera pastaj dhe anetar i Kongresit amerikan. Ne fillim isha nje sipermarrcs, ndersa ne vitin 1985 vendosa qe te kandidohem ne Kongres, para se gjithash, qC te ndihmoja ne zgjidhjcn e ?eshtjevc te te drejtave njcrCzorc. Qc kur kam hyre ne Kongres, shqiptaret e fituan Lidhjen e vet qytetare shqiptaro-ameri- kane qe kujdeset pcr arsimimin e shqiptareve. Babai im pemdryshc ka ardhur prej Italise, mirCjK) ne jemi shqiptare. Ne Itali numCrohen me se 38 fshatra ku edhe sot, pas 500 vitesh, gjithnje flitet shqip. RAMIZ MUJA „ KOSOVE R rjcdhc e gjate e historise c koheve tč tmerrshme e shekujve plot ethe e mjerimit dhe lavdise Te kemi fole zogjčsh ne mes te shkčmbgranitesh e rrethuar me ngjyre gjaku si te lulkuqeve te prillit Yjet dhe ti KOSOVE u bete fortese e shekullit te ri qe remija dhe zogu se bashku te bčhen shok me yjet unč ti dhe yjet KOSOVE. 128 SHTYPI BOTEROR MBI NGJARJET NE KOSOVE S htypi boteror, agjensite e ndryshme te lajmeve, radiot e televizionet e ndry- shme ane e kend rruzullit tokesor vazhdojne te japin pa ndale njohtime mbi gjendjen ne Kosove. Ky realitet eshte argumenti me i mire se problemi i shqiptareve ne Jugosllavi ka kaluar kufmjte e nje problemi kombetar ne kuader te nje shteti per tu bere nje problem internacional qe kerkon angazhimin e te gjitha shteteve e levizjeve demokratike qe ky problem te zgjidhet permes dialogut dhe formave te tjera te komunikimit demokratik. Per lexuesit e »ALTERNATIVES« kemi shkeputur disa pjese nga shkrimet e botuara ne shtypin zviceran dhe ate gjerman, ne te cilin problemi i Kosoves ze vend ne faqet e para te tyre krahas problemeve te tjera me rendesi ndcrkombetare. *** Gazeta zvicerane »Neue Zuricher Zeitung« e dates 4 nentor 1989 boton nje artikull nen titullin »Te vrare gjate trazirave ne Kosove« prej te cilit shkeputem keta rreshta: »Gjat diteve te fundit ne Krahinen Autonome te Kosoves, pjese e Rcpublikes se Serbise, te banuar ne pjesen dermuese prej shqiptareve erdhi deri tek trazira te pergjakshme mes protestuesve shqiptare dhe forcave te ardhura policore. Neper rruget e kryeqytetit te Kosoves, ne Prishtine dhe qytete te tjera, patrollojne njesite e armatosura speciale te derguara ne Kosove nga Presidenca Jugosllave. sipas te dhenave te pjesmarresve ne keto ngjarje, policia reagoi me brutalitet ne demonstrues. Sipas te dhenave zyrtare ne keto ngjarje jane vrare se paku 5 veta. Nje numer i madh njcrzish jane lenduar ndersa disa dhjetra demonstrues jane burgosur... Ashtu si ne Mars te vitit 1989, shqiptarct demonstrojne kunder ngushtimit te autonomise se Kosoves prej anes se Serbise dhe politikes shtypese te saj. Demonstruesit kerkojne gjithashtu lirimin e Azem Vllasit dhe 14 te akuzuareve te tjere ne pro^esin gjyqesor qe zhvillohet ne Mitroviče... Humnera qe ndan popullin serb me ate shqiptar, sidomos pas politikes shtypese te muajve te fundit nga ana e Serbise eshte bere edhe me e madhe dhe duket e patejkal- ueshme« pcrfundon artikulli. Gazeta »TAGES ANZEIGER«, poashtu e detes 4 nentor 1989, nen titullin »Me trazira te pergjakshme si pergjigje ne progcsct e Kosoves« bjen nje njohtim ne lidhje me ngjarjet e fundit ne Kosove duke u perqendruar ne proces in gjyqesor ndaj 15 te akuzuarve ne qytetin e Mitrovices. Ne kete artikull opinionit zviceran i behet e ditur per procese te montuara politike te cilat jane ne kundershtim edhe me vete ligjet jugosllave. »NE KOSOVE ZHVILLOHET NJE MASAKER-DHE ASKUSH NUK SHIQON ANDEJ«. Nen kete tituli gazeta »Schaffhauser Nachrichten« e dates 6 nentor 1989 ne nje njohtim te saje mbi ngjarjet ne Kosove dhe greven e fundit te minatoreve te Trepgcs mes te tjerash shkruan: »Ne marš dhe prill te vitit 1981 popullsia shqiptare ne Kosove, permes demonstratave masovike kerkoi njohjen Kosoves Statusin e Republikes ashtu si edhe republikave te tjera te Jugosllavise. Sipas te dhenave zyrtare ne keto ngjarje u vrane se paku 129 12 veta ndersa shume tč tjcre u lenduan. Prej vitit 1981 e deri me 1988 ngper duart e policise kane kaluar me teper se 500 000 shqiptare. »Artikulli vazhdon tč njohtoje pcr ngjarjet e nentorit tč vitit 1988 duke vene theks ne ngjarjet e marsit te vitit 1989 ku« sipas te dhenave zyrtare jang vrare 24 shqiptarg. KOMITETI I KOSOVES PER INFORMIMIN E OPINIONIT BOTEROR, vazhdon gazeta, qg gshte nje shoqate e njohur sipas ligjeve zvicerane, jep te dhčna pgr vrasjen e sč paku 58 shqiptare,ve«. Artikulli vazhdon me njohtimin pčr grevgn e 72 minatoreve tč Trepggs greva e te cilčve u thye me brutalitct. Gazeta ve ng dukje se demonstrata masovike u zhvilluan ne qytetin e Prisht- ings, Podujeves, Ferizajit, Suharekes e qytete te tjera ne te cilat u kerkua njohja e Statusit te Rcpublikes pgr Kosovg dhc lirimi i te burgosurvc politike. 130 Ne artikull jepen te dhena edhe per demonstratat e zhvilluara nga ana e shqiptareve ne Lubjane, Split e Zagreb. »Kosova vazhdon te jete e mbuluar nga forcat policore e ushtarake, pjeserisht nen percjelljen e tankeve. Kosova eshte nje Kine e vogel mu ne mesin e Ballkanit. Vetem nje gje ndryshon: aty zhvillohet nje masaker dhe askush nuk shiqon andej« perfundon artikulli i kesaj gazete. Gazeta zvicerane »Arbeiter Zeitung« e dates 30 janar 1990 nen titullin »Vazhdojne trazirat ne Kosove« mes tjerash shkruan: »Ne Kosove 90% te popullsise prej 1,9 banore jane shqiptare. Ata kerkojne autonomi nga Repub¬ lika e Serbise. Forcat policore ne Kosove jane shtuar. Ne afersi te Prishtines u verejten kolona prej me teper se 50 autobusesh te mbushur perplote me police... Ne qytetet e Kosoves grupet opozitare mbledhin nenshkrime per nje Peticion me te cilin kerkohet heqja e gjendjes se jashtezakonshme. Iusuf Berisha, nje prej anetarve te grupit organizativ na thote: - Vetem nje dialog demokratik mund t’i zgjedhe problemet... Nje prej udheheqesve serbe ne Kosove, Bogdan Kecman, eshte kunder ?fardo dialogu me shqiptarct. Ai i quan ata terroriste dhe separatiste... Policia iu kundervu demonstruesve qe kerkonin heqjen e gjendjes se jashtezakonshme, lirimin e te gjithe te burgosurve politike, zgjedhjet e lira dhe dhenjes fund politikes diskriminuese ndaj shqiptareve, me gaz lotsjelles dhe arme zjarri. Ne vitin 1989, perfundon artikulli se paku 28 veta humben jeten gjate perleshjeve me policine. Gazeta gjcrmanc »Frankfurter Allgemeine Zeitung« e dates 2 shkurt ne nje artikull te shkruar nga gazetari i njohur gjerman Viktor Majer mes te tjerash njohton: »Udheheqja serbe ne krye me S. Millosheviqin deshiron me qcllim ta piu-aqes gjendjen ne Kosove sa me te zeze qe te kete mundesi per ta detyruar Kryesine e Jugosllavise qe ne Kosove te shpallet gjendje e plote e jashtezakonshme e madje te vehet ne fuqi edhe administrata ushtarake. Mjetet e informimit serb i quajne shqiptaret nacionaliste, separatiste e terroriste, ato njohtojne se demonstruesit shqiptar sulmojne policine dhe se serbet ne Kosove jane te kercenuar. Per kete arsye serbet flasin per situate para »Luftes qytetarc« megjithse deri me tani gjate tubimeve te shumta te shqiptareve ne asnje vcnd asnje serb nuk u kercnua... Ne Kroaci dhe Slloveni dyshohet ne njohtimet serbe mbi gjendjen ne Kosove. Gazeta zagrebase VJESNIK, vazhdon artikulli, thot hapur qe ngjarjet ne Kosove nuk paraqiten ashtu si? jang nga ana e shtypit serb. Keshtu ne fshatin Mal- isheve nuk ishin shqiptarct ata qe sulmuan policine. Shume here njesite spe- ciale gjuajten me arme ne masen e tubuar ne menyre paqesore. Ne Malisheve u vrane tre veta, shkruan Viktor Meier ne fund te artikullit te tij, ndersa nje numer i madh njerezish eshte plagosur«. Edhe gazeta zvicerane »Neue Ziircher Zeitung« ne nje njohtim te dates 2 shkurt shkruan: »Me angazhimin e tankeve dhe aeroplaneve luftarake, udheheqja jugosllave ka provuar qe Krahinen e Kosoves prej ditesh te tronditur nga di?ka e ngjajshme si lufta qytetare, ta ve nen kontroli. Si? njohton agjensia e lajmeve »TANJUG« ne shume qytete te Kosoves erdhi deri tek perleshjet mes policise dhe demonstruesve shqiptare. Te enjten mbi Prishtine fluturonin aeroplane ushtarake te Armates Jugosllave. Nga Serbia u derguan perforcime te reja ushtarake nen percjelljen e tankseve. »Kosove - Beogradi tani dergon tanket«. Nen kete tituli, me nje fotografi te bere ne qytetin e Podujeves gazeta gjermane »bild Zeitung« pershkruan hyrjen e forcave ushtarake ne Kosove. 