SHOOATA ™ KULTURNO KULTURORE rj»e gr^ ^ ..kettder. ketyre-luf£»ira pan r/aj ' u p.rcinnie t' h ekruajme ge Valin i 'ri Xnzim Paea te nisH ge gre me pare Se. le elolu-nmeturet e ten tl ro¬ hni kmmndun' i faiutamevnt (jemal btn iie mijesin te dlet i puri ret' i lik i (Igli i nn fnte. te rniien iie. kufilt ■ge te mos rajne urine. Kg tejekim eetr neneekruare prej gatleiirte zutniij: Ll!TR’ E gELP.T PP.R HILMI PAOKN (! g i prliir el kane gene kurilu herr lifsuik per mbrelrrine Osmanir , jiurjter jut tr kr/ s a kulte g-: n htloiir nr Kttir- l.ik k, /ms gi ,.:- tnmjk i fbrte per dpi juta ret. A V kub rt le gererise J.uziniure bere iiijn(t te liga per ta Oglprturr, jd mr gene ge nuk krni nekeinbfsi e. t.o/tim. itorr /ier ‘,hrr te mos i Lir tj mi. Up nitim ge tne e tgljr ilntr Itrgs.tlure liga. menilj' e fotire ge kr paš knutier keti kiin/bl ge kiirdoltnre i dne e branik per geverine iie te zee ge nlis te pei- ggere jms vt v: jat n kanat it adea e te Le¬ so jne tar Ogipetaret ge Loge. doreprej mr,mrat te/vi kripeime te para. Xga Janina pa ilresii/ ge grtkel ve¬ ne hoten te bejme be ge to le bejne Sel- perir/iper ml rigat r Orrgise. iie uudaret g reke pj.v rus in grres e po presiti ve¬ net e c jidieve fiiij l unine 8e. gcveri 'v. ./unines n uk run kol en /n r fare ge. Xe- nariiesit jane geres ca 'te lig e cd-te mrfetr jirekel po -punojne ine nitriga n eritaVil tune p, flciie. HAJRI M. FRAOERI. KONSTANTINOPLE Cemberll Tae. Vezir Han. No 60 Tani po preši m /ni dar im /1 Mt e duhet rte prelat mew /f n]Mpu _ ' Ut gej h ngrr.prrJtja. \’ened„r ,■ rujtmr. UJQIT E VJETER. KeeiA' e perg/deeme do te zer’ e t’ u - kerkoge hesap at yre uqjve qe ropn e xyc eneataenmekol.ee qe sot p., fint . „„ paAale .ne nlsit te maše e ne vise te tj e ‘ ra nnvjen aume keq qe ca nga jau Gkuane 1» k lap.nl«, = do htre kete vjercen e vjereetorit. bjkun e za ge drag ur, f Jie. po n kante. ‘njuUmte \-mie get muu me tot g ant r-, • Or, vaJle s ' Oa s n tfijr/ atu: Striga, se km be/ii keg ! Ji pnnuaitn i liga ' me se fnnif i kr.g ! Paska me te k f.^ ne je te, rtu Seniku k,j epirt' i ekrrfe K kapetoval MaJkim' i hagetiss suutr. me žari P-e r. keg' r. ligesJs 'e prari\. ket u > J me d ka, .r r p.uk kunipire 1 ., ijre' rgersir. rti/magra me'liane ihua ■ popa me kafern ! i mjrri e pata Ima! zemre ! pse renkon 1 Jinr renkonin ti s’ Jegoga ■ ieepo sign, 1 . S' dige se do t' ipesoge, t' ertl koku ger kur. rti ali do (•’ Len ute.gcn, se Zof, s' karrmi Te-mir' r. te keg' c rpnblcn ndonese menun. 80 ravc ministoret nga tc dy and pjo liiqcn- Ainbasadori i Austrisc uic urber le gu- vernis tlj i kerkon fjat zotit Mi.V ivanovic- per fjalen qe beri nc skupsine. Zoli Mi- Aovnnoni(i per kete bule se t ale e tij nuk u etyp si kunodr' u fol pas fa dite flenjat e tij do botohen. po nga ^ibr kdo s'mnnimen tc gykojem jregimef £ tij Per gibe krto ngartja mbretijif embaka rrin te beqtira be per sc largu po veetrojen. Duk'epare trazimet q Persisi! qc pos' marcu lund le mira. inbretcrit' je AiirIis’ e Rusisrfmentohen pa^ ketaj to pcrzilien iie t: apln qc fund kesaj kegesije! 7-OTP.NI ?ERg|S TOPUjAl. Me ieper se dy javel Gqiptaref e stam- boAitc. me duar Itapur Ipustojent zot£er- <;is TopuAin. kyj zof iuderuar’ qote ge nga tc pari t' e xlibijes’ liris, Se nderoji kom- bin ten’e gidc mcmcSepc. j Indcruar zot (Jerqis sgcjein tjale qe le rrc- fejem dasurin’ e Gcrbiinel' e eeijte ruara qe ke punuarc per memebenc. Rrols’ o zof e tr pačim per jele me nder. perndija I 3 qoftr ndihinctor per pcAimef e Gegteruare qc ke ner mend. KOHA r. Leli jot e 'bukra jete. Na urbenon gibsn jetojm Hec. noto. fliro me flete "aMtrpP" KOST1TUCIA BE MAKS NORDAU- Nc qe artiknA qr kis akrnare z, Maks Nordau i čili 'čete qc fiAosof i cquare ne Evrope, bose sc e vetemja ubu per te va tur mbare ko.istilycionl 11 « Turqi cele pro gram’ i cqcndrcsis (adcni' i mcrqezijet) be velem n' ate program muute le forcoet kon- stilycia. ndryee s’ cGte per te bere ge pit¬ ne! do tr gatrrolien me keq. — Javen qe ckoj I.. M. T. Sultani griei gibe ktGiAogcsit ne paAas Se hen- ger gib backe nc i|e mcsaAe. ubane ca fjale. Se ukcnoqnc te dy palet. — Pergiqj’e Ijales se Tronit prej kc6i- Aogesvet uqu javen qc fikoj nc paAas tc yXit. kjo pcrgiqje prej ca upelqy, prij te tjere mik upclqy; be na cbe c pelqueme ;ebe nuk e pelqeme. e pclqcnte se s’ okru- heG ndey6e nuk e pelqueinc se munt te ekrulicGin be ca fjale te Ijera; po tc paka parandaj e parne le Ieper botomjen perbiqjes. ^Vcten' i keGiAojmdepytete te mos kene mendjen ne darka. I — Kelo dil pritel krtu prape z. Lapcef I dergnar' I Rutjgarisc, per le ndrequr ccg- tjen qe cole ne mes tyrqlse e BtfAgarise. — Te Gctune qe Gkoj, u be qe miting jprej 5-6 'niije vela«, be beri protesto kun- invarjes Krilit ne Greqi. be disa fole- l tore mbajliu fjale mi kele cectje. Gumica u jlperndajt me qetcsi. Te Djele qe ekoj Abdyl Ypi Kologa 'inbajli fjale ne Klub. mi uSetimne qe beri Komisionl i derguarc pe anes Klubit nc :qiperie, be ml nevojal qc dulten per le perhapur levrim’ i mendjes nc per Gqipe- ,laret. Z. DERVIO HIME. Vstane tene te dasurin z. Dervie Hime | |e e kiGin Eurgosur ne Selanik per Koinb- laejen’ e tij. Se po mbaltej qe pese muaj t tim, me 20 te eenendreut pas qe gyqi l' e bene. Se ku doAl fare i pafajGim e cGuane: Ne Klub kjo lajme u prit me gas te naS. Se qe ate čast ju cuane disa tejokri- jic pergezoges. Z. Hlma na u pergeg |ykc talur nders nha zemra. r Pse nuk piet i Gkreli ijeri - Hapen’e fttnd’e maro ne vorr!‘. FikcG i]l dite, sl qeri ; Kos’e vdekcsc do te korr- 3. Meri ! te vjen koli'e pake? ■ Pranej nuk ke as pak durim. Te ndizet Raku. merr flake ! Levrin s’i marri pa puGint. 4. Durim qeri! si burr duro I Kohene qif, baje me mend. Nesermosduj. Ria mos liano. Puneife sodme bjere ne vend. 5. Kur ta masie kohene mir. Punete apejt dot i marojG. I gezuinun. Rid beri' lir. Dot jeG ne prelije sa te rrojs. 24. Fent Nre 1908.. M. Toptani. AN DEJ KETES PATRIARQI E IERUSALIMIT Ne Ierusalim u be qe grindje c inaSc mi dis Orbobokseve Arape Se ocenareve (ka Aogere) Grekcrc.ine qenc qc Patriku mba ju anen e Arapevet.OGcnaret u zeiucruan Se deGiie ta xbritniue Patrkine- fendja inb.in anen e Patrikut.be ger me sot Patri ku r.- ka Senc len jen (islifanc). Kie' e inaiie mori masat e nevojGime per te iie ne luni krsja Cfstjc, Se kceitaj prifterine grehe tc punojne kundrc gulies Arape e kun Jre desiravet gendjes- ND1HMB PER VBAEZNI TB KAAABRBS (JtaH) Nga edo in'enevojl«ine, sot per sot' per neve čete Se kjo. qe te mejlonemi Se per ata VeAaznile qe termeti vendin e tyre Errezoji Se me teper se 200,000 qeres noben ncncScT-PeUil Vjkaim- ku te Niukerf e ggjes' c'deeafojBqir ^ Per*Keta qeresqe noben'ne Krte *va7- feri ne Kete rrezlk, jo vetem qe jane ve- Aazer Gqiptare po Se te liuaj per emer ge-; režije duhetc ti injilime me c’do qe te na vije nga dora. TAKU. Me gibe qc gendemi ne dlt t« fatbar- Sesise e tc lirise, me gibe qe' bene be e u falc gakrate, prape kjo my.xyre po rrefe- net nga noge litre ner disa qe s’ua’kanda miresite. Ne Kolege mcsuain qe u vrane per g kak gaku. VeAezrile tane oqipclare i Ke6iAojme te heqin dore pej le ketiAave. se vec qe jane qc turo’ i mab per ne, be me 6ume ne keto kohera, po vresje e tajt eate qe egersire qe as tc egerif e e bejne. Afrikes s gEOTJA BUAGARE. Eksark j BuAgnrcvet parka Sene qc note le pori e Nallr. ku kerkon tejcn le ?ele • SinoS” d. m. b. Fykalore FrymelariGte. Porf e Nallc ebe s’ cole pergegur. • KERKIMF.T E PATRIARQISE. Ner garetat gergic kenduam qu Palri- kaua Sa qe note le Porf e Naltc. kugaliet,- nga oglpetaret duke bene qe kela Glren- gojnc Rcndjen Sc me paliir kerkojue I’ i begcnc Ggiprlarf. Neve me keto e siper vetem kite mv.ol te ilenii. ogipetaret i|olme veliiene. pa anJaj dimne MmitSene, čie | jo nga paliirete e nga Glrergimet sic Imdo herc Gqipetaret. ca tc pake Grckere ge ja nr nc I Ji/ij/cn s ’ i kane udare.po i kane mbrojtiirc e i kanednoiir si veAczcr, Gh- dilemi pra per kelo gerra- FLETE LETRARICTE j! Ictej dimre i keqe liera e egert fryntej igI duke dundure gibesine Se duke yrc ne le čara te Gtepise, Se bora jaote po bin- duke biilnar nSe^ s<- UnLn S«« •^era'^e'1ifrlie*kiGe l TC^%gctc > iire q'e tok? qe i bintej prift Papa Jorgi qe tc vlnin gerezija ne kiG. Ne ale feal rontej me qe etepi te vogele qe plake me dy djema te vogel te cilete po rinfn roluA vatres qe di- gej qe zjar i retket Se i čili tregontej qe bukuri te pafuleGme.'jSe prane zientej qe '.dorje- Plaka e čila ia qc e dercime Se trlme. i po u Sog djeniet. \ c dini bij t pse pime sonte pa fjetur. — Rrime sa te zjeq geAa memeza! — Jo! bot m' i vogel!, nesere ba Prift je eete ge dit e kremte. 1 — Bravo biro me rrofee qenke i men¬ im se venke nder inenie fjalet Sot e plaka. Nesere gSijet i Gen Vasili kemi motn’ e ij mika patcqe ne lakrort vum parane Se jesere te 6oliem kuc do ta geqc, čili do tete fatn' e mire- — Po me cane e vure memeze qe ta jeq une Šote m' i vogcli. — Jo ! une do ta gcqe bot tjatri. j — Mos u zini biro ; mos u zuni as luk e di ku e kam vene po dale tu Sem qe paAe qc e kam deguarc nga im’ ate cote tuni’ e mire degoni sa te bjere toka po L verni ne kise. — ©naje memeze, Suaje zune e Soein djemt duke puSure syte. — Rini Sc degoni mos u zini. Ne qr qulet te 6qiperis qe quliet kruje idej Gume vjet me pare qe inbret i čili quhej Ton Kaslrioti trim i zoti burrr kictej kalre djera po m’ i vogrli istej mr trim Se per ate do t’ u tregogc. I SoGin cmrin f’erq. E lieni’ e tij kur do la liniej kele ki« pare ge endcrc te cudicime si kur i ba ge geri ne cubere se ti nuk do te line 1 eri P° dragua Se mbretereca Ig trembure fort. Kur do ta lindej tein mblebure gib ato qc dine Se kur cohne pa munduare fare mbrelereGa poAi kel djale.i cilfate minule Uriti po Se me kratic te djabt c panc qc kio ge nlGnn nc fylyre opale gibe u cudinr, • be booin kuG’ e di c' do te benet ky. Po besi i vogele kurre'nuk qahu. Kur u be ge vit a tc dite eete ge deflese nder ne qe c vene foegen me ge cini Se rrotuif I vene c’ do (ar ge qe ta zere me dore Sc pas asaj qc zc e kupetogen c’ dole behet. — Po neve na vute memeze?. Oa djemt. E be juve biro eSe juve u vura po eetn I tu dcflegc. Kur Golmc qe djali rrembelm opaten be me dore tjatr i perckenditi lodrat Se ato tc. tjerat Se alehere Sane gibe se ky do le. behet trim. Po kur le mot’ I rij Se i ati u eptej nga vo ge peekec ay i lutej t’ et t’ l eplej ja no ge spale ja go ye liute. Po 1 be me djeinte kur mundej gibige' i nuni- ' die, Se bot c gib enditej c’ do le benet ky! T' et lij i kiGin derguarc peGqeG ge kale le zl me puAe te mbarSa be te larte te for- tc qe s' zapetouej dot. — Ay ge dlt per se fGehuraj yri ne katu- a mori Jalen, be pergehere'i ip/. Kur e pa- ne u cudinr Se me gak ngrlre pridne kur la eSe kali poete. Poay i ra me vrap kalit Se "" si ubetoj 1 kbye prape. Ateliere duaXc gibe Prencet qe kiG SuAtani,' ky ia 11 m. i xguarc Se me mendje te tlj cuditej si tani. He dite ka marre ge kale te mab qe s^' kiG ipure dot geri nga gerezlt’e SuAtanlt' * Se vcGurtme petkaf e bukura Gqipetarce Se Gkon perpara sarajesc SiiAtanlt. Po at e minuteSuAtanl rrintej nedritaret be pa ke¬ te veaure sl engeA zuri e fGlntej syte nga Cudija Seda urbret' e berritin. Si e birrebe vate perpara SuAtanlt nga' te pergegurat qe beri ne pyetijet u-’cuditlr gibe. Sc ate minute u be ge si oxe perparg. Se i Sa SuAtanit qe ky rete Skender beu d. m. fl.(Aleksadr’i vogele) - t Trimerja e tij iste e maSe, Se kur u rrl* erbi ne memcSe Se e nderoj te daouren Gql perine tene be e epetoj nga reziket. j. Be sa.rroj. rroj me nder, be pas vdekjes 11 nemerua si Oegt Se kurr s’ do ti aironet emer’ i tij.. . j Ml keto e sipre ra toka Sc djemt- u ngrt- tn’ e u bene gati te vene ne kice duke pu¬ Sure dorene memese, mema l persoAi me maA, duke uruare per Gume vjet [gezuare, Panteli Papalilo Postenani' —Ne Korce zuri e del ge gezete nene enirln .Korca • Drejtor z. Sami Pojani. ffurojme perparini te mbare' Gazela do dale ge bere ne javc Gani e Leke Tepelena Olyp. Rryfcja. 81 cmernure ai uenendrrieos*-'-:] Ji i gr. ~ Okroijvs : Mclnnet H. FRAGERl II as s'pa.\jes se lirisc, zun’ e duaAe u ee« ca (are šene te cilavet udee prej gid butes. de iste nevoja. te mernin funt rje B?ast me pare. po Port e Nalte nuk ungm a s’ ntundi 1' ujepte n e lunt te pclqyerc, parandaj kryesl i kabinese Qamil Pasa udir, qe sot te pcrglgct 8e t’ ujape te marin ves te derguaret e popuAit, punerat te ja6tesme de te Prendesme. Pas perfjalomet qe do behen ne keslAc te pergidesme do meret ves uda qe kis žene kabineja de ahere kesiAogesit o do i japin bese kabinese o nuke; po nuk e dime mire se. do I’ ifitojme a po jo ato gera qe munt t’ ifitonim ne keta te pese muaj qe i skuam kot- Pun' e Bosnes ae Hersekut qe ge ge qc munt t’ is mbaru nermjet te Tyrqis de. te Anstrise ede te vertetohe6 prej Evropes. po na as nga afrim’ i Austrise as nga dasja e nga miqesij’ e prejastesme nuk ditm me (itu. Por ve? me meitisi dame skak qc Serbija de Mal’ i zl te zen’ e te lyplm (ilirn per vethen e tyre de Austrlja te geqe kohe me bc mlq de me sto uste - rine. e Sp..m» __ ■•jiKROHATE OQlP BE GKROHAT TURQIGTE ‘J Ca d'* me pare, erde ne stypcskroiiet tjfletes tone, dy zotniq te msuare de na iirkuan nga ge šene eqip, keta po stypin ij vivAe ne te cilen done se guha tyrqist uk skruhet dot me sega arabist te cilat I n qene mare prej ibranistes. e per l msuare me kendu lyrqisten me senat d perdorin sol mesogesit skojne kohe te ite me vitra de me sc fundi nuk munt ta lndojne tyrqlsten pa lajdi; ede geres qe In kendu ge zet o tridel vjet tyrqisten po teohin ge fjale qc nuk e din ?’do me den ifnunden ta kendojne. Este mekat e »de done qe djemt e rlg te skojne kohen § gast vjet e te inos inundin te msojne jidlmin, kohe te vlefta qe gerezil munt tpisojne sume gerra te nevojsine, ©one ■ije me keto skroga kaqe te repta nuk mdin te perparojne gerezija. Par andaj ^ gerpail|n.iU£, J ^ ic s ■ ty rqtet nuk ka. ^perbrejliiTTn^-dtrhr^^poAr Me BuAgarinc ube dy muaj qc upre per- fjaliini de ajo geti kohe me uforcu de sta tet qe donin te mbarohej puna per te per te miren tone zun' e ftohen. G rekel punuane ne Hrit si desne de na u hoqme si te liuaj e si kur nuk ki- sim (are noge pjese ne ate vent; kjo punc nuk uzu (are negoje de ne fjalet te feljes se kesiAes. Tani le sohim ?'do te dote Qainil Pasa per kete sen. po duk me qcne qc pun'e Hritit. a este lene ne doret Se ne gojet te Nabi beut. mlnislori yne ne Adine. kelys i ritur prej ati dreq Mynir Pascs. nuk inunt te kemi sprese qc te mburohen te drejtat e Qeverise qe ka ne ate veni. Duh me qenc gid keto pi rura te perjastesme le cilat jane lidur me punet'e perbrcudesme, ede duk ca gerra te pa pc!qyera ne per vilajetct, nuk besojine qe kesiAogesit fijapin bese krabinese. Ne qolte sc kabineja e mer per siper de jep (jale qe per ge, te sumen dy jave dot ujape funt ketyre šene te varura at here kcsiAa munt te preše kaq pa k kolu-, po ne mos. do dene lunt kesaj do- beti de me( r steslre te cilat munt te pjeAin emu rezike, te brendesme de te perjas¬ tesme. Parandaj te derguaret c Rmnelise- baške me soket e