131 TERRORI SHTETEROR JUGOSLLAV N DAJ SHOIPTAREVE KALON KUFINJTE SHTETERORE Gazela zvicerane »Tages Anzeiger«, e dates 12 Janar 1990 njohton per shpcrthimin e nje bombe prane baneses se te nje emigruari politik shqiptar nga Kosova. Fjala eshte per 33 vjegarin Xhavit Halili i čili ne intervisten dhene gazetes ne fjale mes te tjerash thote: »Mua deshti te me vrase sherbimi sekret jugosllav. Edhe para ketij rasti shpesh herc me jane kercnuar me vdekje permes letrave dhe thirrjeve telefonike.« Xhavit Halili, vazhdon artikulli i gazetes, eshte i njohur si pjestar i levizjes popullore te shqiptareve te Kosoves per Republike ne kuader te Jugosllavise«. »Me bomba dore kunder femijve«, nen kete tituli gazeta Zvicerane »BLIK«, ashtu si edhe shume mjete te tjera te informimit ne ZvicCr, bejne te ditur per atentatin e zhvilluar ndaj te ikurit politik Xhafer Shatri me 12 tetor 1989 ne Gjeneve nga ana e šherbimit sekret policor te Jugosllavise. Si? behet e ditur ne Kumtcse, rreth ores 19 agjentet jugosllave, te stervitur per akte terroriste, u orvaten qe nje bombe dore ta hedhin ne dhomen e femijeve ne banesen qe ndodhet ne bulevardin Carl -Vog te Gjeneves. Per fat bomba goditi qoshet e dritares dhe u kthye prapa me ?’rast ra nen nje automobil te parkuar per rreth duke shkaktuar keshtu deme te medha materiale. Gazeta »Blik« shkruan mes te tjerash se »Me 1984 policia jugosllave vuri nje bombe ne nje librari ne Biel me adresen e se ciles sherbehej redaksia e gazetes shqiptare »Zcri i Kosoves« e ne te cilen mund te siguroheshin edhe libra shqip«. Prej vitit 1984, atentati ne Ziirich, eshte atentati i trete i šherbimit sekret jugosllav ndaj te merguarve politike shqiptare. Policia jugosllave sikur ka gjetur terren te pershtatshem ne shtetet e Evropcs Perendimore per t’i likuiduar kundershtaret e saj politike. Ne Rcpubliken Federale te Gjermanise prej vitit 1981 gjer me 1988 jane zhvilluar kater atentate kunder shqiptareve. Ne vitin 1981 u zhvillua nje atentat ndaj Rrahim Zenelit, i merguar nga Kosova dhe ne RFGJ i njohur me pikepamje djathtiste. Me 1982 agjentet e policise jugosllave kryen vrasjen e 3- fishte duke vrare gazetarin, poetin dhe prozatorin Jusuf Gervalla, qe ne Gjermani kishte statusin e te strehuarit politik, Bardhosh Gervallen i punesuar ne Keshil- limoren per shtetasit jugosllave ne Ludvigsburg dhe Kadri Zeken gazetar qe ne Zvicer kishte statusin e te strehuarit politik. Sipaš shkrimeve te gazetes »Spigel« Jusuf Gervalla ne momentet e fundit te jetes se tij deklaroi: »Ne na vrau UDB-a Jugosllave«. Me 1988, terroristet politike te policise sekrete jugosllave, zhvilluan nje atentat ne Bictigheim te Gjermanise ndaj te strehuarit politik nga Kosova, Abdullah Prapashtica. A. Prapashtica punoi si inšpektor ne Sigurimin Shteteror te Kosoves deri me 1 prill 1981. Ne Gjermani u sulmua brutalisht nga agjentet e UDB-es ku mori lendime te renda trupore. Fati deshti qe ai t’i pcrballontc plageve te atentatit. Opinioni publik shqiptar ne Perendim me te drejte pyet se kush eshte pergjegjes per mbrojtjen e integritetit territorial te shteteve evropiane te cilat policia serbe apo jugosllave po i kthen ne poligone te terrorizmit shteteror. 132 Belgrade offers an olive branch to Kosovo / •J? s? */, & * W O 1 nc5V CD C E o O ‘dvvw* n ® na tiow io Setb iVve ^oS° v ° 133 EKSPLAJIMI KOLOIMIAU TEREPCES KA. ZV.OGLUAR DUKSHEM PASURITE NENTOKESORE TE KESAJ MINIERE Trepga eshte njera prej minierave me te eksploatura te Kosoves nga ana e regjimit kolonial serb. Perkunder persosjes se metodave te eksploatimit dhe investimeve te medha qe jane bere nga ana e rexhimit per ta eksploatuar sa me shume kete miniere, statistikat tregojne se sasia e xehes se eksploatuar eshte vazhdimisht ne renje. Sipaš te dhenave qe jep gazeta beogradase »NIN« e dates 15 tetor 1989, sasia e xehes se eksploatuar ng vit per nje pungtor me 1965 ishte 28, 13 ton koncentrat te balkrit dhe zingut, ne vitin 1975 21. 70 ton, ne vitin 1980 16, 58 ndersa me 1988 vetem 11, 2 ton per punčtor. Perkunder sasise se madhe te mineraleve qe eksploatohen nga Trepča ajo vazhdon te kete ndaj kredituesve te huaj nje borxh prej 197 milion dollaresh i čili duhet te kthehet deri ne vititin 1993. Fjala eshte per mjete materiale te cilat jane shfrytezuar per perfeksionimin e metodes se eksploatimit Trepča vazhdon edhe me tutje te eksploatohet per t’i bere te mundshme regjimit kolonialist qg, si? ben vete te ditur, per te shpenzuar nga 1 milion dollare ne dite per mbajtjen e forcave policore e ushtarake ne Kosove. Pcrmblodhi dhe pgrktheu: A. Topalli IZJAVA K. D. ALBANCEV - »MIGJENI«, V LJUBLJANI 31 . 01.1990 lbanci, ki živimo in delamo v deželi Sloveniji, smo globoko prizadeti zaradi situacije na Kosovu. K.D. Albancev - »MIGJENI«, v imenu albancev, ki žive in delajo v Sloveniji, ostro protestira zoper apartheidsko politiko do Albancev, in se hkrati zavzema za vse zahteve albanskega naroda, izrečene te dni v Prištini, Peči, Uroševcu, Prizrenu, Podujevu, Gjakovici in tako naprej... Društvo ostro protestira proti včerajšnjemu sprejemu delegacije Srbov in Črnogorcev (ki niso nič drugega kot le igralci Miloševičevega gledališča) pri dr.Drnovšku. Za prošnjo albanskih intelektualcev za pogovor, pa dr. Janez Drnovšek ni imel dovolj posluha, tudi časa ne!!! Nasproti demokratičnim zahtevam albanskega naroda, skupine srbov in Črnogorcev barbarsko vstrajajo pri oboroženem obračunu s svojimi someščani, Albanci. Beograjski študentje so včeraj zvečer pred poslopjem zvezne skupščine klicali k orožju in mobiliziranju v posebne odrede za pomoč Srbom in Črnogorcem na Kosovu. Je to demokracija??!! Čutimo kot nujno dolžnost opomniti tov. Janeza Drnovška, da za Albance od 45. leta do danes ni imel resničnega posluha noben od vodilnih mož Jugoslavije. Tov. Drnovšek ne pozabite da nosite del odgovornosti vi in vaše predsedstvo. Opozarjamo tudi, da na Kosovu ne gre za nikakršen mednacionalen spopad, 134 (kot si to skuša predstavljati srbski tisk), temveč se tam pred očmi jugoslovanske javnosti dogaja čisti državni teror. K.D. Albancev - »MIGJENI«, podpira: 1) Zahteve ZK Slovenije in njeno deklaracijo, sprejeto zaradi razmer na Kosovu, - zahteve in izjavo skupščine Slovenije ter izvršnega sveta Slovenije. 2) zahteve demokratične zveze Kosova, UDU-ja za Kosovo in odbora za zaščito človekovih pravic na Kosovu za: - takojšnjo odpravo izrednega stanja na Kosovu, - izpustitev vseh političnih zapornikov, - takojšen razpis referenduma o statusu Kosova in - svobodne ter demokratične volitve. Pozivamo vso demokratično in napredno javnost v Jugoslaviji ter posebej v Srbiji, da odločno dvigne svoj glas proti zatiralski politiki na Kosovu, kajti kdor zatira druge, tudi sam ni svoboden. Nastale probleme lahko rešimo edino le z demokratičnim ter argumentiranim dialogom, brez subjektivnih ter čustvenih primesi, osnovanih na nacionalno-zogodovinskem romantizmu. Za K.D. Albancev - »MIGJENI«: Naim Maloku Bislim Elshani Gani Lipa Sejdi Elshani PREDSJEDNIŠTVU SFRJ U pučujemo otvoreno pismo, U ime palih za ovu zemlju, dakako i albanaca, U ime živih koji sve ovo vide i čuju, U ime tih koji če to zauvjek zapamtiti, i u ime vaše največe odgovornosti za sadašnjost i budučnost ove zemlje »ZAUS¬ TAVITE KRVOPROLICE«. Na albansku mladost se puca, hici tih pucnjava ranjavaju sve nas, a ta mladost nije bila i nije kriva nizašta. Zar se može njcnom krvlju, uopšte šta riješiti, a i preko puščanih cijevi uperenih na goloruke i golobrade omladincc i dječake, koje sutra treba otpratiti na odlsuženje vojnog roka u JNA. Ponavljamo ono što vi najbolje znate da ova PRAVNA DRŽAVA nije valjda ona obečana, ali od čega i Kosovo mora biti isključeno. Predsjedništvu SFRJ zato upučujemo zahtjev, »NE PUCAJTE NA SLOBODU«. Svima koji žele i kojima je stalo da shvate tragcdiju koja je več zadesila Kosovo, a koja na žalost može biti i veča, neka se na tren zamisle kako je nama čije su majke, očevi, sestre i brača, ti koji svakog časa mogu postali cma zemlja. Stidimo se danas za ono šlo čemo se sutra stidjeti. Naša zemlja, SFRJ, je potpisnica povelja UN i brojnih drugih konvencija za zaštitu ljudskih prava, na koje se ne bi trebalo pozivati u svojoj zemlji. Današnja Europa neče imati razumjevanje za politiku discipliniranja naroda bičevanjcm od Strane »Narodne Milicije«, kao Stoje bilo u susjcdnoj Rumuniji. 135 Mi potpisnici ovog Apela, zahtjevamo: 1) da se udalji Specijalna Milicija i da se ukinu vanredne mjere; 2) da se prekinu svi politički procesi i procesi diferencijacije na nacionalnoj osnovi; 3) da narod Kosova tajnim glasanjem rješi izbor svog rukovodstva i o svojoj sudbini; 4) da Predsjedništvo SFRJ izrazi saučešče mrtvima u demonstracijama; Poznavajuči tradiciju, historiju i kulturu Albanskog naroda, čiji smo i mi dio, vjcrujemo da nakon pozitivnog odgovora na ove zahtjeve neče trebati 9 godina nego, ne više od 9-90 dana da se život u Kosovu normalizuje i da oni daju svoj doprinos za izlazak iz moralne i ekonomske krize. Sarajevo, 31. januar, 1990 Potpisnici: 101 Študent Albanske narodnosti pri»Univerzitetu u Sarajevu« Predsedništvu Jugoslavije saveznoj skupšlini skupštini SR Srbije skupšlini Kosova saveznoj vladi vladi SR Srbije S vesni činjenicc da se nasiljem nikada do sada niko nije uspeo da reši problem sličan kosovskom (primeri Severne Irske, Baskije, Zapadnje obale Jordana, Libanona, Nagomo-Karabaha, itd.), da je do sada palo previse ljudskih žrtava kao i da su psihološke, socijalne i ekonomske posledice procesa na Kosovu sve nepodnošljivije, te da ugoržavaju mogučnost demokratizacije u SR Srbiji i Jugoslaviji, tražimo da se bez odlaganja pristupi traženju političkih rešenja i to tako Sto če se; 1. Omogučiti jugoslovenskoj i srpskoj demokratskoj alternativi da posreduje izmedu strana u sukobu na Kosovu; 2. Objaviti »prekid neprijateljstva«, tj. prekid svih ofanzivnih akcija policije i specijalnih jcdinica; 3. Omogučiti albanskoj demokratskoj alternativi (UJDI, Demokratski Savez, Odbor za zaštitu ljudskih prava, HelsinSki komitet, itd.) da preko javnih medija objavi svoj poziv na »prekidanje neprijateljstva« i pristupanje pregovorima; 4. Odmah postiči prihvatanje albanske Strane da se ostaci sprske, črnogorske, romske i drugih manjina na Kosovu u datoj situaciji ni na koji način ne ugrožavaju i da se u tom smislu pruže odredene garantije; )T V NASILJA, \/l R I DEMOKRATIJU KOSOVU 136 5. Prekinuti sve političke procese uključujuči onaj koji se vodi protiv Vlasija, objaviti amnestiju za sve osudene za tzv. političke delikte koji nisu pribegavali političkom nasilju; 6. Započeti pregovore o budučnosti Kosova na novim demokratskim temelj ima političkog pluralizma uz garantovanje bezbednosti i svih političkih i kulturnih prava manjina. Pozivamo sve gradane Jugoslavije kojima je na srcu mir, dcmokratija i sugomost svakog našeg gradanina da nam se u ovom zahtevu pridruže. Beogradska grupa za mir i demokratiju Radmila Nakarada Sonja Licht Milan Nikolič B.E. ROTESTE ET BURGOSU.RVE POLITIKE SHQ P PTARE NE LEPOGLLAVE ara ca kohesh Keshillit per mbrojtjen e te drejtave te njeriut ne Kosove, me seli ne Lublane, i erdhi nje kopje e protestes dhjetefaqeshe te nje grupi le burgosurish politike shqiptare qe gjenden ne vuajtje te denimit ne SHNP te Lepogllaves. Protesta i eshte adresuar: Kryesise se RSFJ, Forumit jugosllav per te drejtat e njeriut dhe te sigurise juridike te qytetareve dhe Kuvendit te RS te Kroacise. Ate e kane nenshkruar 13 te burgosur: Murat £etta, Nezir Mehmetaj, Zeqir Emini, Xhabir Morina, Ismet Badallaj, Hysen Shurdhani, Hamdi Hajdini, Sefedin Foniqi, Alit Naxhaku, Pajazit Jashari, Ismet Sopi, Shpend Lushaj dhe Hamza Bytyqi. Protesta cshtc perpiluar me rastin e 41 vjctorit te Dcklarates se pcrgjithshme per te drejtat e njeriut (te miratuar dhe te proklamuar nga Asambleja e pcrgjithshme e OKB me 10.12.1948 meRezoluten217-A. Autorete saj dcnojne ne menyren me te rrepte shkcljen e te drejtave te njeriut ne te gjitha vendct e botes ku ato bchen. Ata nder te tjera shkruajne: »Protestojme ne menyren me te rrepte kunder arbitraritetit, dhunes, rcpre- sionit, kufizimit, shkeljes dhe mohimit te te drejtave elemcntare te njeriut dhe veprimeve e masave te tjera kunderligjore e kunder-kushtetuese qe jane bere e po bchen ne menyre permanente ndaj te gjithe qytetareve tč RSFJ c ve^anerisht ndaj shqiptareve, sikurse jane: rastet e privimit arbitrar nga liria, perdorimit masovik te tortures, fyerjes e poshtčrimit fizik, moral e psikik nga ana e organeve te SHSSH, sidomos ndaj atyre per te cilčt dyshohet se kane bere veper pcnale nga Krcu XV i LPJ. Besimi i dhčnč nga ana e gjykatave qč hetimet ne teresi t’i kryejne organet e SHSSH ndaj atyre per te dlet dyshohet 137 se kane bere veper penale nga Kreu XV i LPJ, kufizimi i te drejtes sc te akuzuarve nga kreu i siperpermendur i LPJ dhe sidomos ndaj pjcsetareve te popullit shqiptar qe ta paraqesin mbrojtjen e vet para gjykatave; proceset e montuara politike para gjykatave civile e ushtarake; proceset politike kryekeput te montuara prane gjykatave ushtarake, te cilat jane organizuar dhe po organizohen anembane Jugosllavise kunder shqiptareve (ne Zagreb, Beograd, Shkup, Sarajeve etj.) te cileve u jane shqiptuar denime drastike, jane ?eshtje mb vete, sepse opinioni publik cshte i njoftuar pak lidhur me to. Protestojme dhe kunder denimeve shume te larta dhe drastike ndaj te akuzuarve nga Kreu XV i LPJ si dhe kunder trajtimit te vegantb e special (ne kuptimin negativ te fjales) qe u behet te burgosurve politike neper burgje, kushtet e te cileve jane me te renda se sa te te burgosurve tjere, qofshin ata edhe dhunues apo vrases te shumefishte.