tyre. te mentohen mire qr. keto šene inunt te qisin sume trumbuAira de sunie rezike ne primvere. c pas pergeges se mlnistorevct fujapin ge fmil te pelqyere pmicvcl. sP j jlet e tyre ger e (ate. Per ?udi te inade, ime kete jave ca lepuska stypere tyrqist jej nuk e dime se kus, ne keto lcpuGka jhet qe per te qene gid Osmanlijtc te jiskuarc dyhet te skruhet sqipja me troga tyrqist, ede me se fundit te lcpu- jes kan vunc ge vule sa ge potkua qe' ikruan soberi skrimetare se sqipes me ikroga tyrqist--. Na Ooue qe kjo soqerl iste prej katre vet is tre nuk din (are :qip te flasin 8e geri paska msu pake. Ne lolte se baskin i l o nbevet benet me iega si mjerc na; ne Tyrqi perdoren sla- edet e dy guse e sunie skroga, keta te jide t imseAc me ge guhe este ge qe nuk jehet kure* te Gkruhen te gid guhet me ge :ares skroga munt. ate done de ata te nsuarel qe dame me siper, qe te meren skrogat sqip por nule sprehim tju pelqe- het kjo mendje donese este ge meniji /ort e bukur de sum e pelqyere- Ata de te katre zotnig si te msojne me fol sqlp kane leje prej te gig sqiptarevet qe jemi ketu ta skruajne sqlpen ne mundsin me sega tyr- qist de ne dagin ede me sega ^inist e ?a- ponist! LETRA PEJ ATBIiUT. •:Nga Negovam na lajmerojne qe Gre- kerite s’ i kane lene te parate. Ne kete lesi qe kanvuare kaqe de u lendua me temr zemr’ e pe rveluar’ e sqipetarevet me vrasjen e splrfndrlturit Papakristo, ndoden ede Iga -1 ma?oke. canakelepites, le Greq se tecite', po u ka nosen (ne kete dite!) me C k’ e mc šepate! Ne Bclkamen ne vent te gr, inesAgesit qe ka pasurr, sivjet ?uane tre de mesogetorke per vajzat. Kryepiiltf po 9 pon pleqte te jene kundre gulles vet' de perkundrazi djelmunise, te cilet kurdo Poderesen Poste Pleqte! Rrofte Djclmu- nlja! •• Keto e sume te tjera na skruajme. po me qene qc kemi sprese se vcAezrite tane Greket e Grekoinane do te permendene e dot’ e goplnc me mire punen s’ i cpaAini. Po de nga ge tok vise te tjere marini disa lajme tehidura. Ne Muzine (fsat prane Delvines). Bespotf i paska vene ne be psa- taret, (e jene kundre sqlpesc, d. m. 8. i ke. GiAon te vrasen vete vethene. Ne ge psat tja tre ne ane te Leskovikut, qiraxlu' qe u siAte ge daskalice mot nga mot pet Greqise, vjet s’ u kis speue se I klsln ker- kuare mitf (rrusfetj fsataret, po sivjet jo vetem q’u'a spur/, po ve? ga dy bankno - tave. po ijgostltl de me ge darke, se astn 4 da kesiAe Bespoti. Na Rro/sin Qiraflg^e'*' daskalic^e, de per ksu po qofsin. Serve: i F-mnn Boton se nga *wft’ c Vezlrlt nad uda tasti afere ne te gidc Mi- slo.et’ e nepugeslse, urdere per c'do puns q'este bere pas programi! q’uda nga der'e made peipara disa miiaj, si de per marre- denijat qt jane bere nga 10 e korriknt’ e ger me sot. Duk’ e, rrefyer te lera keto, pleqesi, e ndepugesise do beje sot ge mbledej te xge- dur per riefesen e saj, kjo rrefese do per- , goliete prneri parpara mbledjes made ne- punesis, kur te benen ne kete te stuara. de n’e kupetolte kjo te nevojesme atiiere do-kendonefe do gohet sot perpara mblcd- jese pergidesme nga neneministor i bren- pesme. qe do stypet de do ndahete ne 4 per Depytetc. Keta do la kendojen ve^ant de do le i rrelejen, ne te dyjtene mbledij per kete inenlimet' e tyre, duk’ e sositur gid ane kesaj rreleges; athere mbledij c pergi- desme mex-mebus) do te dote ni ka bese ndepugesisl a jo. — Verletohet se vezir i mad, do rre- fej programin’ e tij sot ne fjale qe do bej. Ne kete vez. m. do rrefej de do dale pe zot politikese brendesme de te jaslesmers , qe ka mbajlur ger me sot, ds me sume do rrefej nevojen de Aendjen* e vendit. Si de te tjeret ministore do /lasen per nevojen de gendjen e politikes lyre. qe; kanz mbajtur Disa nga ministoret’ kage bere gati mehdiment’ e fa qe me kete skak do ti vene seGazi ne mbledij te .per-- gidesme. - Ne mes te Auslris e Serbis ftohesija est e goliur ne te terc bole, nga skaku I Bosg’ Ersekut. po keto dilc ppna ;>dcroj-- iatc mori ge laqe te Brcvkete pas te »kruai 82 Emrush Myftari, poet i panjohur deri me sot, ne driten e te dhenave te reja Dr Shevqet S. Canhasi Njeri nga personalitetet demokratike e revolucionare te Rrafshit te Dukagjinit, te cilin e kishte nxirosur qellimisht OZN-a dhe per te cilin nuk guxohej te shkruhej asnje fjale e mire ishte edhe Emrush Myftari. Disa nga udheheqesitse si dhe historianet servile, qe u benin temena organeve te pushtetit represiv, asnjehere s’guxuan ta nxirrnin ne shesh te verteten, te shkruanin e ta trajtonin objektivisht jeten dhe veprimtarine e ketij trimi shqiptar, me shprese se do ta mbulonte pluhuri i harreses. Mirepo populli kurre nuk e harroi kapiten Emrush Myftarin, luftetarin vullnetar te briga- dave nderkombetare ne Luften Civile te Spanjes (1936-1939), kunder zogistin e kunderfashistin qe mori pjese edhe ne LN£ ne Kosove e Shqi- peri, duke qelluar permes atentatesh spiunet dhe tradhtaret e popullit. Gjate hetimit shumeyjeqar te jetes e te veprimtarise se luftetareve te Spa¬ njes, te Asim Vokshit, te Xhemal Kades e te militantit Ali Kelmendi, eshte shqyrtuar edhe qeshtja e Eiprush Myftarit. Shumica e luftetareve flisnin per veprimtarine e tij politike dhe ushtarake, por disa sosh, sidomos Justina Shkupi, permendin Emrušhin jo vetem si njeri te gishtit, por edhe te pendes. Ajo dhe nje shok tjeter i tij ishin kembengules ne veprimtarine e tij letrare, gje qe, pas nje hulumtimi te durimshem dhe afatgjate, u vertetua dhe ne tani kemi ne (lore nje pjese te krijimtarise se tij letrare, vjersha e artikuj te pergatitur pdr shtyp, vrojtime te tij nga aspekti moralo- etik per »Te mirin e te keqin«, per bashkimesine e kombit shqiptar dhe te trojeve te tij mbi bazen e gjuhes e te--gjakut te perbashket. Gjate hetimit te ketyre shkrimeve kerkimtari gjen se ka te bej me nje atdhetar te flakte shqiptar, me nje revolucionar te mirefillte, qe gjerat deshiron t’i qese ne nje vije te drejte, qe lufton per qlirimin dhe bashkimin e shqiptareve, me nje revoluci¬ onar te mirefillte, qe gjerat deshiron t’i qese ne nje vije te trojeve te tyre, por qe u del zot e lufton edhe per lirine e popujve, te luftonte rebelionin frankist e per shpetimin e popullit spanjoll nga nje e keqe qe kercenonte mbare njerezimin. Per krah Asim Vokshit, Xhemal Kades e te tjereve, Emrushi, qe nder oficeret e pare shqiptare, qe mori kete udhe nderi, krah per krah njerezve nga te kater anet e botes, pa dalllim race a kombi. Veq shume dokumenteve zyrtare shqiptare e jugosllave, mbi fytyren e tij hedhin drite edhe kujtimet e - Justina Shkupit, korrespondenca e pasur e Emrushit ne shqip, serbokroatisht, turqisht, frengjisht, italisht etj.; perkthimet e tij nga turqishtja e frengjishtja, nje pjese e madhe e te cilave ka humbur bashke me perkthimet nga serbokroatishtja, sajimet e tij letrare artistike dhe krijimtaria poetike. Ne Kujtimet e Justina Shkupit (ne doreshkrim), te nxjerra nga ingizimet magnetofonike, te bera nga autori i ketyre rreshtave, del ne pah edhe fakti se Emrushi eshte marre edhe me mbledhjen e folklorit, sidomos te krijimtarise se pasur shpirterore te Rugo- ves se Pejes. Ajo permend se Emrushi kishte te gatshme dy permbledhje: »Kenge popullore te trimerise« dhe »Kenge popullore te dashurise«, mbled- 83 84 hur ne Rugove, te cilat i kishte thene se pas glirimit nga nazifashistet do t’i botonte si libra me vete. Mirepo, ndonese arriti ta shihte Kosoven te gliruar nga njesite e UN£ te Shqiperise e te brigadave kosovare, jeta nuk i dha afat, sepse sig pohojne shoket e tij te luftes, njesite e Truparmates se Mbrojtjes Popullore te UN£ te Jugosllavise, qe vershuan Kosoven dhe e futen ate nen »Administrimin Ushtarak«, permes agjenteve te OZN-es e te Brigades Bokele, e arrestuan, e cilesuan si armik te popullit dhe oficer te okupatorit. Ky ishte poshterimi me i madh qe mund t’i behej nje atdhe- tari shqiptar, nje luftetari te Spanjes dhe partizani te Aradhes »Bajram Curri«. »Krimi« i tij ishte fakti se kishte qene nje nga oficeret shqiptare me trima, njeri i autoritetshem qe nuk u nenshtrohej urdherave te krereve udheheqes serbe e malazeze, te cilet ne emer te bashkepunimit me Partine dhe UN£ te Shqiperise donin nenshtrimin e Kosoves dhe te viseve te tjera shqiptare edhe nen Jugosllavine »e Re«. Nga Milladin Popoviči e Boro Vukmirovigi Emrushi kishte kerkuar qe gjerat t’i sqaronin me kohe e te zotoheshin haptas, nese njemend ishin komuniste, se Kosova dhe viset e tjera shqiptare kendej kufirit shteteror do te bashkoheshin me vendin ame, qe ne keto vise te mos vendosej pushteti sllav qe te vetmin mjet sundimi kishte pasur shtypjen e shfrytezimin, persekutimin dhe vrasjen e shqiptareve. Qendrimin e ketille te paperkulshem Emrush Myftari e pagoi me koken e tij. Ne do te bejme perpjekje edhe krijimtarine e paket letrare, te cilen e kemi sot per sot ne dore nga Emrushi, ta shqyrtojme krahas disa te dhenave per jeten e tij. Emrush Myftari u lind ne qytetin e Pejes. Per ditelindjen e tij kemi dy paie te dhenash, te cilat s’perputhen ndermjet veti. ne nje dokument serb te 25 shkurtit 1927 shkruan se »Emrush Myftaroviqi u lind me 10 gusht 1909 ne Peje, ne krahinen e Zetes«, ndersa ne shkresen e Kuestures Mbreterore (Shqiptare) te Pejes, Nr. 0712/Div. I, derguar Drejtorise se Pergjithshme te Poiicise ne Tirane, me 11. VIII. 1943, shkruan se Emrush Myftari u lind me 1907 ne Peje. Kapiteni i brigadave internacionale te Spanjes, Emrush Myftari, doli nga gjiu i nje familjeje me tradita atdhedashurie. Gjyshi i babes se Emrus- hit, haxhi Hyseini, ka zbritur ne Peje nga fshati Lutove i Rugoves. Ai quhej Myftar dhe mandej e tere kjo familje si mbiemer e mori emrin e tij. ndonese plak e ne moshe te thyer, kishte marre pjese ne luftimet per mbrojtjen e Plaves e te Gusise, ne menyre qe te mos i dorezoheshin knjazit te Malit te Zi, sipas vendimit te Kongresit te Berlinit me 1878. Si luftetar i -lidhjes Shqiptare te Prizrenit, ai mori pjese edhe ne luftimet e tjera per ruajtjen e teresise tokesore te te kater vilajeteve te Perandorise Osmane, ne te cilat shtriheshin viset shqiptare. Emrush Myftari eshte djali i trete me radhe i haxhi Hyseinit Myftarit dhe i Gjyle Bales nga Peja. Ai ishte afer 15 vite me i ri se vellau i madh Sherifi e nja 10 vite me i ri se Xheladini, vellau i dyte me radhe. Meqenese mbeti jetim qysh ne femijeri, vellezerit u kujdesen qe ai te shkollohej, ndonese ne gjuhe te huaj per te, gje qe impononin rrethanat nen pushtetin e pushtuesve sllave. Shkollen fillore e kreu, pra, ne gjuhen serbishte, ne vendlindjen e tij. 85 86 ne Peje, me 1920. Po kete vit u regjistrua ne Shkollen Zejtaro-Tregtare te Pejes. Me lejimin e Ministrise se Arsimit te Mbreterise se SKS, nr. 13821 te dates 20. XII. 1926 Emrush Myftari i dha privatisht provimet e ki. II te Gjimnazit te Pejes. Pas dy vitesh, se bashku me shokun e tij Veli Jasharin (Dedin), i čili tani eshte gjeneral ne pension ne RPS te Shqiperise, shkoi ne Beligrad, ku perpiqet te jape provimet pranuese per Akademine Mbrete- rore Ushtarake. Si$ duket perpjekjet e tilla shkuan huq dhe, ne baze te letrave e te telegrameve qe kemben me te vellezerit, kthehet i deshperuar ne vendlindjen e tij. Po ate vit shkollor 1929/30 e gjejme te jape privatisht provimet e ki. III ne Lyceun Kombetar te Kor^es, pasi kishte kaluar ilega- lisht kufirin shteteror jugosllavo-shqiptar, ne menyre qe mund te ndiqte Shkollen Mbreterore Ushtarake te Tiranes. Ne kete periudhe te jetes se tij, Emrush Myftari shkruan poezine e pare te tij qe njohim deri me sot, me titullin »Te gjithe shqiptareve«, shkruar me 3. II. 1932 ne Tirane, ne te cilen ua qan hallin te gjoreve kosovare dhe ne fund, permes dy vargjeve te mbrama, i therret per bashkim gjithkombetar: O vellezer shqipetare e ju te gjore kosovare! Te bashkohemi s a me pare! Deri kur me keshtu te ndare?! Me 22.11.1932, po ne Tirane shkruan poezine tjeter te shkurte me tituli »Kosoves«, te cilen e cileson me percaktoret »e shkrete« dhe »e mjere«: Oh, Kosove, Kosove e shkrete! Oh, Kosove, Kosove e mjere! S’ka shume kohe, ke qene plot jete, Porse sot?... ndryshue ke krejt. Duke i lexuar me vemendje poezite ne doreshkrim, te daktilografuara nga vete Emrushi, njeriu veren se ne ato poezi ka nje perzierje te lehte te dy kryedialekteve te shqipes, nje perpjekje per t’i thure ne nje gjuhe te njesuar shqipe. Ne nje fletore te atyre diteve shkruan: »Ne shqiptaret tani me jemi formuar si nje komb modern evropian. Sot eshte e papranueshme qe disa prej nesh te quhen toske e disa te tjere gege. Eshte koha qe te gjithe ne te kemi nje bindje, te shkruajme njelloj, te flasim njelloj, tarnam si vellezer te nje gjuhe e te nje gjaku, dhe te gjithe ne te kemi nje kulture kombetare, qe do te na nxjerre faqebardhe karshi popujve te tjere te Evropes. Te jemi te gjithe te bashkuar prane njej qellimi, si ne kohene fatosit tone kombetar Skenderbeut. Nese nuk bashkohemi si atehere, ne vitet e Skenderbeut, na perbin Kemishezeza Itali, na fshin faqenxiri Benito Musolini...