« Te burgosurit, perve? shkeljes se te drejtave elementare njerezore ne Jugosllavi qe ua garantojne te gjitha Kartat dhe Konventat nderkombetare, nenshkruese e te cilave eshte edhe RSFJ, potencojne edhe intemimin e vazhdueshbm te te burgosurve politike shqiptarc te KosovCs, te cilct, pbr dallim nga te burgosurit tjerb te RSFJ q6 mund ta kryejne dCnimin aty ku i kane dhe familjct, i degdisin anekend Jugosllavise ku pcrvc? qe u ofrohct kbnaqbsia gardiancvc serbe e te tjerb te shfryjne mllefin e tyre shovinist, si? ka ngjare shume herb ne burgjet e Nishit, Leskovcit, Gospigit, Pozharevcit etj., behen edhe barrb e rcnde ekon¬ omike pbr familjet e tyre, pbr prinderit e tyre pleq qb janb tc dctyruar te shtcgbtojnb rrugbve mija kilometbrshe tb Jugosllavise pbr te arritur t’i vizitojne. Shpenzimet e mCdha te rrugbs e te vizitbs per ekonomite e varfra tb familjeve kosovare me tb burgosur politike, janb me pasoja katastrofale. Edhe nb ketb segment, sikurse edhe nb shumb tb tjera, Jugosllavia eshte treguar e padrejtb dhe e pameshirshme ndaj fatit tb tb burgosurve politike. OO ZK POKRAJINSKEGA SEKRETARIATA ZA PRAVOSODJE. IN UPRAVO V PRIŠTINI f času ko se duSimo v dimu in kemičnih plinih, katerih posledic ne poznamo nič bolj kot otroci, ko smo oglušeni zaradi supersoničnega ropota, potrti zaradi curkov krvi mladih žrtev in ranjenih, katerih dokončnega števila še ne poznamo, ko nas spreletava srh zaradi dolgih žalostnih pogrebnih sprevodov, ki spremljajo trupla nedolžnih pobitih otrok, in drugih groznih prizorov, vračamo partijske knjižice zvezi, katere člani smo postali prostovoljno in ki se v teh trenutkih kaže popolnoma gluha, indiferentna in nepripravljena za demokratičen dialog: hkrati poudarjamo, da smo proti slehernemu nasilju in prelivanju krvi kjerkoli in nad kateremkoli narodom ne glede na versko in nacionalno pripadnost. Torej nočemo deliti zgodovinske odgovornosti s takšno represivno politiko vladajoče partije, ki golta življenja nedolžnih otrok in ljudi, hkrati pa se je povsem odtujila od naroda. Abcdin Maliai in 9 podpisnikov, Priština 138 NOČEMO OROŽJA! S poštovano uredništvo! Glede na to, da kot navadni Albanci ne moremo priti do izraza v sredstvih javnega obveščanja in komuniciranja Kosova, ki so pod kontrolo in diktatom »poštenih Albancev«, vas prosimo, da objavite tudi tale naš sestavek, v katerem bi radi izrazili vse naše nezadovoljstvo in protest proti neprimernemu nasilju za evropske (pa tudi za balkanske) razmere na pragu XXI. stoletja. Zaradi žalovanja bo danes in jutri 90 odstotkov prebivalstva Kosova v črnem, v črnem ozračju nad rdečim ozemljem. S tem odgovarjam tudi svojemu šestletnemu otroku na vprašanje: »Zakaj je albanska zastava obarvana rdeče- čmo?« Zelo težko je, pravzaprav nemogoče v takem času in razpoloženju zbrati dovolj energije in moči, da bi napisal kaj pametnega. No, čeprav smo postali najbolj množična »teroristična družba«‘v svetu, v zgodovini enkratna, z najbolj nenavadnim orožjem - dvema dvignjenima prstoma v znamenju črke »V« in z zahtevo po demokraciji in parlamentarizmu, smo vsekakor manj nevarni in manj teroristični od tistih, ki v imenu demokracije, uporabljajo samo kazalec, torej en prst na jeklenem petelinu in sejejo zgolj smrt, kri in sovraštvo. Poročevalci svetovnega javnega obveščanja so tu. Oni naj povedo, pa upam brez velikosrbskega nihilističnega cinizma in krokodiljih solza a la calumniare audaeter, semper aliquid haeret. Mi nikoli nismo bili za vojne, nismo in ne nameravamo biti! Nočemo orožja! O tem so se lahko prepričali vsi, ki so bili tukaj. Odvzete so nam pravice - capitis deminutio. Dobili nismo niti v vojni niti v miru, nikoli se tudi nismo izgubili, mi obstajamo in bomo obstajali, ker smo doma - prav v svoji hidi. In doma je najlepše. Priština, 5. februarja, 1990 Abedin Maliqi, Priština NE PRIN.DERIT.E NXENESVE TE KLASES VIII/2 TE SHKOLLES TETEVJEQARE »VUK KARAXH1Q« NE PRISHTINE APELOJME e opinionin paqčdashes jugosllav, qe me autoritetin e vete te ndikoje ne Organet kompetente federative te ndaie dhunen e papare ndaj femijeve shqip- tare ne Kosove. Sot, femijet tane vijojne mesimin nen hijen e tytave te automatikeve, maltrelohen, rrahen e vriten nga pjesetaret e njesise se bashkuar te milicise, vetčm e vetem se jane shqiptare. Qe nga data 12 shkurt, kur filloi mesimi, nuk mbeti vend ne Kosove, shkollat e le cileve nuk perjetuan dhunen me brutale. Ne si prinder, tč pafuqishem te ndikojme ne ndaljcn e kesaj dhune, po e ndiejme se vdekja, si shpate c Dcmokleut u qendron mbi koke femijeve tane. Vrasjet e plagosjet e femijeve te pafajshem anekend Kosoves, qe deshen nje 139 ardhmeri me te ndritshme, jete njcrczore ne shoqeri te te barabarteve, ne si prindcr i ndiejme si vrasje dhe plagosje edhe te femijgve tane. Thirja per demokraci nuk eshte aresye qe femijet tane te emertohcn si tenoriste, majmune dhe kanibale. Femijet tang jang si te gjithc femijet tjerg te Botcs. Por fatkeqesisht, sot, femijet tane nuk qeshin me. Ne kurre nuk i kemi keqperdorur femijet, e kete nuk po e bcjme as tani, prandaj ngrisim zerin dheapelojmete mundesohet qe ne rruget tona, ne korrido- re te shkollave, ne klase te dijes te kthehet gazi feminor dhe jeta e grabitur. Dhembja prindore per femije te humbur eshte aq e madhe sa veshtire mund ta zbuse ky apel yni, por, per hire te nje te nesermeje me te lumtur kcrkojmc te degjohet odhe zcri yne, qe s’eshte gje tjeter pos edhe nje tentim te zgjohet ndcrgjegja e fjctur njcrczore dhe arcsyeja e shendoshe. (55 ncnshkrime) ABSURDET KOSOVARE NGA RUSIA BEN, NGA SHOIPERIA JO! S e ne kushtet kosovare 9do gje matet me kut tjeter, flet edhe rasti me kryercdaktorin e revistes »Shendeti«, qe botohet ne Prishtine, nga Instituti per mbrojtjen shCndctesorc te KSAK, si e permuajshme Ai, Ramiz Hoxha, me 5 janar u ftua nga prokurori i qarkut nc Prishtine, pCr bisede. Si? na tha vete, prokurori gjate bisedes ishte korrekt dhe ketu s’ka as gje te keqe. E keqja ka te beje me shkakun pse ky u ftua te prokurori. Eshte ky nje absurd, qe sot mund te ndodhg vetem ne Kosove dhe vetgm shqiptarit. Prokurori ishte njoftuar nga organet zyrtare, pra nga SPB-ja, se numri 12 i revistes »Shendeti«, qe ishte numri i fundit pCr vitin 1989, ne faqen e pare paska botuar nje fotografi te nje 9upe faqekuqe, ne prapavije te te ciles shihet pamja e nje qyteti nga Shqiperia, nje bulevard i mbytur ne gjelberim, me pak njercz dhe edhe me me pak automjete, qe do te hiqte 9do dyshim se fotgrafia ishte patjeter nga Shqiperia. PCr kete shkak ishte ftuar kryeredaktori i »Shendetit«, Ramiz Hoxha, te prokurori kompetent per delikte ne shtyp, pgr 9’shkak mund te ndalej distribuimi i ketij numri, sepse (supozojmg keshtu te jete komentuar botimi eventual i kesaj fotografie nga Shqiperia ne nje rcviste kosovare) 9upa faqekuqe, me pamjen e gjelberuar te nje bulevardi te kush e din te cilit qytet nga ShqipCria, mund te indoktrinonte (!!!) lexuesit e saj, qe te lakmojne ne 9upcn faqckuqe, ne rrugen e gjelberuar, ne lulet... (I duhet ndokujt ilustrim me i mire per liritg, pCr gjendjen shpirterore ne kete Krahine?!) Dreq, o pune, prokurori i rreket punCs dhe ne fund e mori vesh te verteten: »S’kishte nevoje te ndalohej numri 12 i vitit 1989 i »Shendetit«, sepse fotografia ne faqen e pare ishte marrg nga nje numer i revistes ruše »Zdarovle« i para njezet vjeteve dhe edhe 9upa, edhe pamja e rruges ishin nga Leningradi. Mircpo, puna nuk perfundoi me kaq. Ne Institutin per mbrojtjen shendetesore tue KSAK ishin mbledhur Komiteti i MPP-sc dhe i VMSH-se, pCr t’u marre 140 vesh, pas njoftimit qe i kishin bere SPB-se dhe organeve partiake, se gfarč te benin me pergjegjesin. Sigurisht se nuk do t’i shpetonte suspendimit nga puna, do te mund ta hante edhe ndonje denim me burg nga gjyqi, sikur (per fat te tij) te mos e kishte alibine, se korpus delikti ishte nga Rusia. E, nga Rusia ben, por nga Shqiperia jo! C’tč bejme. Keshtu e ka kur ka teper demokraci per shqiptaret, per fjalen e shkruar, liri te teperta, apo jo?! Burim Mali 141 DEKLARATA, RER RASTI N E VAR J ES SE EN VER RAMADANU NGA GJILANI E nver Abdurrahim Ramadani, nxenes i vitit te pare te shkolles se mesme »D. Popoviq« te Gjilanit, i lindur me 1.02.1973 ne fshatin Stubline te Gjilanit, me vendbanim te perhershem ne Gjilan, Lagjja »R. Sadiku« II rruga e 17/36, te merkuren me 28 shkurt u gjet i varur ne litar ne nenkulmin e shtepise se vet ne ora 17.30 minuta. Gka i parapriu kesaj ngjarjeje? Me 20 shkurt te kctij viti se bashku me shokun e tij Fatmir Jahiun nga Mugibaba, i čili ate nate kishte qene mysafire te ai, me te motren dhe dy motrat c Fatmirit, ishin nisur nga shtepia rreth ores 10 dhe kur kane mberri ne rrugen e 9-te, para shitores se Qemalit, sig i thone ketu, para tyre eshte ndalur marica e milicise, prej se cilcs ka dale nje milic shqiptar e disa te tjere serbe te cilet mcnjchere i kane marre dy djemte dhe i kane futur ne marice. Ate dite ne kete lagje rrugeve si kalimtar te rastesishem, jane mbledhur edhe shume te rinj te cilet jane derguar ne polici. Vlen te theksohet se ajo dite ishte e qete e pa kurrfarc protestash. Mua, thote Fatmiri, se bashku me Enverin se pari na futcn ne nje kthine te vogel ku gjcndeshin edhe shume te rinj te tjere. Pastaj na moren qe te japim deklarata. Une e dhashe deklaraten para nje inspektori shqiptar, kurse Enveri, sig tha, e dha deklaraten te nje Periq dhe Tasiq, njcri ishte i Zhegres, e nje ishte femer. Mua, pasi dhashe deklaraten, menjchere me liruan, kurse Enverin c kane mbajlur rreth 3-4 orb. Per te gjitha keto qe po i them tash, Enveri me ka treguar gjate diteve te ardhshme. Me tha se inspektori i ka thene te pranoje se ka marre pjese ne demonstratat ne grupe me 19 shkurt, ne lagjen »R. Sadiku« rreth shkolles »Selami Hallagi«. Ky as qe ka mundur te pranoje kete pasi qe ate dite kishte qene ne Dobrosin dhe ishte kthyer per ne shtepi te vet rruges »B. Kidriq« ne drejtim te Korishes rreth ores 18. Pastaj inspektori i ka rene shuplaka fytyres, e ka ofruar prane nje ormani, dhe ne kete menyre nga nje e goditur $do here i ka pesuar nga dy lendime. E ka goditur edhe me shufer gome, sig ka thene ai, elektrike. Iu ka kcrcenuar edhe me revole. E ka goditur gjithkah neper trup, ia ka kapur veshin, te cilin ia ka lakuar dhe mes kokes e veshit e ka goditur me shufer gome. Pastaj, Fatmiri ngurohej te tregonte dhe prej dhembjes se madhe ia plaši vajit. Por nuk e kishte pasur vetem per kete. Ai, duke qajtur, tha se »Enverin inspektori e ka tredhur duke e goditur ne organet gjenitale me shufer gome« dhe serish vazhdoi te qante. Pasi u qetesua pak ai tha se me vone, gjate diteve te ardhshme, Enveri i ka thene se »me nuk jetohet dhe se jeta i eshte bere monotone«. Edhe e motra e Enverit, Fikrie Ramadani, nxenese e shkolles fillore »Selami Hallagi«, tha se Enveri i ka thene se »me i gjalle nuk do te bie ne duar te policise«, kurse ne diten kritike i ka thene se »me eshte merzitur jeta dhe se po 142 frikohem se serish do te me marrin ne polici e do te me maltretojne edhe me shume«. E pastaj, po ate dit£, kjo ishte dila kritike, prej ores 10.30 minuta kur ka dalur nga dhoma, me askush nuk e ka pare. Babai i tij Abdurrahimi thote se deri kah ora 16.30 minuta nuk eshte bere merak, por me vone ka dalur neper qytct, e po keshtu kane vepruar edhe dy djem tjere. Mehmeti e Hivziu. Kur u ktheva prej qytctit nuk me zihej vendi vend dhe ku ta di, ndoshta fati ishte i ketille, kčmbčt me ?uan vete drejt katit te trete, nenkulmit, te cilin e kam pa rregulluar, dhe fdlova te sillesha neper tarrace. Aty rastesisht me shkuan sytc ne njeren dhome dhe e pashe djalin te varrur ne litar. Atehere kam lcshuar nje britme te madhe, kam zbritur poshte shkalleve me nje shpcjlcsi si rrufeja, e mora sepatcn dhe duke mbajtur djalin me njeren dore, me tjetrcn preva litarin dhe u niša shkalleve teposhte kur ne gjysmen e tyre erdhi edhe kunata e čila me ndihmoi. E shtrime kufomen dhe pastaj me vellain tim filluam ta zhveshim dalengadale dhe pashe, se, edhe pse kishin filluar t’i shcroheshin, plaget dukeshin edhe me te qarta. Maltretimet qe iu bcnc, frika se do ta therasin serish ne polici, e čila frikc shihej ne mčnyre te qarte ne fytyren e tij, mosperballimi i terc ketij presioni psikologjik, c dctyruan qe te bcjc vetevrasjc, tha Abdurrahim Ramadani, babai i te ndjerit Enver Ramadanit. Obduksionin e kufomes e beri ekipi i mjckeve nga Prishtina, gjyqtari hetues ishte Ymer Huruglica. Rezultatet e obduksionit nuk i dime. Por me 20 shkurt ne Gjykatcn pcr kundervajtje Enveri, pasi eshte shpallur i pafajshem ne mungese te provave, gjykatesit Gjymshit Gjymshitit i ka thene »shok gjykatcs me dcno me mire te me ?ojne ne burg e mos lejo qc te bie serish ne duart e policise«. Enver Ramadani, 17 vje?ar, u varros me 1 marš te vitit 1990 ne ora 17.30 minuta. Ne percjelljen e tij te fundit moren pjcse rreth 15 mije bashkqytetare, te afčrm, nxenes dhe shoqe te tij. Ate mbremje tere Gjilani ishte i pikclluar per te. Dcklarata u dha me 1 marš 1990. ODBOR ZA ZAŠTIIU LJUDSKIH PRAVA I SLOBODA U PRIŠTINI „ PREDSEDN I JAVNOST STVU SFRJ N ckontrolisani postupci nasilja snaga reda prema nezaStičcnoj albanskoj populaciji na Kosovu svakim danom poprimaju svc teže i teže oblike. Najgrublja ugrožavanja nepovredivosti stana, integriteta ličnosti pa i ljudskog života poprimila su oblik pojave a ne izolovanih slučajcva. Najraznovrsnijim, potpuno neshvatljivim šikaniranjima, maltretiranjima, zlostavljanjima pa i ubijanjima od Strane pripadnika Združenog odreda milicije SSUP-a i kontigenta pojačanja jz Srbije, a koje poprimaju oblik sistematičnog pristopa odnosu prema albanskoj populaciji, ljudi su do krajnosti rcvoltirani, ogorčeni i dovedeni na izmak strpljenja. U pitanju je i fizička egzistencija. 