«. I lindur ne gjiun e atdhedashurise, si Asim Vokshi, Xhemal Kada, Musa Fratari, Riža Cerova etj., shpreh urrejtjen dhe perbuzjen e tij ndaj fashizmit e Musollinit, gje qe verehet edhe ne disa shkrime te tij humoristike, per te cilat ende nuk mund te themi a jane krijime te Emrush Myftarit, apo perkthime a pershtatje nga ndonje gjuhe tjeter. Megjithkete, pasi qe eshte mjaft e shkurte. po e shenojme ne teresi: Kola, si turist, viziton antikitetet e Romes. Udheheqesi i tregon Koloseumin dhe e pyet: 87 — (f’thoni per kete? - Une them - u pergjegj Kola, - kur Musolini s’kishte pare me e krye ndertimin e ketij, atehere s’duhesh as fia kishte fillue! Ne mbeshtetje te atyre pak vjershave dhe shrimeve te tij, qe kane shpetuar pas bastisjes qe njesite e Truparmates se Mbrojtjes Popullore te UN£ te Jugosllavise i bene shtepise dhe librarise se tij ne fillim te vitit 1945. del se poezia e tij ishte atdhetare, sociale dhe erotike. Ne krijimtarine e tij poetike vend qendror ze poezia atdhetare, vargjet »dedikuar Kosoves se shumevuajtur, e čila po qendron heroikisht ne luften fyt-a-fyt me xhandaret dhe ushtaret e kralit«. Autorin me se shumti e pengon pergarja, mungesa e bashkimesise nder shqiptare. Kete dukuri negative, perveg te huajve, e kane ndihmuar edhe shpifesit e ngaterrestaret. Per kete arsye Emrush Myftari ua jep anatemen ne poezine e shkruar ne Fier te Myzeqese me 24. IX. 1932 me titulin »Mallkim i shpifesit«: Mallkue qofte, o, peseqind here! Mallkue qofte, o, dimen e vere! Njaj qe shtjen fitne nder shqiptare, fara iu shofte e te tane mbare dhe kurre ai mos paste ngushellim, ne te dy jetet (?) mos paste shpetim! Edhe kete Emrushi e nenshkroi me pseudonimin E. Rugova. Ai mun- dohet te jete i permbledhte, ate qe i fle ne zemer e ne mendje ta thote me sa me pak fjale. Duket se mesimet ushtarake qe ka marre, kane ndikuar edhe ne shprehjen e tij. Mbase nga dashuria dhe malli qe do ta kete kapluar per vendlindjen e tij dhe Kosoven, me nuk e cileson me percaktoret »e shkrete« dhe »e mjere«. Aty, ne Fier te Myzeqese, ku i ka shkruar edhe dy vjersha te tjera, sigurisht do te kete takuar mjaft bashkevendes te tij kosovare. E shkruar me 7. II. 1932, e para mban titullin »Kosove, Ti je nji lule fort e bukur« dhe fillon me strofen: Kosove, Ti je nji lule fort e bukur me rraje t’thella n’zemer toke ngule, serbi t’ndjek si t’ ishe Ti nji flutur, krah’ e rraje gjithmone me t'i shkule. Ne strofen e dyte Kosoven e quan nene dhe shpreh bindjen e thelle se per te do te vine dite me te mira, kur »do t’jipet haku«. Ne vargun e fundit te kesaj strofe, thua se bein betimin, i zotohet »Nenes« se djemte kurre s’do ta lene nen pushtuesin e huaj: Toka yte plot me lule gjaku, ujitun nga zemrat e derdhun si gurre. Do t’vij dita dhe Ty do t’jipet haku, nen serbin djemte, neno, s'te lane kurre! Vjersha tjeter, qe eshte shkruar po ate dite dhe ne te njejtin vend, ne Fier te Myzeqese, eshte nje tabllo tmerri, e paraqitur me vertetesi artistike, per terrorin e pushtetit serbomadh ne Kosoven e martirizuar. Kur e lexon njeriu ate, ndonese eshte shkruar para pesedhjete e tete vjetesh, te duket se para syve po te shpalohet kosova e ketyre diteve, nen te njejtin pushtues serbomadh, qe sulmon naten e diten, shtepia e fshatra te tera ne krahinen 88 heroike te Llapit, qe vret pa hak e pa shkak te rinj e te reja shqiptare, qe helmon ne mase nxenesit tone te shkollave fillore e te mesme. Vjersha mban titullin »Katundi i djegur«, veper e xhandareve dhe getnikeve te kraiit, te cilet, kur sulmojne fshatrat e vendbanimet shqiptare, s’kursejne asgje: shtepiat e konaqet, mullaret e sanes, ahrin e kafsheve, plemen dhe sheigun. Me nje fjale, djegin tere ate qe nenkupton jeten e shqiptarit, lidhmerine e pashkeputshme midis tokes e bimeve, njerezve e kafsheve. Meqe vjersha »Katundi i djegur« ka vetem dy strofa, po e japim ne teresi, qe te shihet se Emrush Myftarit nuk i mungon talenti dhe aftesia qe faktin historik, te perjetuar e te nxjerre nga njemendesia objektive shqiptare, ta shnderroj ne nje fakt artistik, duke e paraqitur me vertetesi artistike: Xhandaret e kraiit erdhen, zjarr i madh shperthei n’katund, rikonaqe flaken e derdhen, shtepi rikembe s'mbeti kund. Dogjen mullaret e sheigun, ahrin e plemen deri te pragu. Flaka e shtepise se djegur, si qiri duket se largu. Emrush Myftari ka lene edhe disa poezi erotike, te cilat deri ne ditet e sotme i ka ruajtur nje shok i tij nga Gjilani, i čili edhe me tutje deshiron te mbetet anonim. njera prej tyre me titullin »Nimfa e Adriatikut« eshte demtuar aq shume sa teksti muk mund te nxirret kurrsesi. ne te mund te lexohej vetem titulli dhe vendi me daten e krijimit: Durres, 5. IV. 1935, nenshkruar: E. Myftari (Pseudonimi: E. Rugova). Poezia tjeter erotike mban titullin »Beatri^es shqiptare«: Une po te isha blete, do fluturojsha me krah’ t’lehte, n’vetrni, moj, me t’gjete! Para teje tuj u perule, buzeve t’kuqe me t’u ngule, me te thithe e me te puthe, tuj kujtue se je lule... Kete poezi Emrushi e nenshkruan me pseudonimin »Qytelija e Koso- ves«, Rugove, IX. 1940. Po kete muaj shruan edhe poezine tjeter erotike me titullin »Lulja e Rugoves«, thuajse ne stil popullor: - Ti moj lule, lule mali, goje kryet se Tka ardhe djali, fort per ty e ka marre malli! - Dert i madh, le ta merr! Ai ka ardhe veg per sherr, me m’pas dashte, kis h ardhe n’zabel. Vjersha eshte shkruar ne forme dialogu dhe paraqet ojnat e vashes se dashuruar, e čila pret te dashurin, por shtyn inat me te per shkak se s’i ka shkuar ne zabel, ku do ta kete pritur. Bandilli qe i vardiset, i flet ne veten e trete dhe ia thot haptas qellimin, gati si ne forme urdheri. 89 - Banu gati, mori gike, se ai ka ardhe me t’grabite! Atehere vashes i zgjohet krenaria, dinjiteti i saj njerezor gjen shprehje per te deshmuar se ajo nuk lejon te trajtohet si objekt i thjeshte - S’me grabite kush, per krye t’lokes, se jam Lulja e Rugoves, tym e flake t’i jap Kosoves! Po kur djali e urdheron ne forme lutjeje, ajo shderrohet ne nje žoge te urte e te bute: — Qoje kryet e m’keqyr nji here! - M’prij, bandill, se vete t’vij n’dere! Nuk i dime arsyet per te cilat kete vjershe e nenshkruan me pseudoni- min Dyg Muslia, me te cilin i nenshkruan edhe disa »Kenge popullore te Kosoves«, te cilat sig duket i mblidhte per t’i botuar si liber me vete, apo per t’i shumezuar ne nje kopisteri, te cilen e kishte sajuar ne Librarine »Vellaznit Myftari« te tij ne Peje. Sipaš disa shenimeve, qe kane shpetuar, keto kenge i mblidhte ne Rugove te Pejes. Se Emrushi sajonte proklamata kunderfashiste e ftesa per te ndihmuar luftetaret shqiptare te Spanjes dhe se shumezonte keto ne kopisteri, kete e pohojne edhe Pavle Jovigevigi e Mita Milkovigi ne librin e tyre »Lufta e komunisteve te Pejes midis dy lufterave (1918- 1941). Ata shenojne se Emrush Myftari nuk ishte anetar i PKJ e as i PK te vendeve ku qendroi (Shqiperi, Itali, Spanje, France) dhe, megjit- hese pa kurrfare rekomandimesh, organizata e PKJ ne Peje e pranoi si antifashist e luftetar te Spanjes dhe bashkepunoi me te. Sipaš tyre, Emrushi i informoi komunistet e kunderfashistet e Pejes lidhur me pjesemarrjen e luftetareve shqiptare ne brigadat nderkombetare, kerkoh dhe ata pranuan qe te shtypej e te shperdndahej trakti me te cilin ftohej populli per te ndihmuar luftetaret e Spanjes, qe kishin mbetur akoma nder kampe te Evropes, shqip e serbisht, jo ne emer te PKJ, por me »Komunistet shqip- tare«, se permendja e Jugosllavise i largonte shqiptaret nga lufta. Ai u kishte folur edhe per vrasjen e Xhamal Kades dhe kishte perkthyer ne gjuhen shqipe Proklamaten e KQ te PKJ te 7 nentorit 1940 etj., qe e kishte sjellur nga udheheqesit, permes Beogradit, ushtari Ramiz Sadiku qe po kthente per pushim ne Peje. Se Emrush Myftari ishte luftetar i Aradhes Partizane »Bajram Curri« ne Malesi te Gjakoves deshmon edhe vete Komandanti i Shtabit Kryesor te'UNC dhe AP te Jugosllavise per Kosoven. Madje ne biseden dyoreshe qe kishte pasur me te ne Gri e kishte pershen- detur ardhjen e tij partizan e si luftetar i Spanjes, me pervoje, te qendronte prane Shtabit te Aradhes e mandej te kthehej ne Peje ku ishte zotuar te formoje nje grup partizanesh shqiptare. Keto te dhena deshmojne se sa te paqendrueshme jane pohimet ne Vendimin e Gjykates se Pejes KK.Nr. 56/45 te 21 dhjetorit 1945, ku Emrushi cilesohet armik i popullit dhe oficer okupatori! Me shtremberimin e vrazhde te se vertetes OZN-a e Spasoje Gjakovigit e arrestoi, e torturoi me shprese ta nenshtronte, por kur e pa se ishte i pathyeshem, pas mundi- mesh gnjerezore te stilit mesjetar, e pushkatoi. Emrushi ishte antizogist i perbetuar. Me shkresen e 5 tetorit 1935, Drejtori i Depove te P. Ushtarake, majori Ibrahim Mandija, njofton 90 Komanden e Mbrojtjes Kombetare ne Tirane per hetimet qe oficeri i Gjin- darmerise Jan Nosi, kishte bere kunder nentoger Emrush Myftarit lidhur me kontaktet e tij me te burgosur politike ne korge. Me aktin Nr. Pr. 19 Reservat, te 13 majit 1936 te te njejtit organ, Emrushi denohet me burg per kontaktet qe mbante me »lloj lloj njerezish« nga Kapiteni i ki. I, Salami £ela. Per fat te Emrushit Gjindarmeria nuk arriti te provonte kontaktet e tij me Ali Kelmendin, bashkeqytetarin e tij ne Korge, e as me oficeret e Kry- engritjes se Fierit, keshtu qe Emrushi nuk pesoi si Asim Vokshi e shoke te tjere besnike, te dlet nuk ia permenden emrin. Sipaš deshmive te Justina Shkupit apo Ana Shllakut, sig quhej ne filtlim, Emrush Myftari edhe ne Spanje pesoi per shkak te nje intrige. Disa vullnetare jugosllave kishin nderhyre qe kosovaret te regjistroheshin si jugosllave, gje te cilen Emrushi e kishte kundershtuar, duke i kritikuar si njerez qe ende nuk ishin shkundur nga shovinizmi dhe paragjykimet pansl- laviste. Ai kishte kembengulur qe ai dhe shoket e tij kosovare te regjistro¬ heshin si vullnetare shqiptare. Kohe me pas Emrushi ishte arrestuar dhe mbajtur nje muaj ne burg, por me nderhyrjen e Xhemal Kades e te Asim Vokshit, shokeve te tij qe e njihnin mire, Emrushi jo vetem u lirua, por iu dha edhe grada e kapitenit dhe Justina ne Valencia e kishte takuar ne detyren e komisarit politik te nje gete te Batalionit ballkanik. Pas thyerjes se Armades se Spanjes Republikane, bashke me shume vullnetare te brigadave nderkombetare kapercen Pirmejet dhe strehohet ne France, ne nje kamp afer Parisit, Atje nga Legata Shqiptare kerkon riatdhe- sim, por Qeveria zogiste refuzonte vazhdimisht. Atehere Emrushi rremben fotografine e madhe te Ahmet Zogut dhe ne syte e njefare zoti Ibrahimit te Legates i hip shqelma duke thene: »Ky salep sulltan, qe ia shiti Atdheun Musolinit, do te me lere mua pa Atdhe? Tash ia tregoj une qejfin!... Shqiperia se shpejti do te pushtohet, por ne luftetaret e lirise do te vime e do ta glirojme pergjithmone. Aty mandej s’do te kete vend per tradh- taret«. Emrush Myftarit prijesit e Organizates se PKJ ne Peje ia kane pare per te madhe qe ka kryer atentatin ne Zhivko dhe Gavrillo Rajevigin me 8 tetor 1943 ne Rrugen e Kavajes, te Shtepia e Oficereve ne Tirane. Mirepo burimet tona tregojne se Zhivko Rajavigi me te vellain ishin gjakpires te shqiptareve te Kosoves, qe u kishin rrembyer shtepia e dyqane pejaneve me anen e »kredive« te »Metohijska Bankes« drejtor i se ciles ishte. Madje Komanda e njesive guerile te kryeqytetit te Shqiperise permes shtypit njofton se ky atentat eshte kryer per shkak se keta ishin agjente te rreziks- hem te Drazha Mihajlovigit, qe benin propagande shoviniste serbomadhe dhe luftonin LN£ ne Shqlperi e Jugosllavi. Me kerkesen e Tefik C^anges e te organizates se PKJ te Ferizajit Emrush Myftari kishte kryer bashke me nje shok te tij atentatin ne agjentin tjeter te fashisteve Ilia ^irko ne Gjilan. Nje nga »mekatet« e tij ishte edhe derguarja e dy vozgave me koka e gjym- tyre te sakatosura te bihorasve, per te protestuar ne Tirane te F. Jakomoni per krimin e perblndshem qe kishin bere getniket malazeze mbi shqiptare e muslimane, para ketyre atentateve te suksesshme te Emrushit. I shihej per te madhe sidomos per shkak se, per ta shpetuar pppullin e Pejes nga masakrimi, kishte biseduar frengjisht me komandantin gjerman dhe i kishte 91 thene se Peja do te dorezohet si nje qytet i okupuar shqiptar e jo jugosllav, ne diten kur hyne ne Peje trupat e Rajhut te Trete. »Mekati« me i rende ishte pse paskesh marre nga anglezet ndihme ne para per te organizuar luften kunder pushtuesve nazifashiste, gje qe e permendin ne raportet e tyre te fshehta Miladin Popovigi e Boro Vukmirovigi. Mirepo, per gudi, keta nuk reagojne fare kur Pavle Jovigevigi ne Malesine e Gjakoves merr prej komisark politik te aradhes partizane nje shume te madhe lirash ne flori prej anglezeve, duke i shpenzuar ato si te ishin te tij, sit; del nga shume dokumente te publikuara e te papublikuara. Emrush Myftari ishte njemend nje oficer trim shqiptar, te cilit i flinte ne zemer lufta kunder fashiste per glirimin e -Jugosllavise e te Shqiperise. Por, per hir te se vertetes, duhet te themi patjeter se ne baze te dokumentacionit tek ai njemend verehet nje luhatje qe t’i bashkohej garnitures udhehaqese, te perbere ne shumice nga elementi sllav malazezo-serb. Ne kontaktet me Milladin Popovigin dhe Boro Vukmirovigin Emrushi kishte kerkuar qe ata te deklaroheshin haptas para popullit se nuk do te kthehej e vjetra dhe se Kosova me viset e tjera shqiptare nen Jugosllavine do t’i bashkohej shtetit ame, duke krijuar keshtu nje nga urat me te forta lidhese midis dy vendeve fqinje. Sipaš Emrush Myftarit kjo ishte rruga e vetrne per zgjidhjen e konfliktit shumevjegar midis popullit shqiptar dhe popujve sllave te Jugut, ne menyre qe ata te jetonin ne paqe e te bashkepunonin mbi bazen e fqinjesise se mire e te bashkepunimit te ngushte politik e ushtarak gjate LN(^ ne te dy vendet. Keto pikepamje jane shprehur me nje qartesi kristalore ne disa shenime te vete Emrushit, te cilat autori i ketyre rreshtave do t’i jape ne nje studim monografik, tani me te pergatitur si nje fryt i nje pune te gjate e te durueshme studimore. Per »mekatet« e permendura Emrush Myftari, luftetar i aradhes parti¬ zane »Bajram Curri« dhe vullnetari e kapiteni i brigadave nderkombetare te Spanjes, sicj pohojne deshmitaret e gjalle dhe disa dokumente zyftare, pas hyrjes se njesive te UN(J te Jugosllavise ne Peje u arrestua, neper Gjakove, Prizren e Carraleve u soli ne Burgun e Prishtines, u torturua nga organet e OZN-es se Spasoje Gjakovigit dhe, meqe s’munden kurrsesi ta pervete- sojne, e pushkatuan ne Tauk Bahge te Prishtines. Si kuader ushtarak i formuar e me ngritje te duhur politike, me kapital te lakmueshem te luftetarit kunderfashist te Spanjes e te LN^, ai paraqiste rrezik per pushtu- esit e rinj serbomedhenj te Kosoves dhe sherbyesit e tyre, prandaj shkuan ne krim dhe e likuiduan edhe fizikisht. Kjo geshtje ndrigohet edhe me mire, kur te permendet fakti tjeter i rendesishem se AVNOJ-i, veg 'vendimeve te njohura me vone boterisht kishte marre edhe vendimin per amnestine e getnikeve serbo- malazeze qe mandej mbushen disa prej njesive »parti¬ zane« qe vershuan Kosoven, duke e lare ne gjak me petkun e »glirimta- reve«. Duhet domosdo te permendet edhe fakti se Spasoje Gjakovigi me shtabin e tij kundershqiptar te OZN-es, mjerisht, gezoi edhe ndihmen e disa udheheqesve shqiptare, te perfshire nga karrierizmi e oportunizmi, per likuidimin fizik te kapitenit dhe poetit Emrush Myftari. Korrespondenca e vellimshme midis Qamil C^eles, udheheqesit te Gru- pit te komunisteve shqiptare te Lionit dhe redaktorit te organit te tyre, gazetes »Sazani«, me Emrush Myftarin ne Pariš, shkrimet dhe artikujt e Emrushit per kete gazete dhe demaskimi parimor qe u ben disa tradhta- 92 reve te Luftes Qytetare te Spanjes nga radhet e ca shqiptareve, tregojne per nje luftetar konsekuent antifashist dhe per nje atdhetar te mirefillt. Shkri- met e fshehta te B. Vukmirovigit e t§ M. Popovigit, si konstatime te tyre arhitrare, kur analizohen me vemendje dhe krahasohen me fakte te tjera, daiin te kunderthenshme e krejtesisht subjektive, pa mbeshtetje ne fakte. Njerez qe qdo shqiptar te ngritur intelektualisht e sidomos oficer te shkol- luar e shikonin me dyshim, prijesit e permendur te organizates si PKJ ne Peje, vraponin te rremihin ne zorret e tyre dhe, permes intrigave, merrnin »informata« here prej njerit e here prej tjetrit, duke u treguar »ne besim« se qka ka thene shoku i tij me i ngushte per te, dhe keshtu shume sish i cilesonin »t'd dyshimte«. Keshtu u jepej anatema njerezve si Emrushi me shoke dhe perfundimi i tyre dihej mire. Ne kete shqyrtim konstatimet tona bien ndesh me vleresimet »zyrtare« te PKJ e te disa udheheqesve, por e verteta dhe zberthimi objektiv shken- cor na obligon qe njemendesine e kaluar ta rindertojme vetem ashtu sig ka qene, ndryshe u mbesim borxh breznive qe vine dhe do te skuqemi para tyre e para historise, e čila gjyqin e ka te rrepte, por te drejte. Ne kete veshtrim, ne u kufizuam vetem ne disa te dhena te reja, duke pasur per qellim qe te hedhim drite ne personalitetin e Emrush Myftarit pike se pari si krijues letrar e poet e, pjeserisht, per te ndrequr edhe shtremberimet e qellimshme, per te mos thene falsifikimet, si ato te Vendimit te Gjykates »Popullore« te rrethit te Pejes me 21. XII. 1945 e ne mbeshtetje te sheni- meve te KP Nr. 1729/45, ku cilesohet si tradhtar i popullit e oficer i okupa¬ tork, si edhe ne Vendimin K. K. Nr. 56/45 me 21 dhjetor 1945. Ne mbeshtetje te atyre pak poezive te Emrush Myftarit, qe kemi ne dore, del se ai ishte nje poet luftetar, qe permes shkrimeve te tij, deri me tash te panjohura, u kendoi vuajtjeve te popullit te tij dhe e trimeroi ate te qendronte i pathyeshem deri ne fitoren perfundimtare. Fryma e poezive te tij tregon se ai i takon plejades se shkrimtareve shqiptare te viteve ”30, me te cilet ne historine e letersise shqiptare hapet nje faqe e re dhe fillon ralizmi kritik. Sa te mblidhen edhe shkrimet e tjera te tij Emrush Myftari, besojme, do te radhitet menjehere perkrah ivfigjenit, Nonaa Bulkes, Andrea Varfit e te tjereve. Keto te dhena te reja, shenime te shkurtera per jeten dhe veprimtarine e tij, le te jene nje thirrje vellazerore per te gjithe shoket, miqte dhe dashamiret e tij, me shprese se do t’i paraqesin poezite a shkrimet e tjera te tij, ne menyre qe te fitojme nje pasqyre sa me te plote per jeten dhe krijumtarine e Emrush Myftarit, njerit nga martiret e pare shqiptare te Kosoves, pas ikjes se nazisteve nga keto troje. 