143 Najnovija konkretna ilustracija navedenih tvrdnji jesu grubi neizazvani napadi bombama suzavca na stanove gradjana albanske nacionalnosti, koji su kulminirali 25. februara 1990. godine, uvcče, i to nakon nastupanja policijskog časa. Te večeri, policijske snage obasule su bombama sa suzavcem domove Studcntskog centra u Prištini, izazvavale paniku i užas i najdirektnije ugrozivši živote Stanovnika Centra. Študenti su bili primorani skočiti kroz prozore, čak i sa viših spratova domova, da bi se spasili od zaguSujučeg dima i požara koji je obuhvatio deo zgrade. Više studenata je zadobilo telesne povrede, dok je študent Besim Veseli zadržan na lečenju u Nauropsihijatrijskoj klinici Medicinskog fakulteta u Prištini. Stravu i užas doživela je i majka Selime Grainca u Prištini, u čiji je stan bačena bomba sa suzavcem, pri čemu je ona i petoro njene maloletne dece pretrpela teško trovanje gasovima. Bombe sa suzavcem ispaljene su i u stanu Muharema Bačaja, novinara Radio Prištine, te Nuredina Selimija i više kuča i stanova naselja Vranjevac i u drugim četvrtima grada. Več su postali uobičajeni potpuno neizazvani upadi milicionera u kuče Albanaca u kasnim satima gde se nemilosrdno tuku i maltretiraju. Bezbroj je takvih slučajeva po selima i mahalama naseljenim Albancima. Navodimo samo najnoviji primer u Kosovu Polju gde je u jednom naselju milicija terorisala tridesetak albanskih porodica. Zbog sistematskog ugrožavanja fizičkog integriteta ljudi i nepovredivosti stana, kao najflagrantniji vid kršenja ljudskih prava, Odbor najcnergičnije protestuje i zahteva od najviših organa vlasti da se hitno stanc na put ovakvom teroru pod državnim pokričem, koji preti još večim krvoproličem, i ncsagledivim posledicama. Jer kako inače tumačiti napade bombama sa suzavcem po stanovima, koje iznudjuju izlazak van zatvorenih prostorija u cilju spašavanja sopstvenih života, čime se ujedno kršc i odredbe policijskog časa, šlo bi nekim policijskim snagama moglo dati povoda za upotrebu vatrenog oružja nad njima i tako u začaranom krugu i po eventualno prethodno pripremljenom scenariju, još masovnije i tragičnije ugrozili ljudske živote. Iz našeg dosadašnjeg tragičnog iskustva navodili smo Vam i slučajeve pucanja u nezaštičenu masu i gradjane bez ikakvog povoda. Obračamo se Vama jer Izvršno veče Kosova i drugi organi vlasti u ovoj Pokrajini, umesto da se pozabave zaštitom života i osnovnih ljudskih prava nezaštičenog stanovništva, prete novim neprimerenim represivnim merama, dokazujuči na taj način nemoč da pravnom državom razreše opasnu križu. Ovime pozivamo sve odbore za zaštitu ljudskih prava i sloboda u zemlji i vanje da nam, svojim posredovanjem, dolaskom uvidom i uverevanjem na licu mesta o svemu što se sada na Kosovu dogadja, pomognu u zaštiti ne samo ljudskih prava i sloboda, več i mosovno ugroženih života ljudi od Strane policijskih snaga. U Prištini, 27. 2. 1990. Predsednik odbora akademik IdrizAjcti 144 LETER E HAPUR KRVESISE SE RSFJ J emi deshmitare te eskalimit dramatik te situates ne Kosove, e čila vazhdon te thellohet ne permasa shqetesuese. Te indinjuar thelle nga vazhdimi insistues i zbatimit kokeforte te nje politike teresisht te deshtuar, per te cilen flasin rezultatet qe ajo tregon vite me radhe e te cilat kercenojne te shnderrohen ne nje katastrofe te plote te popullit, shprehim pezmin tone te thelle dhe kerkojme urgjentisht nga organet me te larta shteterore, qe sistematikisht injorojnc gdo apel dhe thirje per arsye, qe ne keto gaste vendimtare per fatin e Kosoves, te braktisin kete politike te papranueshme antishqiptare, e čila e promovuar nga qarqet serbomedha, zbatohet nen firmen e Jugosllavise. Per te arsyetuar nje politike te kulluar represive e čila ka fituar te gjitha karaktcristikat e nje dhune shteterore mbi popullsine shqiptare, perdoren kualifikime nga me te ndryshmet, te cilat te percaktuara nga aktualiteti i nevojes se momentit, zčvendesohen nga nacionalizmi e kunderrevolucioni, separatizmi e irredentizmi e deri te margaritari i fundit - terrorizmi. Protestojme ashper kunder mosperfilljes se plote te kerkesave te arsyeshme te studenteve shqiptare, te cilat ne mcnyre plebishitare i perkrah tere populli, deri sa per kcrkesat e studenteve serbe me shpejtesi mobilizohcn tere strukturat krahinore per t’i shpallur menjehere te arsyeshme, per te premtuar se te gjitha do te realizohen dhe per te shpallur te realizuar kerkesen per konvikte te ndara si akt te papare segregacionist. Protestojme ashper ndaj dhunes se pashembullt, te cilen e ashtuquajtura Aradhe e bashkuar e milicise, sistematikisht e ushtron mbi popullsine e pafajshme dhe ndaj indolences se paikuptueshme te organeve me te larta shteterore dhe indif- erences sc pazakonshme te opinionit jugosllav, i čili eshte i zeshem ne gjykimin e terrorit kudo qe paraqitet ai. Hedhim poshte me indinjate sintagmen cinike, tani me te pcrvetesuar, »tejkalim eventual i kompetencave te disa miliceve te Aradhes se bashkuar te milicise« si perpjckje stcrile per te minimizuar dhe margjinalizuar keqperdorimet me flagrante te organeve shteterore, ndersa premtimet e perditshme se do te ndrigohen te gjitha rastet e keqperdorimeve dhe se lidhur me to do te jepen kumtesat zyrtare, te cilat asnjčhere nuk u dhane, s’mund t’i quajme ndiyshe veg se provokim i durimit te popullit. Eshte fare e qarte se mbajtja e vazhdueshme e tensionit duke injoruar plotesisht kerkesat legjitime te popullit shqiptar dhe duke i shtuar kesaj represaliet e dhunen e papare i konvenon strategeve te politikes aktuale ndaj Kosoves me firme te Jugosllavise. Alternativa e bashkuar objektivisht gezon legjitimitetin e plote te popullit shqiptar, ndersa kualifikimet dhe etiketimet tendcncioze e te paargumetuara te cilat asaj i mvishen me qellim diskualifikimi arbitrar i demantojne orientimet e tyre programore. Mendojme qe urgjentisht duhet kerkuar nga strukturat udhčheqese te te gjitha niveleve qe te vendoset dialogu me pcrfaqesuesit legjitim te popullit shqiptar, sepse kjo eshte e vetmja menyre e nderprerjes se eskalimit te metejme te tensionit ne Kosove. Nje grup intelektualesh shqiptare nga Prishtina 145 Q DEKLARATE uhem Neat Kadriu, shqiptar, i lindur me 1.1.1964 ne Shkup. Adresa: »M.Tito-2, nr.2, Saraj, Shkup. I martuar, me arsim te mesem. Profesioni- leknik i ekonomise. Kam punar ne punishten time private per materiale varrimi. Emri i saj: »Pusho i qete«. Adresa: Karposh 4 vif, Kulla 4, lokal 5. U jam pergjigjur rregullisht te gjitha thirrjeve per regmtim, i kam bere me rregull kontrollet mjekesore ne Qendren mjekesore ushtarake ne Shkup. Ne kohen e duhur e kam marre edhe ftesen per te shkuar ne sherbimin ushtarak ne APJ. Sipaš fteses eshte dashur te paraqitem ne qendren ushtarake »Karl Roje« ne Pule me 17.06.1989. Une kam shkuar nje dite me heret, dhe jam paraqitur ne sherbim me 16.06.1989. Jam pranuar me rregull, dhe pas kryerjes se ceremonialit te pranimit, po ate nate me eshte caktuar njesia dhe me kane derguar ne nje kezerme tjeter, te quajtur VMC Jergej Mashera PU 1159/93-A, gjithashtu ne Pule, ^eta I, bataljoni i Ul mesimor MNC. Dilet e para ne kazerme rridhnin normalisht, me njohjen e shokeve te tjere regrute dhe te rregullave te reja ne mjedisin tone te ri. Eprori im i pare pergjegjes ishte Terpe Stefanovski, toger i luftanijes. Betimin e dhame 23 dite pas inkuadrimit tim ne sherbimin ushtarak. Edhe per nja tri jave dite pas bclimit nuk pata ndonje koke^arje. Peripetite e mia gjate sherbimit ushtarak filluan perafersisht kah fundi i korrikut te vitit 1989. Isha duke fjetur ne sallen e fjetjes. Papritmas ne salle, pas ores 22,00, u futen me rrembim