93 Historia qe perseritet Shqiptaret dhe mbrojtja e paqes 1912-1990 94 Shkruan: Halil Matoshi Si ilustrim te politikes serbomadhe ndaj shqiptareve po sjellim me poshte disa rreshta te gazetes »Naša pravda« e čila i referohej gazetes »Radikal«, me 26.11.. 1921: »... derisa te kete sjellje te tille ndaj shqipta- reve, derisa te mos u jepen tri gjera-drejtesia, barazia dhe liria, nuk mund te kete qetesi. Pa i hequr nga koka qellimet e keqija ndaj atij populli nuk do te zhduken kagaket. Nese keto gjera do t’u jepen, atehere ne vend te kaqaleve dhe ankesave do te mbreteroje qetesia ...« Me 23 qershor te vitit 1921 ne Gjeneve kishte arritur nje leter qe e kishin nenshkruar tre intelektuale kosovare, te prire nga profesor Bedri Pejani (per veprimtarine e tij patriotike patem rastin te lexojme kohe me pare ne revisten shqiptare »Fjala«, shkruar nga Dr. Hakif Bajrami). Nderkaq, faksimilin e kesaj latre po e sjellim me poshte.) 1 Les soussign^s, reprdsentants des Comitds unis des ALbanais irržderjts des ržgions du Kord de la Province de Scutari, des Provinces de Kossowo et de Monastir, et des Provinces de Tchameria et de Janina, ont 1'honneur de nržsenter a Votre Ercellence la brochure " LES DHOITS DE L'ALBANIE A SES FRONTIERES NATOBELLES Dans cette publication, nous avons ršuni, par man¬ dat prdcis de nos Coraltžs, led donnžes Eur la population de nos pays, et un aperqu tout a fait sommaire et incomplet des atrocitds, des massacres, des plllages, des incendies, des džvastatlons, dont nos. ržgions natales sont victimes par le fait des occupations slave et grecque. Ces documents sont prdc%džs d'un erpos<5 de nos droits historiqu.es, ethniques et stratžgiouea. Nous avons pleine confiance que Votre Ejtcellence voudra bien prendre connaissance de. cette publication, et voudra employer toute Sa Hante influence auprjss de la Li-. gue des Kations, pour que, les Nations qui en font partie d^cident de prendre acte de nos Justes rSclamatlons nati-. onalos. 95 3. 1351G (a Dana cette attente, Eroellence., gol eat l'es- poir d'un Peuple trop longterapa oppreasd et martjrlad, n0US ! ’ rlons 7otre S^ailenoa d'agr«er, lea aentlnieota de potre ploa haote eonaiddratlon et de aotre plus pro- fond dčvouement. Mldgnda des Comltda Bala dea ilbanala irrčdents. ir. Hon. Sir Erlc Drumraond, Secrdtatre GžnSral de la Soctžtd des Natlons. Palals des Nations. Sikur atebote, para me se 70 vjetesh, ashtu edhe sot, shqiptaret nuk kerkojne asgje me shume, por as me pak se DREJTESI, BARAZI dhe LIRE Pikerisht ne ato vite vritet Azem Bejta-Galica. Lufta kajake vazh- don: Serbia intensifikon politiken e vet brutale ndaj shqiptareve; popullsia rreziston qete, padegjueshmeria qyterate ndaj shtetit aneksionist serb vazh- don ... (Ky shtet nga shqipatret nuk njihet as sot, ne Kosove, me 1990, kur Kosova ka shpallur Republiken e vet!) Me 29.6.1921 Lidhjes se Kombeve i drejtohet me nje telegram prej Vlore, Hoxhe Kadria, i čili kerkon qe Lidhja e Kombeve t’i beje demarsh Beogradit per brutalitetin e politikes serbe ndaj shqiptareve: 2 PRESIDENTIT TE LIDHJES SE KOMBEVE G J ENE VE 29 qershor, 1921 96 97 PARLAMENTI SHQIPTAR DUKE PASUR BESIM TE PLOTE NE NDJENJAT HUMANITARE TE PERFAQESUESEVE TE NDERUAR TE POPUJVE, MERR GUXIM TE IA TERHEQ VEMENDJEN E KUJ- DESESHME NE MASAKRAT, NDJEKJET DHE DHUNEN, TE CILAT QE TETE VJET VAZHDOHEN ME NJE VRAZHDESI ARRO- GANTE KUNDER SHQIPTAREVE TE KOSOVES DHE I LUTET QE T’I INTERESOJNE QEVERITE E TYRE QE T’I BEJNE HAPAT E NEVOJSHEM TE QEVERIA E BEOGRADIT ME QELLIM QE T I JEPET FUND AKTEVE TE REPRESIONIT TE CILAT E TURPE- ROJNE QYTETERIMIN E SHEKULLIT NJEZET. KRYETARI I PARLAMENTIT SHQIPTAR, HOXHE KADRI A PRISHTINA Eshte mjafte me rendesi telegrami qe e nis nga Roma, Plaku i Maleve, Bajram Curri, me 23. 9.1924, drejtuar Luigj Gurakuqit, qe asokohe gjendej ne Gjeneve, si delegat shqiptar ne Lidhjen e Kombeve. Ky telegram ka kete permbajtje: »Monsieur Luigi Gurakuqi, delegat albanais che la conference de la Ligue des Nations pour Bajram Curri«. Pastaj, Luigj Gurakuqin e porosite qe te protestoje edhe per dhunen qe kishte pasuar, ndaj te drejtave kombetare dhe njerezore, kunder ketyre padrejtesive qe u behes- hin ,shqiptareve, sig ishte zenia dhe internimi i Sinan Ferizit, Zenun Bard- hit, Hamid Fetiut, Hamdi Zajmit dhe Halim S. »... per te vetrnim shkak qi ndodhena ne shqipenie te lire...« (me poshte sjellim faksimilin e ketij telegrami) 3 /. «nrnlln|. — Uahlilrtliif (n KU|tt|tii <14n lelegraoim — Tčlčgramme - JK2ME_ M . /S ,Oj lonsle '^gramroa 3S 2055.0 . iri ivUnrt. Ko. 1' • Ti!t|n|tlil: - U flMirlpkuti. rr-mjT" tiso čura kuč1 de Le g ul a L Da n a1 s ene U conference ne la ligue des—- I .nations oour i.balrai lz-ourl = .-.-..j gene »e. ,■ _ rl« vesnt se autorltaten Jugos llav te čJakovts ne keto Olt pi i r fare fajlt »an scanl e lnternue. failljet t-ona te^slian rlzlt e snuie kosovarve tjere per te veteiln shja«* ql ndodhena sholpenle te lire stop aoasl na per vec ql nu« Jena te akuzuf'* ndonjl faj ordlnare per je Mie edne .oren sntetln shglpter te«l dl n_itn te drejtave rojotare e njerzore te protestonll iht nevoja per abl »eto dnone e pa drejteslna dl Danen shqlpj ■ kosoves tue kerku vecanerlsht edne llrliln e f a 1 11. Ja ve tj. pafajsneie • zenen Durdhl hai,ld fetln haidl zalil halli s! 98 Me 15 J anar 1931 Hasan Prishtina ia dergon nje Memorandum te tille Lidhjes se Kombeve, te cilin te perkthyer nga frengjishtja, po e japim ne teresi, sebashku me faksimilin dhe firmen e Hasanit/ HASAN PRISHTINA ish Kryetar i Keshillit te Shaiperise - WIEN EKSELENCES SE TIJ, Zoteri Erik Drymon, skretar i pergjitheshem i Lidhjes se Kombeve - Gjeneve. EKSELENCE Gjendja e mjerueshme e shqiptareve te cilet jetojne ne Jugosllavi me detvron qe perseri t’ia dergoi Lidhjes se Kombeve lutjen qe t’i ndihmoje nje populli tejet te shtypur dhe te torturuar. Faktet mbi te cilat eshte bazuar apeli im kane qene shpesh te komuni- kuara Lidhjes se Kombeve, dua t’i prezentoj edhe detajet: Kryesisht jane keto: 1. Gati nje milion shqiptare te cilet jetojne ne Kosove dhe ne Maqedoni nuk e kane asnje shkolle ne gjuhen e tyre amtare. U eshte ndaluar te ndertjone shkolla edhe me mjete private. 2. Qeveria e Mbreterise se Jugosllavise perdor te gjitha masat e mundshme per t’i shfarosur shqiptaret ne Kosove dhe ne Maqedoni. Eshte fakt, eshte e njohur dhe e qarte qe masakra, zhdukje te katundeve te tera kane ndodhur, qe jane bere vrasje mbi shqiptaret, qe shtepite e tyre jane plagkitur me urdherin e agjenteve te autoriteteve te larta. 3. Me konfiskim, pa kompenzim te pronave te fshatareve shqiptare, te cilat u ndahen Serbeve dhe Malazezeve, shqiptaret jane te detyruar ta braktisin masovikisht vendin e tyre, token e baballareve te tyre. Shqiptaret mohamedan dhe katolik duhet te paguajne tatime mese 60 per qind me te larta, mase kjo e perdorur per t’i shkaterruar ekonomikisht dhe keshtu t’i detyrojne te shperngulen. Si rezultat i menyres se tille te sjelljes me shqiptaret eshte qe popullata serbe e rrethit te Gjakoves, e čila qe dhjete vjet nuk formonte as nje perqind te popullsise, tash ka njezet perqind, perkundrazi, njezet per qind te popullates autoktone shqiptare jane debuar nga trojet e tyre. 4. Qeveria e permendur persekuton shqiptaret katolik per shkak te fese se tyre. I obligojne keta shqiptare ta mohojne besimin e tyre dhe kombin e tyre. Neqofte se nuk pranojne, u paraqiten kanosje per perseku- time te tmerrshme ose per vdekje. Per kete arsye jane vrare edhe disa prifterinje. Qeveria i konfiskon edhe te mirat materiale te bashkesive fetare. Keto jane vetem disa nga veprimet e Mbreterise se Jugosllavise, veprime kunder te Drejtave te Njeriut. Artikulli i dyte i Traktatit mbi minoritetet thote: Shteti i SKS angazho- het t’u sjelle te gjithe banoreve mbrojtje te plote te jetes dhe lirise se tyre, pa dallim lindjeje, kombi, gjuhe, race apo feje. 99 Menyra se si trajtohen shqiptaret qe jetojne brenda kufijve te Mbrete- rise se Jugosllavise eshte ne kunderthenie jo vetem me secilen fjale te ketij traktati por ta perkujton menyren se si jane trajtuar bujkroberit ne mesjete. Per kete arsye ne emer te te gjithe bashkatdhetareve te mi, shqiptareve te Kosoves dhe te Maqedonise, e lus Lidhjen e larte te Kombeve ta ndihmoje nje populi te torturuar pa te drejte. Qeveria e Jugosllavise ka zgjedhur metoden e mohimit absolut e te gjitha ankimeve te bera kunder saj. E njejta qeveri mohon edhe faktin e qarte qe nje milion shqiptare ne Jugosllavi nuk e kane asnje shkolle ne gjuhen shqipe. Per shkak te kesaj taktike, e perseris lutjen time te bere pak me pare: Qe Lidhja e Kombeve ta emeroje nje Komision neutral qe do te shkoje ne Jugosllavi dhe ta ekzaminoje ne venci situaten e pakices shqiptare ne Jugosl¬ lavi dhe ta dergoje nje raport Lidhjes se Kombeve. HASAN PRISHTINA Gjeneve, 4 tetor, 1921 ish kryetar i Keshillit shqiptar rrtf.±//r/4./ liassuu Frlshtlna AnoIon Frdsldent 4u oonsail d' Albunle Vionne rv.ooliuumburgergaaao 13./5. A 3on Ecoellence 3ir 3rio Dr umno n d, L’dtat. ddsespdru des Albanala vlvunt en Tougoala- vle me foroe de nouveeu & adresser b la dooidte des Ba- tlons la prl&re de sooourir un peuple opprime et tortu¬ re outre m83uro. Lea falta aur lequelo aout bu3oa mou uppul out dtd souvent.aveo oltatlon de ddtalla,eoiuiiiunlquds A la SooiStd dea llatlons.Co aout princlpulemeut lea uuivuuts: 1. ) Environ un iilllllon d '..lbuiiile liabitaut Cosuono et la Uacddoine ne poasbdent paa une ooule dcole uaus leur languo maternolle.il lour a dtd intordlt de fonder dea dooles par leura moyona prlvda. 2. ) Le gouvernomdnt du Hoyauiue de Vougoslavle em- ploie toutes lea me3urea po3sibloa pour eztermiuar les Albanala b Bossono et on liioddoine.Il est de fait.il est oonnu et dvident que dear masaaorea,quo l'audantis3omeut de Tillagea entlbroa ont eu llou,que dea ueurtres out ete coranls sur dea Albanala,que leurs maisons out dtd llvrees au pilloge aur l'ordre d'agenta de3 uutorites superleura. 3. ) Far la oonflaoation sans indeumltd de proprld- tds de oultlvatours albanala,leaquela adut ropartios b dea o.erbea et b dea Uontdndgrlua.les Albuuala se volent foroša de qultter on maaae leur pay3,la terre de leurs p&roa..Les Albanala mahomdtanoa et catliollquos dolvent pu;er de3 lmpQta de 00 i plus dldvdes.iaosure eiaplojde pour lea rulnor doonomlquouent et,do oette inanldre,los foroer & 1'deigratlon. . O! '2 ! 360 hECfV»:0 'bi R»t»!*TRY [T? JAR? 1931- ] 100 nals est ^ua la popul-tioa 03rb9 de 1'arroadiosea.eat de Lja- Itoi7a,lacuelle,il y a dir aas,ae formatt pas ueme ua pouroeat de la populatioa,en Lome 1 preseat vlagi pouroeat,taadls dua viagt pouroeat de la populatloa autoolitoae albanalse fut caasse de son sol. 4.) Le gouvaraeaent aeatioaae persšcute les -J_ba- aaia oatLolidues pour leur reiigioa.Cn ooatraiat oes ..Ih ana ls k abjurer leur fol et leur aationalite.Lefuseat-ils,la neaace d'affreu39s persdcutioa3 ou de aort se uresse davaat eur.Des pretres oat neme ete assassiaes pour oette raisoa.Le gouver- aemeat coafis^ue les bieas des oommuaautes rellgieuses. Ce ae sont cue guelques uas des aotes du Leyauae de fougoslavia ; aotes ooatre le droit des home s. L'arti®le Z du Traite des Idiaoritis dit : " L’Ltat de 3.C.5.S'eagage 1 aocorder d tous les habitsats pleiae et eatldre proteotion de leur vie at de leur liberte.saas dls- tiactioa de aaissaace,da aatioaalite.de laagage.de race ou da religioa." La maaiure doat soat traites les mbaaais vivaat daas les froati&res du Lopauae de Tougoslavie, est ea ooatra- diotioa aoa seuleneat avec ohasue aot de oe traite.aais eile rappeila la mani&re doat fureat traites les serfs du aoyaa- Sge.C'est pourcuoi.au som de aes coupatriotes.les -J-tanais de Lossot70 et de la Lacddoiae,je supplie j-u aauie eooiete des iTatioas de venir au secours u’ua peupla aussi iajustesent porturš. Le gouveraenent da ‘-‘ougosluvie a caoioi la aetaode de la deaegation absolue euaat 1 ioutos -es p__ia;es et j. tous las griifs fonoulis ooatre lui.La gouvorauueai aio onoora le fuit jvideat _u’ua —illioa 1 ? —11—_io,ea ..-ugo-iav*e f a'oat eas uae seula =oole —ouuuaoc. 101 ,u.e la dodata des ITatioas veullia aonasar ur.3 conais- sloa impurtiale uyaat la tSche la se raadre ea Vougoslavie efc d’y examlnar sur las lieusc ašniSs la situatioa de la Hlaorite aTbaaalse ea 'dougoslavie et d’en adrasser ua rapport i la do¬ data des šiatloas. de pria To tre dacallaace d’agreer 1'ezpressioa da la hauta coasidaratioa da 3oa džvoue -Jidea Prusideat du Conseil •iTbaaais. £ I & * ? «d CD O 3 H | %> Zr- 103 Me 5 maj, nje vit me pare, nje memorandum te tille ne Lidhjen e Kombeve e kishin derguar tre prifterinje shqiptare, Dom Gjon Bisaku, Dom Shtjefen Kurti dhe Dom Luigj Gashi. (Pas plot 60 vjetesh patem fatin qe kete memorandum ta lexojme ne »Rilindja« vetem disa dite para se qeveria shoveniste serbe ta ndaloje). ^’koin§idence!? Ketu ne Gjeneve na erdhi lajmi se »Rilindja« e fundit doli ne drite me 7 gusht, 1990; nderkaq sherbimi i shenjte ne atdheun e tyre iu pamundesua shume shqiptareve katolike, pas sulmit barbar ne kishen katolike te Binges dhe ne ate te Ferizajt, sikur atebote, me 1930. Hasan Prishtina, bashke me Bajram Currin eshte nenshkrues edhe i Memorandumit te Komiteteve te bashkuara te shqiptareve, derguar Kry- esise se Keshillit te Lidhjes se kombeve mbi masakrat serbe ndaj shqipta- reve, me 26 shtator, 1924, (shih: Hasan Prishtina, dokumente, botuar neTirane me 1983. fq. 162.) Me 4 tetor 1921 Fan S. Noli iu kishte drejtuar me nje apel Lidhjes se Kombeve, me doren e tij, duke i lutur qe telegramin e Arqipeshkopise se Shkodres ta paraqesin ne Gazeten Zyrtare te Lidhjes se Kombeve. Ne shkresen e Nolit thuhet: 5 nmmvs- m ll/ll—t. , -/, , , 104 DELEGACIONI SHQIPTAR NE LIDHJENE KOMBEVE ZOTI DREJTOR, KAM NDERIN T’JU KOMUNIKOJ, KETU BRENDA, KOPJEN E TELEGRAMU QE E MORA NGA AROIPESH- KOPIA E SHKODRES SE SHQIPERISE, NGA IMZOT ZHAK SEGER. JU LUTEM QE TA PARAQITNI NE GAZETEN ZYRTARE TE LIDHJES SE KOMBEVE; PRANONI ZOTI DREJTOR, SIGURINE E KONSIDERATAVE TE MIA. Zoti drejtorit te Gazetes Zyrtare Gjeneve Fan. S. Noli Duhet žene n’goje me kete rast, nder shume apele e memorandume, peticione e shkresa tjera, edhe telegramin e dates 27. 