dy togere te luftanijes se batalionit Ul, Terpe Stefanovski dhe Radoviqi (emrin e tij s’e mesova dot). Bashke me ta ishte edhe dhjetari Senad Top$agiq. Ata i zgjuan te gjithe prej gjumit. Pastaj i urdheruan te gjithe ushtaret qe te dalin jashtč, perve? meje dhe marinarit Nuramet Emini (me kombesi: turk) nga Shkupi. Kur mbetem ne salle vetem ne te dy, filluan te na bastisnin, pa asnje shpjcgim, ne fillim kasetat (ormaret) pastaj edhe krevatet. Pas ketij kontrolli, mua me nxorčn ne korridor aty ku ishin radhitur pushket nen mbikeqyijen e rojes kujdestare. Me pyeten se čila ishte pushka ime. Ua tregova. Ata e moren ne dore dhe e provuan se mos kishte ndonje fishek brenda. Kur pane se s’kishte gje, m’u drejtuan me pyetjcn se ku i kisha fshehur plumbat. Une u thashe se kurrfare plumbash nuk kam fshehur dhe se s’kam haber per di$ te tille. Pas kesaj na derguan ne nje zyre ku nisen te na mermin ne pyetje njerin pas tjetril. Mua m’u kercenuan se do te ishte me mire sikur t’u thoja se ku i kisha fshehur plumbat. Une u thashe serish se nuk dija gje per kurrfare plumbash. Perafersisht rreth ores 1,00 pas mesnates nisen te me marrin ne pyetje nja dy oficere te tjere. Qe ne fillim me thane se jane te sigurimit. Me pycten per te njejten gje: ku i kisha fshehur plumbat. U thashe se s'kisha haber se perse behej fjale. Atehere nisen te me pyesnin per jeten time personale para se te vija ne sherbimin ushtarak, se ku me punonte babai dhe gjera te tjera rreth familjes. U thashe se punoja ne punetorine time bashke me ortakun (maqedon) Gjoko Gollubovski. Pastaj me liraan duke me perejelle me fjalet se do te me therrisnin serish pas disa dilesh. Pas asaj nate kurrendonjehere s’me pyetcn me per fare plumbash. Me 23.7.1989 fillon akti U i drames sime, shume me i rende dhe me i mundimshem se i pari dhe si te thuash, tragjik per mua dhe familjen time. Ate dite, ne kazenmen tone ish organizuar akcioni per dhenien vullnetare te gjakut. Pasiqe i isha pergjigjur pozitivisht fteses ne ate akcion human, pas dhenies se gjakut, edhe mua, sikurse te tjereve, me takoi e drejta per te pushuar ne krevat. S’kishin kaluar as dy ore dhe rreth ores 14,00 pas dite, ne fjetore hyri kapiteni i korvetes se batalionit Ul mesimor (emri i tij s’me kujtohet) dhe me urdheroi qe te paraqitesha urgjentisht ne zyren e tij. Kur hyra ne zyre i gjeta aty 4 oficere te kazermes, ndersa nje tjeter, i pesti, ishte i sigurimit. Ishte po ai qe me kish marre ne pyetje heren e pare per plumbat e humbur. Sapo hyra ne zyre, u ngrit oficeri i sigurimit dhe me urdheroi qe te shkoja bashke me te. Me udhehoqi duke me mbajtur per krahu gjithe perderisa nuk me shtyri ne nje mini-komb me te cilin me derguan ne qendren e policise ushtarake. Aty me futen menjehere ne nje biruce. Pas nja dy oresh filluan marrjen ne pvetje. Seanca zgjati 3,5 gjer 4 ore, kete radhe jo per plumbat. Gjate gjithe kohes ai kerkonte prej meje qe t’i tregoja se 9’u kisha folur ushtareve te 9etes sime, Nuramet Eminit nga Shkupi dhe Sefer Pecit nga Mitroviča. Une i thashe te verteten se s’u kisha thene ndonje gje te ve9ante, se kisha biseduar me ta sikurse me gjithe ushtaret tjere. Hetuesi pastaj nisi te me thoshte se une kisha zhviBuar me ta biseda armiqesore kunder vellazerimit dhe bashkimit, per krijimin e Kosoves republike dhe per shkaterrimin e 146 NAREDBA pov.br. / 996 -/ NAČELNIKA ŠTABA KOMANDE VOJNOPCMORSKE OBLASTI od 25.08.1989. godine. 1ČADRIJU NEAT, mornar disciplinska mera - VOJNIČKI PRITVOR KADRIJU NEAT, mornar iz 1. čete 3.nastavnog bataljona, MN C, do s ad a mu nisu izri- cane disciplinske mere, učinio je sledeče: U periodu od polovine juna do polovine jula meseca vodio je u više na vrata razgovore sa mornarima EMIN NURAMETOM i PECI SEFERCM iz iste čete o teškoj situaciji na Kosovu i teškom položaju Al bana ca u SAP Kosovo i da svi Albanci sa Kosova i drugih Republika treba da pomognu Al bane ima sa Kosova, što je po- primilo obeležja ilegalnog rada u* jedinicl. Postupajuči na opisani način mornar Kadriju Neat je učinio disciplinsku grešku iz člana 156. stav 1. tačka 10. Zakona o službi u oružanim snagama. Činjenično stanje je utvrdeno iz javora momara Peci Sef era i zabeleškom koju su vodili organi bezbednosti hBJC-a. U 3voju odbranu mornar Kadriju Neat ne iznosi valjane razloge pa sam se odlučio da ih ne prihvatim. Na osnovu člana 158., čl. 159. stav 1. tačka 3., čl. I60.,stav l.,tač. 6, člana 179- stav 1. Zakona o službi u oružanim snagama, te čl. 12. stav 1. Pravilnika o vojnoj disciplini IZRIČEM KADRIJA NEATU, mornar iz 1. čete 3-nastavnog bataljona, MNC, disciplinsku meru VOJNIČKOG PRITVORA U TRAJANJU OD 30 (TRIDESET) DANA. Svojim postupkom imenovani je višestruko povredio Pravila vojne discipline i ispoljio neprijateljsku delatnost, na ta j način što je okupljao oko sebe mornare Albanske narodnosti iz njegove čete, a što je poprimilo elemente ilegalnog rada na separatističkim osnovama i podršci kontrarevoluciji u SAP Kosovo. Prilikom odlučivanja o vrsti i višini disciplinske mere vodio sam računa o olak- šavajučim i otežavajučim okolnostima. Olakšavajučih okolnosti nišam našao. Kao otežavajuče okolnosti nalazim činjenice da je imenovani teško i grubo povredio vojnu disciplinu, da su posledice povrede višestruke i višeznacne, da su učinjene 3vesno i na naročito drzak i podmukao način, da je sve radio u vreme kada je večina ljudstva jedinice bila na odmoru i da je svestan učinjenih prekršaja vojne discipline. Vodeči računa o svim okolnostima značajnim za donošenje pravilne odluke, a po¬ sebno o stepenu povrede vojne discipline i ličnosti učinioca izrekao sam disci¬ plinsku meru vojničkog pritvora i rešio kao u izreci. Smatram da če se ovakvom vrsten i visinco izrečene disciplinske mere ostvariti svrha njenog izricanja, te da ce vaspitno uticati na učinioca i druga vojna lica i tako doprineti zaštiti interesa službe i jačanja vojne discipline. Odbranu imenovanog sam odbacio kao neosnovanu i neumesnu, pogotovo s toga što je rad obavljan ilegalno. Na osnovu člana 180. stav 1. Zakona o službi u oružanim snagama imenovani ima pravo žalbe u roku od 3 (tri) dana od "dana saopštenja. Naredbu pročitati pred strojem mornara i starešina Momaričkog nastavnog centra uz potrebnu pouku, a imenovanem saopštiti uz potpis. Mera mi je saopštena 147 shtetit jugosllav. Une i thashe se s’kisha haber per biseda te tilla. Ai me tha pastaj se po te pranoja do te denobesha me leht, ndersa po te kundershtoja do te me denonin prej 5 gjer ne 10 vjete burg. Ai kerkonte qo une te pranoja gjithe te paverteten e tij, gjithe akuzen e genjeshtert, gjithe shpifjen, dmih. qc une te menja si te vertete gjithe ate qe me fliste ai. Une iu pergjigja se ato s’ishin te verteta. Atehere ai me urdheroi qe te kthehesha me fytyre prej muri dhe te shikoja drejt murit. Ne nje pozite te tille kam qendntar gjithe derisa ai nuk me urdheroi qe te kthehesha dhe te pranoja shpifjen e tij kunder meje. Keshtu me detyroi ai qe te kthehesha nga muri nga rreth 20 minuta. Kjo gje u perserit edhe shume here te tjera diten e marrjes ne pyetje. Te nesermen i njejti hetues me mori ne pyetje prej mengjezit gjer pas mesdites. Asgje e re. Gjate gjithe kohes perseriteshin te njejtat situata te renda, si