9.1924, pra vetem tri dite pas telegramit qe e nisi Bajram Curri, te cilin nga Milano e nisin per Gjeneve Mehmed Ali Bari, Ibrahim Dida, Islam Spahia, Ramadan Čeka, Emin Xhoni, Maksud Palustri, Salhiman Bajraktari, Shpend Balla, Bajram Elenani, Brah Alia, Iusuf Groshi dhe Gjelosh Raga. edhe ne kete telegram, Lidhjes se Kombeve i behet e ditur se Serbia kishte ndermarr masa barbare per pacifikimin e shqiptareve. 6 105 Ne kete kohen tone pos shume letrave qe shqiptaret i kane derguar Organizates se Kombeve te Bashkuara, duhet veguar raportin e Komitetit te Kosoves per informimin e opinionit boteror (Raport sur la situation du peuple albanais en Yougoslavie), komisionit per te Drejtat e Njeriut, me 25.2.1988. Ky raport i ka 30 faqe shtypi dhe eshte shkruar ne gjuhet kryesore. Ne Gjeneve, me 6. 8.1990, ishte delegacioni kosovar per te Drejtat e Njeriut, te prire nga Veto n Surroi dhe Avni Spahiu. Po kete dite delegaci¬ oni i RTP-se i udhehequr nga drejtori Agim Mala dhe redaktoret Šali Kelmendi e Llukman Halili, dorezoi nje Memorandum ne te cilin jepen te dhena se 1300 punetore te RTV te Prishtines jane hedhur nga puna, nderkaq programi shqip eshte ndaluar. Perpjekjet per LIRI, BARAZI, DREJTESI dhe DEMOKRACI, nder shqiptaret nuk jane te sotit, ato žene fill ne shpirtin liridashes te ketij populli fatkeq. Se vertet shqiptaret apelonin parreshtur per paqe ne keto hapesira, deshmojne edhe keto te dhena, ngase edhe para 70 vjetesh ata nuk e pranonin opcionin e luftes, dhunen dhe konfliktin e hapur me fqinjet, por apelonin qe Evropa dhe Lidhja e Kombeve te nderrmarrin masa per sigurimin e te drejtave kombetare dhe njerezore te shqiptareve e me kete edhe sigurimin e paqes se perhershme ne truall te Evropes. Evropa para 70 vjetesh ishte tjeter, shqiptaret dhe serbet po keta, me te njejtat armiqesi. Pasionet gllaberuese dhe shfarosese ndaj shqiptareve, te gdo qeverie ser- bosllave, mbeten te njejta. Keto qe tash e dhjete vjet ndodhin ne Kosove nuk jane rastesi... Rrenuesit e bustit te Hasan Prishtines, nderruesit me dhune te emrit te Shkolles fillore te Klines (Luigj Gurakuqi), sulmuesit e kishes katolike te Bin§es dhe Ferizajt, shkaterruesit e ekonomise koso- vare, duke mos i numeruar varret dhe plaget politike, jane po ata xhandare qe vrasin dhe perdhosin gdo gje shqiptare. Evropa, megjithate me nuk po mashtrohet, ajo i di mire te gjitha veprimet barbare te serbeve ne Kosove, por a do ta permiresoje Evropa gabimin e bere ndaj shqiptareve? Si duket, Evropa ende nuk eshte e gatshme per nje revidim te tille, kete e deshmoi edhe Konferenca e fundit e Parisit, por §’e do kur disa shqiptare ulen si vezhgues (perfaqesues te shtetit shqiptare) e te tjeret i »perfaqeson« xhan- dari Borisav Joviq! Historia, vertet perseritet, e ne, sa po mesojme nga ajo? P. S. Ky shkrim eshte botuar edhe me pare, por dokumentet e paraqitura, kete here na u dha mundesia qe per lexuesit e »Alternatives« t’i sigurojme perkthimet nga frengjishtja, qe i beri zonjusha Neriman Kamberi dhe faksi- milet e ketyre dokumenteve. 106 SEKRETARIT TE PERGJITHSHEM TE KOMBEVE TE BASHKUARA HAVIER PERES DE CUELAR NEW YORK Gjendja e rende ne Krahinen Autonome te Kosoves vazhdon qe plot dhjete vjet duke kulminuar keto dite me okupimin e saj nga ana e Serbise dhe marrjen e gdo te drejte qytetare dhe kolektive shqiptareve qe jetojne ne te. Gjate ketyre vjeteve ndaj popullit shqiptar ne Kosove u ushtruan te gjitha masat represive te njohura deri me tani, duke filluar me burgosjet masovike, suspendimet nga puna, maltretimet ne forme te izolimit fizik, vrasjet, lendimet, helmimet dhe represione te tjera ne forma dhe nivele te ndryshme. Nder pikat me kype te shkeljes se te drejtave kolektive eshte aprovimi i amandamenteve ne kushtetuten e Serbise ne kushte te jashtezakonshme me 23 marš te vitit 1989 qe u percoll me vrasjen e rreth 30 qytetareve, si dhe me aprovimin e nje sere ligjeve me te cilat mohohen te drejtat qytetare dhe kolektive te shqiptareve. Duke konsideruar se ne shqiptareve, si populli i trete per nga numri ne Jugosllavi na takojne te gjitha te drejtat si edhe popujve te tjere, ne te 114 delegatet e Kuvendit te Kosoves, aprovuam me 2 korrik 1990 Deklaraten Kushtetuese me te cilen shprehem deshiren e shumices absolute te popull- sise se Kosoves dhe e shpallem Kosoven njesi te pavarur dhe te barabarte me njesite e tjera ne federaten (konfederaten) jugosllave. Me 5 korrik 1990 Kuvendi i Serbise nxorri ligjin per suspendimin e Kuvendit te Kosoves dhe e realizoi ate me dhune. Me realizimin e ketij ligji, i čili eshte ne kundershtim me Kushtetuten e Jugosllavise, te Serbise dhe te Kosoves, Serbia pushtoi Parlamentin e Kosoves, Keshillin Ekzekutiv te Kosoves duke vazhdaur edhe pushtimin e organeve ekzekutive te instan- cave me te pleta pushtetit civil si dhe te Radios, Televizionit dhe mjeteve te tjera te informimit. Keto masa, me te cilat shqiptareve ne Jugosllavi iu moren te gjitha te drejtat shkaktuan tensione edhe me te medha politike e sociale. Keto masa e pengojne Kuvendin legjitim te Kosoves ne punen e tij, sidomos aprovimin e ngutshem te Ligjit mbi partite politike dhe shpalljen e zgjedhjeve te lira ne Kosove. Masat e ndermarra nga Serbia si dhe perdorja e perditshme e dhunes ndaj popullit shqiptar ne Jugosllavi mund te shkaktojne (;do dite luften civile ne Kosove me pasoja te paparashikuara per popullin shqiptar, Jugosl- lavine, Ballkanin dhe Evropen. Ne delegatet e Kuvendit te Kosoves Ju lusim qe te merrni masa urgjente paraprake per pengimin e shperthimit te luftes civile ne Kosove, per mundesimin e punes normale te Kuvendit legjitim te Kosoves dhe jgjidhjen paqesore te geshtjes shqiptare ne Jugosllavi ne perputhmeri me te 107 arriturat demokratike ne Jugosllavi dhe ne Evrope si dhe me Kushtetuten ekztistuese te Jugosllavise. Mendojme se, per ta arritur kete, duhet te dergoni urgjentisht ne Kosove organet perkatese per mbikqyrje dhe ndihme per zgjidhjen e kesaj geshtje dhe situate shume te rende. Vjene, 17.07.1990 Me nderime: Dr. Skender Skenderi Muharrem Shabani iur. Buj ar Gjurgjeala dipl. ing. ne emer te delegateve te Kuvendit te Kosove KUR NA BRAKTIS NJERIU... (Me 9 Nentor 1990 u nderpre mendimi i mprehte dhe largpames i inte¬ lektualk Bajram KRASNIQ1, vdekja e rrembeu ne moshen me te mire, kur ishte ne vlugun e krijimtarise dhe synonte zenitet e dijes dhe urtise...) Ne shenje nderimi kujtimi, per Bajram KRASNIQIN, per lexuesit tane po sjellim pjese nga nje interviste e tij ne »FJALA«, botuar me 1 Qershor 1990. 108 Guximi qytetar i shkrimtarit eshte njeri nder parakushtet themelore qe ai te jete shkrimtar i angazhuar dhe i pranuar prej lexuesve te shtresave te ndryshme shoqerore. Ne te vertet, vetem atehere kur shkrimtari me guxi- min qytetar i kritikon rrjedhat aktuale te jetes, vetem atehere kur e shfaq mendimin kundervenes ndaj realitetit ekzistues, shkrimtari, nga nje vezh- gues indiferent nga nje njeri i zanatit, behet shkrimtar-intelektual, te cilin nuk e le te qete e keqja, e shemtuara, e padrejta, per g’arsye, ne emer te nje bote me te mire, e ngre zerin kunder tyre, pavaresisht se ato mund t’ia rrezikojne qenien, statusin shoqeror, madje edhe koken. Te kujtojme ne kete kontekst te veshtrimit shkrimtarin e njohur freng Emil Zolane, i čili kur shkroi J’accusen e tij te famshme qe t’i dale krah Drajfusit, u be shkrimtar-intelektual, kritik i kohes se tij, qe e shpetoi Francen me faqe te bardhe nga filistinet e saj. Zakonisht nga shkrimtaret e tille, qe nuk jane te kenaqur vetem me fusheveprimin brenda perbrenda zanatit te cileve nuk eshte vetem fjale, por edhe veprim, bile ne radhe te pare, veprim. Ata me vepren, me gjestet dhe me sjelljet e tyre i zgjerojne kufijte e lirise se krijimtarise, pushtojne hapesira te reja te saj, e ngrejne moralin shoqeror e tj era. Megjithate, nuk dua te kuptohem keq. Une nuk e propagoj vetem tipin e letersise se angazhuar ne kuptimin e pare te fjales, sepse letersia si art i fjales, qofte edhe atehere kur nuk shihet mirfilli amgazhimi i saj per nje qellim, per nje ideal shoqeror, edhe atehere kur synimi i saj duket se eshte artizmi, vetvetiu angazhohet per nje bote te caktuar, rrah nje cak te vetin. Mirepo, ne jeten historike te popujve ekzistojne disa periudha, te cilat kerkojne nga shkrimtaret qe te mos jene vetem shkrimtare, njerez te zana¬ tit, por, ne radhe te pare, intelektual, qe dine gka duan dhe rrahin ku duhet. E ketille eshte koha ne te cilen ne po jetojme, ne te cilen shqiptaret, edhe si njerez, edhe si kolektivitet kombetar, gjellojne brenda perbrenda dilemes hamletiane: te rrosh a te mos rrosh, kjo eshte geshtja. Roli i intelektualit ne jeten e popujve te vegjel, e vecjanerisht ne periudhat e dilemes hamletiane, eshte i madh, dhe i pazevendesueshem. Per shkak te rrezikimit nga me te medhenjte, apo madje per shkak se kurre s’kane jlale n ga tu tela e tjetrit, eshte fare e kuptueshme perse popujt e vegjel, sicj janFshqiptaret ne Jugosllavi, kurre nuk do te kene mundur t’i glirojne energijte e tyre kriujese, te bejne jete kombetare, po te kenaqen me pak, ^do gje ta lene ne gjysme te rruges, pabarazine me te tjeret ta perjetojne si fatkeqesi historike, apo ne raste deshperimi kolektiv, edhe si fatkeqesi prej Hyut te madh. £fare duhet te jete, prandaj, roli i intelektualit ne kushte te ketilla, ne rrethanat e gpushtetezimit te plote te atyre pak institucioneve politike, shteterore e kulturore qe kishim, te rivenies se tuteles se plote te Serbise mbi Kosoven, dhe per shkak te terrorit shteteror te saj mbi shqiptaret te shtypjes kombetare te tyre, te frustracioneve naci- onale. Ky rol gjithsesi duhet te jete i madh, edhe per nje arsye tjeter: kur byrokracia politike kosovare tashme hapur doli ne anentjeter, populli gjith¬ sesi syte do t’i kete drejtuar ne intelektualet e vet, ne ata intelektuale qe sipas tij nuk do ta lene ne gjysme te rruges. Paradoksalisht, prandaj, populli ka kuptim elitist per intelektualet. Atyre ai shpesh, natyrisht gabamisht, duke nengmuar veteveten, u vesh rolin mesianist, duke lene anash se vetem ai eshte gjykatesi suprem historik. 109 Vegse, intelektualet qe kane dale nga gjiri i popullit, qe nuk flasin ne stilin une dhe populli, per shkak se e ndiejne frymemarrjen e tij dhe i kuptojne drejt proceset historike, as nuk do ta shtyne popullin ne avanturi¬ zem politik, as nuk do ta lene ne gjysme te rruges, as nuk do t’i bejne lajka, as nuk do t’i premtojne parajsen. Duke ia shkurtuar dhe duke ia bere te rrafshte rrugen deri te liria, ne te vertet, ata e genjejne, e mashtrojne popullin, ia fshenin rrezikun. Kam frike se nuk e kemi parasysh sa duhet Nolin ne kete fushe, por po e bejme me te rrafshte rrugen sesa qe eshte, dhe po kenaqemi me nje shkarkim kolektiv emocional ne forme folklorike: po i kendojme ne bishtat e gjate te giftelise disa nga figurat tona te ndritura historike, ne kohen kur edhe programet shkollore te gjuhes dhe te letersise shqipe behen ne Beograd, kur ne programet shkollore te kultures muzikore nuk parashihet qofte edhe nje valle shqiptare, me nje fjale kur nga autono- mia e Kosoves s’ka mbetur asgje as nga autonomia kulturore. Ky shkarkim emocional kolektiv ne forme folklorike me kujton Hajd-Parkun anglez ne te cilin te papunet te pakenaqurit, te zhgenjyerit shajne mbretereshen, qeve- rine e tjera pa ua var veshin askush. Keshtu ata e krijojne iluzion se jane te lire, duke harruar se, roberia fillon kur i roberuari ka iluzionin se eshte i lire. DHE PER FUNDIN... Na kane rene shume halle mbi krye. Jetojme ne nje kohe te veshtire, ne te cilen jeta e shqipetarit s’e ka vleren e kemishes se leckosur. Per kete arsye, krijimtaria artistike, letrare e kulturore ka mbetur ne margjina te interesemit, te kersherise se lexuesve. Jetojme ne kohen kur intervistat e ministrave te policise lexohen para bisedave te shkrimtareve, ne kohen kur ne gazeta po shtohen faqet e kronikes se zeze. Do te doja qe nje gjendje e tille e jona, individule e kolektive, te kaloje sa me shpejt, t’i takoje historise, kurse ne, si gjithe popujt e qyteteruar, te merremi me jeten e jo me vdekjen. Megjithe friken qe kam se kjo s’do te vije lehte, se ende kerkon mund te madh, djerse e madje, edhe lote, megjithate, jam i bindur se ajo nje dite jo te larget do te vije. Kush e pretfundin e bizantinizmit, perballe Evropes se qyteteruar ka (jka te preše, do te jete i lumtur. Qofte lumturi e te gjitheve. Šali BASHOTA Me historianin dhe kritikun e letersise dhe intelektualin mendjem- prehte, Bajram KRASNIQIN, gjithnje njeriu kishte per ^ka te fliste. Ishte i matur, i urte dhe i qete. U takuam rastesisht ne Dardani ne korrik te ketij viti, dhe na mori ne veture deri te Pallati i Shtypit. Semundja e kishte renduar por nuk ipej. Ishte optimist se nje dite, nje dite e bukur do te agoje edhe ne Kosove, megjithese ai kete nuk e priti; por vepra e tij (edhe pse mendim i prere ne kohen kur ngjitej zeniteve) eshte ketu me ne, shtigjeve te lirise. Po, do te kete shume mundime e lote, madje edhe gjak, por shpirti i ndritur i popullit,gjithsesi do te shendrise patjeter... Sidoqofte, Bajram Krasniqi e kreu klasen me sukses shembullor, cjhe dha fryme ballehapur, me e ne popullin e tij i čili e leshoi ne token e Atdheut ne dheun e shkrifte te Llapit, ngase obligimin e vet qytetar dhe kombetar e mbaroi me ndere, deri aty ku arriti forca e tij fizike dhe shpirterore. Lamtumire njeri! Hahl MATOSH1 110 DUKE SHPALUAR KUJTIMET E JUSTINA SHKUPIT, INFERMIERES SE VETME SHQIPTARE NE LUFTEN QYTETARE TE SPANJES (1936-1939) Dr Shevqet S. Canhasi Per motren Justina Shkupi deri me sot nuk eshte shkruar asnje fjale ne shtypin tone kosovar, ndonese ajo ishte shoqe e Asim Vokshit, e Xhemal Kades, e Teni Konomit dhe e shume luftetareve internacionaliste. Per me teper, madje, ajo eshte e vetmja luftetare shqiptare e brigadave nderkombe- tare, e čila mori pjese ne luften civile te Spanjes. Meqenese me teper sherbei ne Spitalin e Murcias se Spanjes, luften qytetare dhe pasojat e saj tragjike i pau permes pacienteve te saj, luftetareve te plagosur ne frontin e luftes kunderfashiste. Pasi qe jeta dhe veprimtaria e saj eshte thuaja se krejtesisht e panjohur per lexuesit shqiptare kendej kufirit shteteror, eshte e udhes qe per te te japim disa te dhene elementare. Shumica e te dhenave jane nxjerre nga goja e saj permes in§izimeve magnetofonike dhe shenimet qe kisha mundur te marr gjate kohes sa ishte musafire imja ne Kosove me 1972. Ato jane nje pjese e dhembjes se madhe, sicj shprehej ajo vete, jane fragmente nga jeta e nje femreje shqiptare qe heret mbeti bonjake, pa babe, pa nene, pa moter as vella. Ajo u rrit ne gjirin e popullit te saj te shumevu- ajtur dhe, duke u perplasur ne valet e