te dites se meparshme: kerkonte prej meje qe te pranoja. I pergjigjesha se s’jane te verteta. Kthehesha prej muri, qendroja ashtu per disa kohe, kthehesha serish, dhe keshtu njesoj perderisa hetuesi nuk lodhej dhe nuk shkonte per te pushuar. Atehere mua me dergonin ne vetrni. Kur perfundonte ai pushimin, serish me nximin nga biruca dhe serish perseritej e njejta gje. Kur mori fund ajo dite e mundimshme, me tha ne fund qe 9 ’kisha per te thene t’ia thoshja me mire atij sepse te nesermen do te kaloja ne duart e nje inspektori tjeter. Dhe vertete, te nesermen, dmth. diten e trete te hetimeve, kur me derguan ne mengjez ne seance, filloi te me merite ne pyetje nje tjeter inšpektor, njesoj si i pari, duke me thene se ?’kishte nevoje te qendroja gjithnje i kthyer kah muri etj. Edhe ky me fliste per ate se si une paskam planifikuar te punoj ne fillim per konstituimin e republikes se Kosoves, qe kjo me vone te shkeputej, t’i bashkangjitej Shqiperise, dhe ne kete menyre te shkaterrohej, dmth te zhdukej Jugosllavia, por qe kete s'do te mund ta realizoja kurre sepse ata me pare do te me zhduknin mua. Keshtu vazhdoi ai gjate gjithe dites. Edhe diten e kateri njesoj: me mori ne pyetje i njejti inšpektor dhe ne te njejten menyre. Diten e peste serish filloi te me marre ne pyetje i njejti inšpektor me te njejtat pyetje. Me tha se une isha fajtor dhe se ata do te ma vertetonin fajin ne menyre te argumentuar se une paskam pergaditur veprimtari armiqesore brenda kazermes se bashku me ushtaret Sefer Peci dhe Nuramet Emini. E gjithe paradita kaloi me pyetje te tilla. Pas dite me ?uan ne nje tjeter dhome. Kur hyra brenda, i pashe aty dy inspektore. Qendronin te kthyer kah njeri-tjetri. Njerin e njihja - ishte po ai i paradites, kurse tjetrin e shihja per here te parii. Aly gjendej dhe nje televizor si dhe nje aparat video. Ai i pari c ndezi lelcvizorin, e fuli kaseten ne video dhe me tha qe te shikoja ne ekran. Ne ekran u paraqit fytyra e marinarit Sefer Peci (shqiptar nga Mitroviča) qe filloi te fliste se si ne te tre marinaret (Seferi, Nurameti dhe une) paskemi lidhur besen se nuk do ta tradhtonim njeri-tjetrin dhe se do te punonim ne krijimin e Kosoves republike. Ne ekran dallohej ngapak edhe inspektori (po ai qe me merrte ne pyetja nga dita e trete) duke qendruar ne profil. Inspektori e pyeste Seferin se ne, qe i kishim dhene besen njeri-tjetrit, a ishim per shkeputjen e Kosoves dhe bashkimin e saj me Shqiperine. Peci thoshte se nuk ishim per nje gje te tille por vetem per republiken e Kosoves brenda kufinjve te RSFJ. Pas kesaj inspektori e fiku videon dhe me pyeti pastaj mua se a e shihja qe s’kisha shpetim dhe se do te dcnohesha patjeter. Une i thashe se gjithe ajo ishte nje genjeshter, gjithe ajo qe kishte thene Peci, dhe se une, as me te dhe as me ndonje tjeter nuk kisha folur per kurrfare republike. Pastaj une insistova qe te me kthenin ne kazerme per te vazhduar me tutje sherbimin e mbetur ushtarak, se mua nuk me interesonin gjera te tilla, se une punoj ne qytetin tim, se jam njeri familjar dhe me ne fund iu luta edhe nje here qe te me kthenin ne kazerme, sepse te gjitha ato s’ishin te verteta. Atehere inspektori me tha se pas paraburgimit do te me ?onin ne gjyqin ushtarak te Splitit, ku do te me denojne dhe ku do te ma konfiskojne pastaj edhe punetorine time ku kisha punuar me pare, ne Shkup. Faktet jane te mjaftueshme per te te denuar, tha ai ne fund. Sapo doli nga zyra ai (jetri inšpektor, mu drejtua serish me fjalet se s’eshte akoma vone po te doja t’i ndihmoja vetvetes. Le te shkoja ne fillim ne vetrni dhe le te mendoja: nese do te pranoja qe te punoja per ta, te tregoja gjithfka per ushtaret (sidomos per ushtaret shqiptare te kazermes) dmth. t’i spiunoja ata, pra nese do te pranoja, ata nuk do te me 5 onin ne gjyqin ushtarak. Kjo gje do te me shpetonte prej robefise. Le te mendoja ne vetrni, neqoftese do te pranoja, mund ta thirrja ate ne cilendo kohe permes rojes ushtarake, dhe, per te paren here ai me dha emrin e tij, dmth. se quhej Marko, kapiten i fregates, dhe me kete perfundoi dita e peste e marrjes ne pyetje. Diten e gjashte me ?uan serish tek inšpektor Markoja ne marrjen e metejshme ne pyetje. Me pyeti ne kisha menduar per propozimin e tij te djeshem, dmth. qe te pranoja te punoja per sigurimin. Une iu pergjigja se e kisha profesionin tim dhe se punoja ne punetorine time ne Shkup, dhe se propozimin e tij s’mund ta pranoja ngaqe s’isha i afte per ate pune dhe se faji qe 148 me ngarkonin ishte i shpifur. Atehere inšpektor Marko nisi te me thoshte se si mund te mbetesha jo vetem pa punetorine, por edhe pa bolet, dhe se mund te denohesha me shume vjete burg, ose mund te perfundoja njesoj si nje ushtar tjeter shqiptar qe u gjet, ne kohen kur ishte ne vendin e rojes, i mbytur ne uje. Nenkuptohet se vdekja e tij ishte enigmatike, dmth. ish likuiduar. Inspektori keshtu, m’u kercenua edhe me likuidim, neqoftese s’do te pranoja te punoja per ta. Pas kesaj me tha qe te shkoja serish ne vetrni dhe te mendoja edhe nje here mire e mire. Pastaj ai do te me ftonte serish per bisede. Ne vetrni une niša te mendoj per kercenimet e tija. Une kisha degjuar edhe me pare per trajtimin e keq te ushtareve shqiptare neper kazermat jugosllave, se shume prej tyre ishin denuar dhe se kish pasur mjaft raste kur ishin kthyer prej kazermave ne arkivol, te percjelle me ndonje arsyetim te shpifur se kinse ka vrare veten ose ka vdekur ne ndonje fatkeqesi dhe se per kete arsye nuk benle te hapej arkivoli, por vetem mund te shikohej permes dritarezes xhamit, qe sherben enkas per ate pune. Te gjitha keto me dukeshin te mundshme. Ata ne fillim e kishin kurdisur gjithe kete per te krijuar fakte ose argumente artificiale ne baze te te cilave mund te ngrisnin aktakuzen kunder meje. Dhe nese kjo kish qene e mundur, atehere ata fare lehte edhe mund t’i vinin ne jete kercenimet e tyre. Atehere vendosa, per te shpetuar jeten, te pranoj propozimin e inspektorit, dmth. te punoja per ta gjer ne kohen kur do te me jepej rasti per te ikur. Po ate dite pasdreke, pasi qeshe detymar te pranoja kerkesen e tij, i thashe rojes qe te therriste inšpektor Markon. Pas nja gjyscm ore me shpune tek ai. Ne bisede e siper i thashe se po pranoja propozimin e lij qe te punoja per te, por i thashe edhe se, pasiqe nuk dija ?’te punoja, ata duhej te me mesonin. Ai me tha se kjo s’paraqiste ndonje problem sepse ata mua per ate pune do te me pergadisnin. Pastaj ai shtoi se per kete gje s’duhej te dinte askush tjeter dhe se kur do te kisha nevoje do te gezoja ndihmen dhe mbrojtjen e tyre, dhe se do te me caktonte se shpejti nje detyre. Para shkuarjes, do te me shpjegonte se ?’do te duhej te beja, ndersa tani mund te kthehesha serish ne vetrni per te pushuar, ndersa te nesermen ne mengjez ai do te me thirrte serish. Te nesermen ne mengjez, dmth. te shtaten dite, me thirri dhe me shpjegoi menjehere se kishte dale nje pune e ngutshme ne spitalin ushtahak. Aty gjendeshin nje grap ushtaresh te semure shqiptare te cilet shpeshhere mblidheshin se bashku per te biseduar e per te kenduar kenge patriotike. Detyra ime ish qe te futesha ne mesin e tyre dhe per fdo gje qe do te ndegjoja, t’i raportoja atij. Pas kesaj e nxori nga