nje jete te stuhishme, fitoi plot vellezer e motra, ne fillim nder shqiptare e mandej edhe nder luftetaret internacinaliste, qe kishin shkuar te luftonin fashizmin ne Spanje e kishin ardhur aty nga te kater anet e botes, pjesetare te 53 kombeve e racash te ndryshme. Jeta e saj eshte fragment i nje poeme per ecjen krenare te njeriut neper rrugen e mundimeve, neper shtegun e vuajtjeve nga me te ndrysh- met, poeme per qendresen e njeriut, per qendresen e femres shqiptare qe kishte vendosur te ngadhenjente mbi vdekjen. Duke shfletuar Dosjen e Justina Shkupit, duke shpaluar kujtimet e saj, njeriu e ndjen veten si ai qe eshte nisur te mbledhe nje grusht dhembjesh e vuajtjesh, por qe nuk e jep frymen e fundit pa arritur ne cakun qe i ka caktuar vetes. Keshtu edhe une po permbush nje pjese te detyrimit moral e njerezor qe kisha marre mbi vete per ndrigimin e personaliteteve te ndritshme te historise se vonshme shqiptare, per luftetaret internacionaliste nga radhet e kosovareve, qe paten marre pjese ne Luften Qytetare te Spanjes. Ne ate plejade fytyrash te ndritshme ben pjese edhe motra jone shqiptare, kosovarja Justina Shkupi. Ajo u lind ne kryeqytetin e atehershem te Vilajetit te Kosoves, ne Shkup, me 26 shkurt 1909. Ajo u u lind ate vit kur arsimit kombetar shqiptar po i veheshin themele te shendosha me Shkollen Normale te Elbasanit. Motra Justine eshte e bija e Andrea Shllakut dhe e Marijes. Babai i saj ishte me origjine nga Shkodra dhe njeri nga tregtaret e forte te Shkupit, prej nga me vone e mori edhe mbiemrin. Merrej kryesisht me tregtine e leshit e te pambukut. Me se shumti tregtone me Selanikun, Kajron e Stambollin. Andrea u martua vone. Ai kishte mbushur 50 vjet kur e mori per nuse Marijen, nenen e Justines, e čila atebote ishte 14-vjegare. Per shume vjet me radhe Andrea dhe Marije Shllakut nuk u linden femije. Kur 111 112 u lindi vajza, femija i pare dhe i vetem i tyre, ne shtepine e Andrea Shllakut (Shkupit) u be gezim i madh, ndonese vete Andrea ishte i semure. Fatlum qe pas aq vjetesh arriti te behej prind, ai urdheroi qe lindja e vpjzes se tij te shnderrohej ne nje feste familjare. Ai kerkoi qe per kete gezim te familjes se tij te ftohesin gjithe te afermit, miqte dhe dashamiret e tij. Andrea Shllaku kerkoi qe vajza e tij te pagezohej me emrin Ana. Po Ana Shllaku lindi e vockel dhe e hafifte, taman femije pleqerie. Ishte shendetlige dhe heqimi, mjeku turk, qe shpesh e vizitonte Andrean, i paskesh thene se Ana e vogel do te kete shume telashe derisa te rritet. Megjithekete, ne saje te kujdesit te Nene Maries dhe te pasurise qe kishte, zuri te rritet mire. Mirepo, tre muaj pas lindjes se Anes qe e gezoi aq shume. Andrea Shllaku vdiq, duke lene te bijen mituri. Po Marie Shllaku ndonese nene e dhemshur dhe e pasur, s’kishte pasur fatin e mire qe, te pakten pas vdekjes se burrit te saj, vajzen ta niste sipas deshires. Mbreterite e vogla ballkanike kishin lidhur nje aleance te forte ndermjet veti qe, ne emer te perzenies se Perandorise Osmane prej Ballkanit, te pamundesonin krijimin e Shtetit autonom apo te pavarur shqiptar, ne menyre qe keshtu te mund t’i ndanin midis tyre viset shqiptare e maqedone. Kur kryengritja e fuqishme shqiptare ne Kosove me glirimin e Shkupit e detyroi Qeverine turke te hynte ne bisedime me Hasan Prishtinen, aleatet ballkanike perfituan nga rasti dhe e sulmuan nga te gjitha anet. Ushtria serbe, pas premtimesh qe u beri s!:qiptareve se nuk do t’i tranzote ne vatrat e tyre, e pushtoi Shkupin dhe filloi masakrat mbi shqiptare. Veg vrasjes ushtria serbe beri edhe plagkitje te papare deri atehere. Dyqanet e Andrea Shllakut te ndjere, si edhe magazinat e tij plot mallra u plagkiten pa meshire. Pra qysh ne femijerine e hershme, pa i mbushur ende kater vjet, Ana Shllaku i perjetoi tmerret e pushtuesve serbomedhenj. Nje toge ushtaresh ne krye me nje oficer disa here ia bastisen dhe ia plagkiten shtepine. Me pretekst se po kerkonin »banditet arnaute«, ata i maltretuan ne menyra te ndryshme duke ia marre Maries madje edhe dhuratat e nuserise: qafore me margaritare nga ata te lindjes, karfica e flokeve floriri me diamante te vogla, unaza Damasku me elmaze e xhevahire, medaljone te ndryshme me zinxhire ari, shume bylyzyke te ndryshem, dymbedhjete hanhalla floriri dhe tri pale vethesh me gure te kushtueshem diamanti, te sjellur nga India a Irani. Kur ia moren te gjitha keto Nene Maries desh i kishte plasur zemra. Kishte vendosur me gdo kusht te kthehej ne Shkoder, por rruga ishte krejtesisht e pasigurte. Ne kushte te tilla, qe u nderlikuan akoma me teper me plasjen e Luftes se Pare boterore, Maria u semur dhe se shpejti vdiq, duke e lene Anen krejtesisht jedrne e ne moshen gjashte vjegare. Duke shfletuar Kujtimet e motres Justine njeriut i ngjethet mishi nga tmerret qe ka perjetuar me hyrjen e ushtrise serbe ne Shkup. Ajo tregon: »Oficeri qe erdhi me nje toge ushtaresh ishte nje xhelat i pacipe. Ai sulmoi me grushta e shqelma nene n time, e čila u detyrua »t’u dhuronte« shume stoli ari e argjendi... Mandej u semu dhe para se te vdiste nena me porositi te shkoja domosdo ne Shkoder, se vetem atje do te mund te shpetoja koken.« Mandej Justina rrefen se si jane larguar prej Shkupit, por pas largimit te serbeve, te cilet i ndiqte Austria. Nga Shkupi eshte nisur me pajton per Ferizaj e Prizren e prej atyhit per Shkoder. E permalluar ajo vazhdon: »Memzi mberritem ne Prizren, te cilin zura ta doja si vendlindjen time te 113 dyte. Aty pushuam dy dite to don Lazer Mjedja, vellai i don Ndre Mjedjes. Ai u kujdes per ne dhe mua me ledhatoi si nje baba i dhemshur. Mbasi na i dha udhezimet e nevojshme per udhetimin drejt Shkodres, ne nisje na dha edhe qershia, bojlia te Prizrenit... Udhetimi per Shkoder shkonte shume ngadale, sidomos neper Malesine e Gjakoves, kah Nikaj-Merturi, dhe zgjati plot dhjete dite... Atje me vendosen ne nje azil, qender per te varfer> ku sigurohej ushqimi, por jo edhe fjetja. Per fjetje me kishin marre nje burre me gruan e tij, te dy farmaciste e njerez zemermire. Atje deshen qe te shkoja murgeshe, por farmacisti qe ishte fanolist, e kundershtoi dhe me 1922 me regjistroi ne Shkollen e Infermiereve te Tiranes, qe ishte trivie- gare«. - Si e ndienit veten ne Tirane? - e pata pyetur atehere. »Fort mire. Rinia ishte entuziaste dhe mesonte me zeli. Aty iu qepa mesimit dhe ushtrimit praktik. Spitali i Tiranes ishte i organizuar ne Hanin e Vjeter, prane Sahat Kulles. Kryeinfermiere dhe drejtore ishte nje femer e rralle, qe veshtire i gjeje shoqe. Ajo ishte e rrepte, kerkonte pune me pergjegjesi. Ajo ishte Katerina Cilka, gruaja e atdhetarit te ndjere, Grigor Cilkes, ne te cilin ishte dashuruar qysh kur studjonin se bashku mjekesine ne Universitetin e Njujorkut. Per kete grua te shenjte ruaj aq shume kujtime te dashura, se e kisha si nenen time te dyte. Katerinen e stoliste humanizmi i thelle, dashuria e madhe per te semuret dhe guximi i rralle. Trimeria e saj u pa me 23 dhjetor 1924, kur e pranoi ne spital kapitenin trim, Ahmet Demin, i čili ishte plagosur rende ne luften e pabarabarte me bandat zogiste qe, te ndihmuara nga repartet e ushtrise jugosllave po marshonin drejt Tiranes per te rrezuar Qeverine demokratike te Fan Nolit. Disa i thane te mos e pranonte se neser do te kishte telashe me zogistet. »Jam gruaja e trimit dhe e atdhetarit Grigor Cilka une«, ua kthei ajo me mburrje per te shoqin e ndjere. Ahmet Demi, duke i qendruar besnik Qeve,rise demokratike te Fan Nolit, kishte mbrojtur Gurin e Bardhe per- krye nje lufte heroike ne krye te toges se tij. Dhe njemend, te nesermen mercenaret dhe bashibozuket zogiste e sulmuan me arme Spitalin e Tiranes dhe deshten ta marrin me force Ahmet Demin e plagosur rende. Zonja Katerina Cilka vrapoi dhe me jeten e saj e mbrojti dhe nuk e leshoi ne duart e zogisteve oficerin e Qeverise demokratike, Ahmet Demin. Madje ajo beri nje proteste energjike dhe ia doli t’i perzente zogistet, qe u detyruan te zbrapsen para guximit te nje gruaje.« Deri atehere quheshit Ana SHLLAKU, prej kur zune t’Ju quajne Justina SHKUPI? - e pata pyetur me tutje. MOTRA JUSTINE: Mbiemrin ma nderruan qysh kur u regjistrova ne Shkollen e Infermiereve te Tiranes. Prej atehere isha Ana Shkupi. Shkollen e kreva me 1926. Prej kesaj shkolle shkova ta perkryej profesionin tim human ne Bari e Napoli te Italise. Me 1928 u ktheva serish ne Shqiperi dhe, meqe isha dalluar ne pune e mesime, Kryqi i Kuq Internacional me dha nje burse per te vazhduar mesimet ne France. Tre muaj para se te fillonin studimet me guan ne nje kuvend murgeshash, ku duhej ta mesoja frengjish- ten. Aty me pagezuan me emrin Justine dhe prej asaj kohe njerezit zune te me quajne motra Justine. Ne France qendrova tri vjet e gjusme dhe pasi i kreva studimet me dhane »Diplome d’Etat« (Diplomen e Shtetit) te Frances. Aty me donin dhe me §monin, madje edhe me luten te qendroja 114 ne France me sherbim. Po s’munda te pranoj se Shqiperia ishte nevojtare per kuadro te profilit tim, keshtu qe vendosa te kthehem ne atdheun tim te dashur. Kur u kthyet ne Shqiperi dhe me ?’pune u moret atje? MOTRA JUSTINE: Ne Shqiperi u ktheva me 1931, ne nje kohe kur vendi kishte hyre ne krize te thelle. Per pese vite me radhe punova si infermiere instruktore ne Shkollen e Infermierve te Tiranes, aty ku i kisha kaluar 3-4 vite te stines me te mire te jetes sime. Me 1936, kur plaši Lufta Civile e Spanjes, duke qene me shpirt demokrate dhe kunderfashiste, rinia shqiptare kerkonte rruget si t’ia vente digen fashizmit sa me larg sepse e dinte fort mire qe ai po depertonte qetas ne Shqiperi. Urrejtja kunder Zogut arriti kulmin qysh kur i kisha ende gjashtembedhjete vjet. Si? thash pak me pare, atehere qellova ne Bari te Italise, kur me 2 marš 1925, Balto 'tambolla vrau zotni Luigj Gurakuqin, te citin vite me pare e kisha pare ne Shkoder e ne Tirane. E kam sa te gjalle parasysh, edhe pse kane kaluar aq vjet. Ishte tarnam ashtu sig e paraqet Noli, gojemjalte e zemerhekur. Ende me ther ne zemer se ate mbremje, qe do ta vriste krimineli posa kisha biseduar me te. Restoranti »Cavur« (Kavur) i Barit ishte shendrruar ato dite ne nje qender tubimi te emigranteve shqiptare te Italise. I doja e i nderoja ata burra trima, po me se shumti gojemjaltin Luigj Gurakuqi. Ne vajzat e dinim mire se ai ishte nje luftetar i glirimit dhe i shkollimit te femres, prandaj edhe une ndjeja nje nderim te vegante per te. Doja t’ia puthja doren si babait tim ate mbremje qe do ta vrisnin, por ai s’me la. M’i lemoi floket dhe me porositi te meso ja me zeli, se Shqiperia kishte nevoje me shume se asnje vend tj eter per femra te shkolluara ... Ja, te tille njeri kishte dhene urdher ta vrisnin dhe ec e mos e urrej Zogun me tere shpirtin! Ec e mos e urrej njeriun qe vret bijte me te mire te popullit! Zogu kishte vrare edhe shume te tjere, por vrasjen e zotni Luigjit e kisha pare me syte e mi E marr me mend se, ve? te tjerash, edhe kjo urrejt^e e madhe ka mundur t’Ju ?oje ne Spanje, por si e moret »Lidhjen« per te shkuar atje mendoj permes cilit shok? 1 ’ MOTRA JUSTINE: »Lidhjen« e mora permes studentit te Liceut te Kor?es, Hajdar Delvines, i čili kishte nje farmaci ne Durres. Ne kete menyre mora »lidhjen« edhe me djem te tjere qe do te shkonin ne Spanje. Me mbante gezimi se edhe te plagosej ndonje shqiptar e te therriste si te tjeret; ah, nene! - nje moter shqiptare do t’i gjendej prane e do t’i jepte ndihmen e duhur duke ia mjekuar plaget. Si farmacist qe ishte, Hajdarin e njihja edhe me pare, prandaj shkova me te ne Durres ta merrja adresen. Ai me shpjegoi edhe se ku duhej te shkoja e me ke te shkoja ne France, prej nga mandej do te shkonim ne Spanje. Ne kujtese me ka mbetur, si ?ast i paharruar, edhe takimi me Teni Konomin e Korges, shok i ngushte me Asim Vokshin e Gjakoves. Teni ka qene i lidhur me'Internacionalen Komu¬ niste, mbase permes Ali Kelmendit apo ndoshta edhe drejtperdrejt. Ai ishte nje njeri shume i ngritur ne pikepamje intelekruale dhe shume i dashur e i dhemshur si njeri, punetor qe s’ia gjeje^shokun. Ai duhej te punonte per te mbajtur gjalle nenen e motren e tij. Teni u la pak para nenes e motres ne Kor?e, qe te mos i vdisnin urie e mandej shkuam ne Elbasan te merrnim kontakt edhe me disa shoke e mandej serish u kthyem ne Korge. 115 Pas kesaj kaluam tranzit ne Selanik qe te rregullonim pasaportat ne legaten frenge. Mirepo atje mundi na shkoi kot se perfaqesia diplomatike e Frances s’na kreu pune. U detyrova te kthehem ilegalisht ne Shqiperi dhe nje nate fjeta ne hotel ne Durres. Filip Kogo Teodosi me mbajti nje muaj te plote., A keni menduar se ndonjehere do t’Ju vije rasti ta vizitoni Kosoven dhe t’i njihni per se afermi kosovaret? MOTRA JUSTINE: Thone ari ne zjarr e njeriu ne lufte provohet. Edhe une kosovaret i njoha mire ne lufte dhe i deshta me zemer, se ishin lulja e djalerise shqiptare. Nuk e kam ditur se a do te me hehet e mundur ta vizitoj Kosoven, por ate deshire te zjarrte e kisha dhe shpesh e enderroja. Ufare ju ka mbetur merak ne Kosove? MOTRA JUSTINE: Qe s’pata fatin e mire te me lejohej te vija me heret ne Kosove i’ia puthja doren Nene Oazimes, qe e lindi trimin Asim Vokshi. Besoj se tani do te gmallem me Bijen duke e vizituar edhe kullen e Voksheve ne Gjakove. - Motra Justine i kujtonte me mali e nderim shoket e saj internaciona- liste, por mbi te gjithe Emrush Myftarin e Pejes. »Emrushi kishte shpirt demokrati e revolucionari. Pikepamjet i ka shprehur ne letrat dhe punimet qe ia gonte Qamil (^eles, redaktorit te gazetes »SAZANI«, organ i Grupit te komunisteve shqiptare te Lionit. Mbante kontakte edhe me ZEKERIA REXHEN, me te cilin eshte takuar ne Monpelje te Frances Jugore. E di mire se edhe atij i ka treguar poezi te ndryshme, qe i shkruante here pas here, qe nga viti 1930... Si sot me kujtohet kur u niša nga Durresi pasi qe i pagova 3 napolona Konsullates se Frances per udhetimin me vapor, ushqim e pije. Vijova per Itali, Zvicer e France, prej nga sipas udhezimeve te Ali Kelmendit dolem ne Spanje, ne Port Bu, me nje barke kitare e fizarmonike. Roja spanjolle na goi separi ne Figueras e mandej ne Albacete, ku ishte Shtabi i Brigadave Internacionale. Ata me caktuan te shkoja si nje nga infermieret kryesore ne Spitalin e Murcias, qe ishte i vendosur ne kater hotele luksoze. Fashistet nuk e bombardonin Murcian, se aty banonte motra e Frankos, keshtu qe dy vjet i mjekonim te plagosurit pa pengim. Aty kam takuar edhe Emrushin e man¬ dej edhe Zef Prelen e plagosur rende. Aty sollen ndihma djemte e gjate te Prezidentit amerikan, Ruzveltit. Kur u detyruam te terhiqeshim, ne rruge per Barcelone, ne Valencia e takova prape Emrush Myftarin, i čili me tregoi se ishte ne Batalionin e Ballkanit, si kapiten artilerie. Ishte i deshpe- ruar se Spanja Republikane po thyhej me ndihmat e medha te Hitlerit e te Musolinit...« Motra Justine pershkruan mandej golgoten spanjole, luften per shpeti- min e te plagosurve, kalimin ne France, vuajtjet ne kampin afer Parisit, perpjekjet per riatdhesim dhe kthimin ne Shqiperi. Takimet me Emrush Myftarin ne Tirane dhe atentatin qe beri ai ne Zhivko e Gavrillo Rajeviqin me 8 tetor 1943, te Shtepia e Oficiereve ne rrugen e Kavajes. Kete atentat ne agjentet e Drazha Mihajlovigit e beri me kerkesen e Komandes se Njesiteve Guerile te Kryeqytetit. Emrushi e kishte bere me dije se do te bente atentat edhe ne Ilia Qirkon e ne Xhafer Deven, sa ishte te Justina e čila punonte si arsimtare* instruktore ne Shkollen e Infermiereve te Tiranes. Deri me 1966 Motra Justine punoi aty, kur edhe u pensionua. 116 Kujtimet e saj u shenuan me 1972 gjate vizites qe i beri Kosoves si mysalire. Dy vjet me vone vdiq ne Spitalin Infektiv numer 4 te Tiranes. Motra Justine vdiq me deshiren e pasendertuar per ta vizituar serish Kosoven, te cilen e Quante Atdhe te saj, me qe edhe ishte e lindur ne Kryeqytetin e Vilajetit te Kosoves, ne Shkup. OSE REPUBLIKA E KOSOVES \ PALESTINA E EVROPES Shkruan: Dr. Sadri FETIU Vizita e nenkryetariat te qeverise, Pregel, eshte shenje se ka filluar dicka te levize ne relacionin Kosove-Jugosllavi. Mirepo, fill pas kesaj kryesia e shtetit jugosllav u kercnua se problemet e Kosoves nuk do te zgjidhen po qe se ajo nuk i nenshtrohet plotesisht Serbise. Keshtu u tha ne kumtesen nga mbledhja e kryesise. Keshtu tha edhe Joviqi, qe pretendon te jete vete kryesi ne saje te perkrahjes se parezerve te dy ose tre vazaleve te tij te bindur. Tashme flitet haptas se nuk ekziston Jugosllavia e AVNOJ-it. Ne qofte se kjo eshte e vertete, atehere si mund te ekzistoje kryesia si koke qe nuk mund ta kontrolloje trupin e vet. Per ne shqiptaret e Kosoves ka bukur shume kohe qe nuk ekziston me as koka. Ne nuk mund t’i pranojme si tonat te gjitha ato organizma shteterore qe nuk gaj ne koken kur vriten femijet tane te pafajshem, kur derdhet gjaku yne vetem pse deshirojme te jemi te barabarte me te tjeret. Per ne nuk ekzistion tashme asnje organ shteteror, i čili nuk do te respektoje vullnetin e nje populli, qe nuk do te njohe REPUBLIKEN E KOSOVES. 1. Republika vetem minimum i doemosdoshem Ne keto kushte, kur te gjithe e pranojme se nuk ekziston me Jugoslla¬ via e AVNOJ-it, te gjithe popujt, qe e perbenin ate, angazhohen qe brenda ndryshimeve qe do te behen ne rrethana te reja te sistemit shumepartiak ta percaktojne sa me qarte poziten e vet ne konfederaten ose, eventualisht edhe ne federaten e re jugosllave. Edhe shqiptaret, qe jane populli i trete perkah numri, ne menyre plotesisht legjitime e shpallen Republiken e Kosoves dhe e miratuan Kushtetuten e saj. Perfaqesuesit e zgjedhur legalisht nga populli ne kete menyre e shprehen vullnetin e tij, qe ishte ndrydhur gati nje shekull, sepse liria dhe pavaresia ishin dhe mbeten shpresa te vazhdueshme te Kosoves qe nga koha e Lidhjes Shqiptare te Prizrenit. Per vehtesine e Kosoves qe deklaruar edhe Konferenca e Bujanit ne 'msme te vitit 1944. Per Republiken e Kosoves eshte derdhur gjaku i shqiptarit qysh me 1968, kurse nga 1981 ajo per gdo dite eshte gatuar ne vetedijen e per gjithshme te shqiptareve te Jugosllavise. Dhe sot ajo eshte realitet qe nuk guxon te mohohet. Ne keto rrethana shqiptari nuk eshte ne 117 gjendje te pranoje kurrefare jugosllavie pa Republiken e Kosoves. Ajo tashme edhe pse nuk ka mundesi te funksionoje, eshte bere pjese e pan- dashme e jetes se tij. Republika e Kosoves shikuar realisht eshte kerkese minimale. Ne kushtet kur Jugosllavia edhe mund te dekompozohet plotesisht dhe gdo populi te marre rrugen e vet te pavarur ne baze te njesive te tashme federale, shqiptaret do te detyrohen ta perbijne edhe nje »tablete te hid- hur«, ta perjetojne nje padrjtesi qe u eshte bere me heret: gjysma e viseve shqiptare te pushtuara nga sllavet ne Luften Ballkanike (1912) do te mbesin jashte Republikes se Kosoves. Prandaj, pa hyre me thelle ne trajtimin e geshtjeve te kesaj natyre, te cilat mund te jere thjesht hipotetike, duhet ta themi haptazi se qeshtja e shqiptareve ne Jugosllavi eshte shume me e gjere dhe me komplekse se sa Republika e Kosoves. Mu per kete ne krahasim me zgjidhjen e geshtjes' še shqiptareve, shpallja e Kosoves Republike eshte realizimi i nje minimumi te te drejtave te shqiptareve te Jugosllavise si populi i barabarte me te tjeret. Kete duhet ta kene parasysh te gjithe ata qe do te vendosin per fatin e Jugosllavise se ardhshme, ne qofte se do te mund te konstituohet Jugosllavia si konfederate. Kete te vertete duhet ta dijne edhe subjektet nderkombetare qe jane te interesuara per ruajtjen e paqes ne Ballkan e, ne radhe te pare, KBS-i qe do te zhvilloje punimet sivjet ne Pariš. 2. Čila do te ishte zgjidhja e plote e geshtjes shqiptare ne Ballkan Kosova eshte viktime e ekspansionit serb te projektuar ne »Nage rta- nien« e I. Garashaninit, qe edhe sot ishte baze per hartimin e »Memoran¬ dumu« te Akademise Serbe. Mbi kete baze ekspansioniste me 1876-78 Serbia i ka pushtuar viset e Toplices, te Jabllanices, te Pusta Rekes etj. dhe me dhune e ka shperngulur popullsine shqiptare, muhaxhiret, (rreth 200 mije njerez) e ne vend te tyre e vendosi popullsine sllave. Europa e ate- hershme e pat miratuar dhunen e ketille e, madje, Kongresi i Berlinit u pat dhuruar serbomalaziasve edhe vise te tjera thjesht shqiptare. Ne Luften Ballkanike (1912) Serbia dlje Mali i Zi e pushtuan Kosoven dhe viset e tjera shqiptare ne Maqedoni dhe Mal te Zi dhe Europa e atehershme ne Konfe¬ renčen e Ambasadoreve ne Londer (1913) i pat caktuar kufijt e sotem. Keshtu shqiptaret mbeten ne Jugosllavi, jo si pakice kombetare, por duke qene gjysma e kombit ne troje te veta kompakte. Sipaš statistikave te atehershme ne viset e pushtuara te Kosoves e te Maqedonise Perendimore popullsia sllave perbente diku rreth 7 perqind dhe ishte minoritet me plote kuptimin e fjales. Nuk eshte aspak e nevojshme te merremi me perrallat per kohen kur Kosova eshte pushtuar nga Nemanjiqet e, as me legjendat per Betejen e Kosoves te vitit 1389, sepse mitet e ketilla, ashtu si edhe e drejta historike e Serbise (?) nuk do te na shpienin askund. E verteta eshte gjetiu: Kosova kur u pushtua me 1912 ishte take shqiptare. Ajo mbeti e ketille edhe sot e kesaj dite, ndonese shqiptaret e saj per keto 78 vjet kaluan neper te nente rrathet e ferrit. Keshtu ishte ne Jugosllavine e Vjeter, por aspak me mire edhe ne ate qe u quajt e Re e pastaj edhe Demokratike (?!) E vetmja 118 periudhe qe mund te kete parashenjen pozitive eshte ajo e Viteve 1968- 81, kur Kosova gezonte nje gjysme autonomie dhe shenonte rezultate pozitive ne zhvillimin e arsimit, te kultures dhe te ekonimise. Zhvillimi i saj edhe ne kete periudhe ishte pergjysme me i vogel se ai i mesatares se viseve te tjera te Jugosllavise. Shqiptaret ne Kosove jane populi autokton qe me shekuj jeton ne troje te veta. Edhe ne territore te tjera jashte Kosoves ata perbejne popullin kompakt qe gjithmone ka jetuar ne ato vise. Shqiptaret ne Jugosllavi paraqesin teresi territoriale dhe etnokulturore qe eshte vazhdimesi e pash- keputur nga vendi ame - Shqiperia. Si populi me shkalle te caktuar te zhvillimit te vet te pergjithshem, ata kurre nuk do te pranojne statusin e pakices kombetare ne Jugosllavi e mu per kete nuk do te kete force ne kete bote qe do te mund t’i shkoqe nga trojet e veta. Kosova kurre nuk mund te behet Serbi, ashtu sig pretendon politika ekspansioniste serbo- madhe, e cilla tash vone e ka gjetur »akrangin« e vet - Izraelin, ku do t’i patentoje licencat e veganta per kolonizimin modern te Kosoves, meqe te gjitha kolonizimet e deritashme kane deshtuar plotesisht. Kjo do te ishte historia me e shkurter e shqiptareve te Jugosllavise dhe e verteta per ta se jane populi i pushtuar dhe i roberuar. Shqiptaret jane sot te vetedijshem se historia nuk mund te permbyset pernjehere. Ajo qe eshte bere me 1912 nuk ka qene e mundshme te zhbehet deri sot. Por, qe nga viti i pushtimit te Kosoves gjenerata te tera kane jetuar, kane vuajtur dhe kane vdekur me shprese se nje dite do te vije kofia kur padrejtesite historike ndaj shqiptareve do te korrigjohen. Kjo shprese i pat frymezuar edhe antifashistet shqiptare te Kosoves qe besuan ne pari- met e te drejtes nderkombetare per vetevendosjen e popujve pas Luftes se Dyte Boterore dhe, mu per kete, e sanksionuan kete te drejte te Kosoves ne Konferenen e Bujanit, duke u mbeshtetur ne alenacat e pergjithshme nderkombetare te Fuqive te Medha. Dhe ne vend qe e drejta te vihej ne vendin e vet edhe me 1945 ne Kosove u zbatua ligji i dhunes. Ajo u la me gjak dhe mbeti nen zgjedhe si rajon autonom i Serbise. E aleatet e koalici- onit te madh antifashist, emrat e te cileve ishin shenuar me rešpekt te vegante ne preambulen e Rezolutes se Konferences se Bujanit, nuk e thane te pakten nje fjale ngushlluese per te drejtat e popullit, qe regjimi i ri jugosllav i mori neperkembe,.per plojen e tmerrshme te Tivarit, te cilen e pane me sy te vet (madje edhe e fotografuan) perfaqesuesit e aleateve te kualicionit antihitlerian, si edhe per shume krime te tjera qe u bene ne te gjitha viset shqiptare ne Jugosllavi. Shqiptaret ne Jugosllavi jane komb. Ata ishin pjesa me vitale e kombit shqiptar ne shekullin XIX dhe ne fillim te ketij shekulli, pra gjate gjithe periudhave te luftrave per glirim kombetar nga zgjedha turke deri me 1912. Shqiptaret pra, deshirojne te jene te barabarte me te tjeret Jugosllavi, te vendosin vete per fatin e tyre. Kosova qe nga Lufta Antifashiste Nacionalg- lirimatre e ka te drejten per vetevendosje ne baze te parimeve te se drejtes nderkombetare dhe Kartes se Kombeve te Bashkuara. Te gjithe ata popuj qe deshirojne te jetojne ne miqesi e paqe me shqiptaret duhet te ulen e te bisedojne me ta si me partnere te barabarte. Shqiptaret vetem si te bara¬ barte mund te deklarohen per Jugosllavi, sepse jane zot te trojeve te veta. 119 Barazine dhe sovraniteten e tyre mund t’ua garantoje vetem Republika e Kosoves, me te drejtat dhe obligimet, qofte brenda konfederates jugosl- lava, qofte edhe si subjekt qe do te perfshihet ne raportet me te gjera te sigurise dhe bashkepunimit europian. Me Republiken e Kosoves, me demokratizimin e pergjithshem te jetes shoqerore, me krijimin e pushtetit lokal demokratik te popullit shumice ne viset shqiptare jashte Kosoves, me veprimin e lire te ligjeve te tregut ne marredheniet prodhuese, me kembimin e lire te ideve dhe vlerave kulturore ne tere hapesiren e shtrirjes etnike te shqiptareve, jo vetem brenda Jugosl- lavise, por edne ne hapesiren me te gjere ballkanike (ne radhe te pare me Shqiperine), do te krijohen te gjitha kushtet e domosdoshme per integrimin e shqiptareve brenda nje teresie etnokulturore dhe ekonomiko-sho- qerore. Brenda kesaj teresie, ashtu si edhe brenda Europes se Bashkuar, shqiptaret do te qarkullonin lirisht pa pasur nevoje per kurrfare pasapor- tash, vizash e lejash te veganta. Ne keso kushtesh do te korrigjohej ajo qe eshte prishur me 1912, do te realizohej endrra e bukur e rilindesve tane, sidomos ajo e poetit dhe mendimtarit madh, Naim Frasherit, e shprehur ne poemen »Deshire e vertete e shqiptareve« per jeten e perbashket e vellaze- rore me popujt fqinj te Ballkanit. Duke i krijuar kushtet e plota demokratike per funksionimin e Repu- blikes se Kosoves ne Jugosllavi, ne Ballkan dhe Evropen e bashkuar, asnje populli (kombi) nuk do t’i cenohej e drejtja per te jetuar i lire ne trollin e vet, per t’i poseduar te mirat materiale e te tjera qe de t’i krijoje me punen e vet, per te komunikuar lirisht brenda kombit te vet, per t’i shfryte- zuar te gjitha vlerat kulturore dhe tere visarin qe e perben begatine shpirte- rore ne jeten e tij. E krejt kjo do te arrijeh duke u siguruar te gjithe popujve te drejten per te marre pjese ne jeten publike e politike ne pajtim me parimet themelore te demokracise, e čila e ka pikenisje lirine e individit per te arritur tek liria e te gjitha kolektiviteteve nacionale si ne strukturat lokale te shoqerise ashtu edhe ne ato qe perbejne strukturat me te organizuara shteterore, ose te bashkesive me te gjera rajonale, qe do ta perbenin teresine e Evropes se bashkuar. Pra, ky eshte synimi i shqiptareve te Jugosllavise, i te gjithe atyre qe jane percaktuar per demokraci e kunder dhunes, i te gjithe atyre qe e mbeshtesin fort Republiken e Kosoves. Ky eshte synim real i kesaj gjenerate qe tashme ka krijuar nje pervoje bukur te mire ne luften politike. Gjeneratat qe vijne me vone, me siguri do te kujdesen vete qe sipas standardeve te kohes ta rregullojne jeten e tyre te perbashket me popujt e tjere te Ballkanit. Atehere shqiptaret nuk do te kete mundesi t’i akuzoje me askush per irridentizem, per nacionalizem, per secesionizem, per separa¬ tizem e terrorizem e as per Shqiperi te Madhe, sepse edhe Shqiperia, ashtu si edhe shtetet e tjera te Ballkanit, nuk do te jete me as e madhe e as e vogel, por mu aq sa eshte ne te vertete. Ky, pra, eshte synimi, kjo eshte endrra e bukur. Po reali teti?! 3. Ose Palestina e Evropes Realiteti i sotem i Kosoves eshte shume i vrazhde. Ne Kosove vriten 120 njerezit e pafajshem, vetem pse duan liri e demokraci. Ne Kosove derdhet gjaku i rinise. Me plote kuptimin e fjales Kosova sot eshte. ne gjendje okupimi. Serbia, duke zbatuar aparthejdin dhe gjenocidin, deshiron ta mbaje Kosoven koloni te veten. Serbia mbeshtetet vetem, ne ligjin e te fortit, ne dhunen shteterore. Ajo synon qe ta serbizoje Kosoven, ta beje kolonizimin e saj me dhune, prandaj i perdor te gjitha mjetet qe t’i shpern- gule shqiptaret nga toka e vet. Jugosllavia (ne radhe te pare, kryesia e saj, e z. Joviqit e pastaj edhe organet e tjera te federates) nuk eshte e gatshme ta pranojne popullin shqiptare si te barabarte me te tjeret, nuk eshte e gatshme ta njohe Republiken e Kosoves. Kosova sot nuk gjendet fare as ne konceptin federativ e as ne ate konfederativ per rregullimin e Jugoslla¬ vise se ardheshme(l). Kur eshte fjala per shkeljen e te drejtave te shqipta- reve, per shkeljen e Kushtetutes se Jugosllavise, organet federative asnje- here nuk paten guxim t’i thone Serbise: JO! Ato nuk paten guxim t’i thone Serbise qe te ndalet, ne kohen kur ajo kurdiste plane e trillonte dokumente per ta aneksuar me gjak Kosoven. Per ta gjaku i rinise kosovare nuk perfaqesonte asgje, prandaj krimet e udheheqjes moniste serbojugosllave nuk mund te shlyhen per shume kohe nga kujtesa e popullit. Populli shqiptar nuk mund te harroje kurre se ne kohen kur derdhej gjaku ne Kosove, ne Beograd kremtohej fitorja, pihej vera e pergjakur e Kosoves. Ne kete te kremte te turpit ishte i buzeqeshur edhe kryetari i qeverise se tashme federative. Ai dhe te ngjashmit nuk mund ta gezojne kurre besimin e popullit shqiptar. Mu per kete edhe deklaratat e nenkryetarit Pregel ne Vjene, ne te cilat ai i permend edhe shqiptaret si pjesmarres ne bisedime per te ardhmen e Jugosllavise, jane pritur me dyshim, si perde te tymit te propogandes komuniste. Ne kete kohe kur jane hapur te gjitha opcionet per te ardhmen e Jugosllavise, bota duhet te dije se shqiptaret dhe Kosova nuk mund te perjashtohen nga tryeza e bisedimeve. Ata aty do te jene partnere te barabarte sepse Kosova sipas Kushtetutes jugosllave ne fuqi eshte pjese konstituitive e Jugosllavise se AVNOJ-it qe nga dita e pare e ekzistimit te saj. Kosova kurre muk ka qene e as qe mund te jete Serbi. Per ta mbrojtur veten nga ekspansioni hegjemonist-kolonialist i Serbise populli shumice i Kosoves, thjeshte, si mase te fundit te mbrojtjes se vet, e shpalli Kosoven Republike. Ky_popull nuk do te pajtohet kurre qe te beje jete koloniale nen sundimin e Serbise. Kete te vertete duhet ta dine qe te gjithe ne Jugosllavi, sepse pa Republiken e Kosoves, shqiptaret nuk mund ta pranojne as konfe- deraten e as federaten jugosllave. Te verteten per Republiken e Kosoves dhe per shqiptaret ne Jugosllavi duhet ta njohe Evropa e sotme, e čila ka obligime historike ndaj popullit shqiptar. Si faktor shume i rendesishem nderkombetar, qe synon ta ruaj paqen e stabilitetin e vet, Evropa nuk guxon t’i perserise gabimet qe i ka bere ne Konferenčen e Ambasadoreve ne Londer me 1913, kur vendosi ne dem te popullit shqiptarme dem te Kosoves. Prandaj, neqofte se geshtja e shqiptareve ne Jugosllavi, ajo e Republikes se Kosoves, nuk shtrohet per t’i gjetur zgjidhjen e pershtatshme ne mbledhjen e ardheshme te Parisit, Konferenca per Bashkepunimin dhe Sigurine Evropiane duhet ta dije sa Kosova do te shenderrohet ne Palestine te Evropes. E, per te kaluaren e te sotmen e Palestines eshte e tepert te flasim... 121 Ne numrin gjashte te »Alternatives« lexova artikullin »Slobodan o Slo¬ bodan nuk ke vend as ne Kalimegdan« te nenshkruar nga Hajdin Abazi Eshte fjala per nje gabim te redaksise sepse autor i ketij artikulli nuk eshte i lartpermenduri. Per kete redaksia e »Alternatives« posedon me kopjen p. artikullit dhe emrin e mbiemrin e artikullshkruersit. NAIM MALAJ Historia e folkloristikes dhe e etnografise shqiptare Mahir Domi - Gjovalin Shkurtaj BOTIME E NJOHURI TE REJA PER ARBERESHET E GREQISE, PER KULTUREN DHE GJUHEN E TYRE Keto vitet e fundit ka dale nje numer botimesh te reja, qe japin njohuri e materiale te shumta permbi arbereshet e greqise, per historine dhe tradi- tat e tyre, per gjuhen dhe folklorin dhe pergjithesisht per kete diaspore. Vendin me te gjere ne keto botime e žene ato te studiuesve arbereshe te Greqise. Ne menyre te vegante per t’u permendur shkrimet dhe materialet me interes te botuara ne revistat »Dialogoi« dhe »Besa«, si dhe nje numer i mire veprash e permbledhjesh folkorike etj. te studiuesve arbereshe te Greqise. Keshtu »Symvoili stin erevna tis istorias ton Arvaniton - To Martino (Mouzak) kai ta proerhomena ap’anto Larymna (Kastri) - Loutsi - Pyrgos - Synoptili istoria Opountion Lokron kai Minyeion Orhomenou II, Loutsi 1980 (175 faqe), shruar nga Georgiou K. Miha arberesh nga Martino. Vellimi eshte ndare ne disa sythe kushtuar pozicionit gjeografik, banoreve te pare, beoteve, qytetave te lashta te territorit, epokes romake, bizantine, turke, Martino ne vitin 1821. Ne sythe te veganta e relativisht te gjera flitet per gjuhen, traditat arbereshe te Martinos, Larimnes, Loutsit, Pirgos. Ne liber motivohet historikisht perse ne Marino vijon te flitet edhe sot gjuha shqipe, duke metuar qe kjo t’i vleje brezit te ri si nxitje per t’i dashur e vleresuar gjuhen dhe rrenje e tyre arbereshe. Libri eshte vleresuar me te drejte nga studiuesit si nje brumi i gmuar te dhenash per njohjen e historise, zakoneve, veshjeve, jetes, karakterit dhe toponomastikes e gju- hes se arberesheve te Lokrides dhe pergjithesisht te Beocise! Me 1980 u botua ne Athine permbledhja »Ta Bilia tou Kithairona kai ta arvantika tragoudia tous«, (154 faqe), shkruar nga Gjona Mike Paidousi, studiuese arbereshe nga Didhimai. Ne kete vellim jepen kenge popullore te ngulimit arberesh Vilia te Beocise, te cilat jane regjistruar mjaft besnikerisht ne alfabetin e sotem te shqipes e me perkthimin ne greqishten e re. Perdorimi i alfabetit te shqipes e ben permbledhjen folklorike te Paidousit shume te kerkuar e te vlefhsme sidomos per studiusit qe duan te njohin mire foneti- ken e te folmeve arbereshe te Greqise, sepse tejshkrimi me alfabetin grek nuk i permbush mire kerkesat per nje paraqitje te sakte te fonemave te shqipes. Po ne kete vit, 1980, ne Athine u botua edhe libri i Vangjel Lapit O Arvanitkos gamos — O Kontourghiotikos (Dasma arvanite) - kundori- ote). Ne kete liber pershkruhet me saktesi dasma e arberesheve te Greqise 122 te quajtur »kundurtiote«, banore te ngulimeve Elefsine, Mandra, Magule dhe Maz te Atikes. Duke pershkruar praktikat e ndryshme te dasmes citohen mjaft kenge popullore qe i shoqerojne keto praktika, te cilat japin mundesi per njohjn e se folmes arbereshe te ketyre ngulimeve. (Shih me gjere recensionin e J. Panajotit ne »Kultura popollore«, 2, 1981, f. 190). Me 1984 u botua ne Athine permbledhja e Geogiou K. Kollias me mbi 500 fraza e thenie idiomatike nga Leontari (Qaqkavelli), te shkruara me alfabetin grek (74 faqe). Me interes jane gjithashtu nje varg botimesh te Tito Joha- list 1 , G. P. Gjikes 2 , K. Birir etj., ne te cilat trajtohen §eshtje te historise, traditave, onomastikes etj. te arberesheve te Greqise. Gjithashtu per t’u vene re jane artikujt dhe materialet e shumta, me interes per njohjen e historise, folklorit, dokeve e zakoneve te arberesheve te Greqise qe botohen ne revistat »Dialogoi« 4 , dhe »Besa« 5 , organ i Rrethit Kulturor Arberesh »M. Bocjari«. Studimet e mirefillta gjuhesore per te folmet arbe¬ reshe te Greqise, me sa dime, kane qene te pakta dhe nga albanologe te huaj, siq jane ato te Heblerit per te folmen arbereshe te Salamines\ te Sases, nga Universiteti i Monakos, i čili me 1982 botoi nje artikull per te folmen e ishullit Andros 6/1 dhe me 1983 nje studim permbi sistemin fojor te se folmes arbereshe te Vurkotit 7 . Na duket me interes qe ne kete artikull te njihen lexuesit e revistes sone me disa nga keto botime e ne radhe te pare me ato te studiusit arberesh Antonio Belushi, i čili, prej shume vitesh, krahas kerkimeve dhe botimeve shume interesante permbi traditat, doket, zakonet, veshjet, besimet e ritet popullore te arberesheve te Italise, ka ndermarre edhe shume udhetime stu- dimi tek arbereshet e Greqise 8 . Kermiket e Belushit lidhen me interesa te gjera shkencore dhe synojne te hedhin drite mbi probleme te ndryshme te gjenezes dhe te njesise se perbashket te kultures popullore arbereshe me atdheun e origjines. Ne katundin e tij Frasnite dhe ne ngulimet te tjera arbereshe te Kalabrise, si dhe gjate udhetimeve qe ka ndermarre tek arbereshet e Greqise, autori ka qemtuar me zeli per te zbuluar sa me mire boten kulturore te arberesheve duke sjelle te dhena e materiale burimore te pasura e shenime krahasimtare qe synojne per te rrokur gjithe problematiken dhe vlerat etno- logjike e folklorike te tyre. Nje merite te vegante kane shkrimet e Belushit per vertesine e te dhenave dhe per pasurine e gjeresine e shprehjeve e fjaleve popullore te arberishtes, qe vijne nga nje tradite e hershme e kutlures arbe- rore. Kjo duket edhe ne botimet e tij te ketyre viteve te fundit me tituli »Dosje studim permbi arbereshet e Greqise«. Qe nga viti 1965 kur botoi artikullin e pare me tituli »Viaggio tra gli Albanesi di Greda« (Udhetim tek arbereshet e Greqise) »Zgjimi« 7-9, pp. 18-20), Belushi ka botuar ne organe te ndryshme arbereshe rreth 20 artikuj, ne te dlet jepen njohuri e te dhena per ruajtjen e gjuhes shqipe e te kultures arberore ne ngulimet arbereshe te Greqise. Ne shkrimet e para 9 Belushi pershkruan takimet e tij me arbereshet e rreth krahinave te Atikes: Maratona, Spata, Luca, Koropi, duke dhene aty listen e toponomastikes se tyre, si dhe frazeologji, fjale te urta e kenge popullore arbereshe. Per Spaten shenohet se eshte nje qyteze e bukur me rreth 7.000 banore. »Ne pjesen e eperme te Spates banojne arbereshet te dlet flasin 123 gjuhen shqipe dhe ruajne mire traditat e tyre. Ne pjesen e poshmte banojne greke te ardhur nga Trikala e nga Glidoniku«. Luca eshte nje fraksion i Spates me rreth 50 shtepiza, te cilat banohen kryesisht gjate veres nga spatanjote. Ne bisedat me spatanjote, qe sillen si material burimor per te njohur edhe gjuhen e tyre, lexojme: »Lucasjotet jane tuti nga Spata e flasen arvanisht. Ketu kemi vreshta shume e bemi vere. Pak grure, vet per t’hami. Jane shume vet g’kan dhen e keta nek dine fflasen arvanisht. Ata jane t’huaj. Kan ardhur nga Trikalla e nga Lidhoniqi e nek flasen gluhen. Ketu arvanidhi njihet ka trajashka g’ka nde krie. Kjo e dhene ka shume rendesi si per gjendjen gjuhesore ashtu edhe per studimet etnografike, sepse ve ne dukje qe, deri ne ditet tona, arbereshet e ngulimevp te Spates e te Luces mbajne ne koke nje trajashke »kesule« te ndryshme nga ajo e grekeve me te cilet bashkejetojne ne te njetat qyteza. Edhe per Koropin, ngulim me rreth 12.000 banore, Belushi shkruan se shumica e tyre flasin shqip. Jep toponomastiken arbereshe si dhe disa kenge popunore, nepermjet te cilave studiuesit e interesuar mund te nxjerrin shume dukuri interesante te se folmes, sig jane ruajtja e grupeve bashketin- gellore ki, gl (klisha, gluha), shurdhimi i bashketingelloreve te zeshme ne fund te fjales (i math), ruajtja e I ne raste ku shqipja e sotme ka j (kultoj) etj. ^ Ne Maratone, ngulim i vogel rreth 40 km. larg Athines, brezi i ri nuk flet me shqip. Ne nje tekst te sjelle per ilustrim thuhetT»Ketu nuk flasen mer arberisht. Fllasen vet pleqete«. Ne artikullin e dyte'" te Belushit jepen edhe disa fraza nga e folmja e Krandhit (Peloponez), mirepo ato nuk jane mbledhur ne vend, por nga nje kranidhiot qe banon ne Selanik. Sidoqofte, aty eshte me interes te vegante fjala shkllerisht (Ata flasen shkllerisht), e čila sipas shpjegimeve te Belushit, ashtu si tek arbereshet e Italise perdoret per te shenuar nje gjuhe te huaj, joarbereshe. (Ne Shen Kostantino Albanese ai nomre shklerisht do te thote »ai flet ne gjuhe te huaj«; po keshtu edhe ne Frasnite (Frascineto) te Kozences per te thuhet: ai folen sqarisht (A. Bellusci, Rilievi sulle comu- nita Albanesi di Greda), (1967), f. 350, shenimi nr. 41). Ne vitet 1969—1970 artikujt e Belushit u kushtohen ngulimeve arbe¬ reshe te Morese, ku pershkruhen edhe pikat e perbashketa historike, etno- kulturore e gjuhesore midis Korones se Greqise dhe koronejve te shumte ne ngulimet arbereshe te Italise. Jepen aty shenime nga ditari i qendirmit ne qytezen e Korones si dhe nje shtojce me patronimet e toponimet e Korones, shoqeruar me shume shenime e krahasime historiko-gjuhesore me interes. Gjate udhetimeve e vizitave te tij ne More si ne Korone, Milo, Korint etj, autori ka shfrytezuar mire gdo rast per te regjistruar ne magnetofon (dhe se andejmi ne shkrimet e veta) thenie, biseda, kenge e gjithfare materialesh nga goja e arberesheve te Greqise. Shume nga shkrimet e Belushit permbi arbereshet e Greqise kane formen e shenimeve te udhetimit, ku jepene pershtypjet e takimet e shumta te tij neper ato vise te bukura edhe mikpritese, por kurdohere te pajisura me te dhena te vlefshme per njohjen e historikut dhe te gjendjes se sotme gjuhesore dhe pergjithesisht etnokulturore te tyre. Per gdo ngulim arbe¬ reshe, krahas materialeve nga goja e popullit, jepene edhe shenime te 124 shumta shpjeguese e krahasime me arbereshet e Italise, per gjuhen, folklo¬ rni dhe historine e tyre, te cilat Belushi, gjithashtu, i njeh mire dhe i ka studiuar per kohe te gjate. (Ai eshte autor i librave »Argalia« dhe »Mite e besime popullore te arberesheve te Italise« s dhe i shume artikujve e materialeve folklorike me vlere, te botuar ne organet e ndryshme te shtypit arberesh dhe keto vitet e fundit tek »Lidhja« qe drejtohet prej tij.). Ne gusht te vitit 1984 Belushi ndermori nje udhetim tjeter ne ngulimet arbereshe te Greqise, duke mbledhur perseri materiale te shumta gjuhesore e folklorike, te cilat, i botoi ne faqet e revistes »Lidhja« (nr. 10 dhe 11, 1984), si dhe ne forme fashikujsh te vegante nen titullin »Studio dossier sugli albanesi di Greda« Ne fasnikullin e pare »De radici arbereshe a matrici arberore«, Lidhja 1, 1984, (40faqej jepen te dhena historike per arbereshet e Greqise, lista e ngulimeve albanofone te Atikes, te Beocise, te Eubese dhe te Peloponezit, si dhe kenge popullore e biseda te lira te autorit me nje arberesh nga Moreja, Jepet edhe nje fjalorth me fjale dhe onomastike nga te folmet arbereshe te Greqise, krysisht per te shpjeguar kuptuar materialet e pranishme ne fashikull. Ne fashikullin e dyte »Schegge di vita arberore«, Lidhja 1, 1984 (16 faqe) jepen te plota disa biseda te autorit me arbereshe te Mavromationit (Tebe), e Erithra(tj(Kriekuq - Tebe), te Kagkavelit (Tebe), te Kastri-ut, te Athines etj. si dhe letra te arberesheve te Greqise drejtuar Belushit. Mund te tuhet se me kete botim te fundit si dhe me shkrimet e tij te mparshme permbi arbereshet e Greqise, Antonio Belushi ka dhene nje ndihmese te mire per njohjen e kesaj diaspore, duke hetuar me dashuri e zelle e duke shkelur me kembe pothuajse te gjitha viset ku vijon te flitet shqipja ne Greqi. vlen te theksohet se te dhenat e materialet e mbledhura jane gjitnje te shqoqeruara me shenime e shqyrtime historiko-kulturore e gjuhesore, me krahasime te hapeta si dhe me nje njohje e saktesi qe buron, nder te tjera, nga perditesimi shume i mire me letersine shkencore, te vjeter e te re, qe ekziston permbi arbereshet e Greqise. Bie ne sy veganerisht njohja e gjere qe ka Belushi per studimet dhe studiuesit e rinj arbereshe, per botimet e shumta te tyre permbi historine, gjuhen dhe kulturen popullore e traditat e bukura te arberesheve te Greqise. »Studio-dossier sugli albanesi di Greda« (»Lidhja« 1, 1984) fillon me nje hyrje perfshirese, ku autori ve ne dukje ruajtjen e mire te thamirt etnolinguistik, arberesh tek arbereshet e Greqise, te cilet, ashtu si arberes¬ het e Italise, edhe pas kaq shekujsh vijojne te mbahen si te tille, ne gjuhe, zakone e doke dhe ne mendesi. »Eshte fakt - shruan Belushi - se arberes¬ het edhe sot flasin gjuhčn shqipe, bidesojne, kuptohen dhe nxene vete alfabetin e shqipes, kodifikojne ligjerimin e vet, duke lene keshtu gjurmet dhe shenjat e kultures se tyre te vecjante«. Duke folur per historine e arberesheve te Greqise, Belushi thekson se jane dalluar »si protagoniste te shenuar ne lufterat kunder osmaneve per pavaresine e Greqise«. Ai permend me admirim heronjte arbereshe e shqip- tare si Marko Bo?ar Kigos Zavellas, Xhorxho Karaiskaris, Atanasio Skurta- gotes, Odiseas Andrucos, Nikolas Kriezotis, Teodoro Kallokotronis, Dimi- trio Plaputas, Laskarina, Bubulina, Todoro Gribas, Andreas Miaullis, Kostantino Kanaris etj., ter cilet qene farketues te rilindjes hellenike. 125 Pjesa hyrese, duke permendur sasine e madhe dhe peshen qe histori- kisht ka pasur elementi arberesh ne Greqi, si dhe perpjekjet e tij per ruajtjen e shqipes, mbyllet me vargjet e nje kenge popullore arberore kushtuar gjuhes se tyre: »Kejo gluha arberishte • ishte gluhe trimerishte E flit navarko Miaulli, Bo$ari edhe gjith Suli!« Trajtesa vijon me »Te dhena historike per arbereshet e Greqise«, ku, se pari Belushi thekson se krahas termit »arvanit« qe perdoret me dendur, neper ngulimet arbereshte te Greqise, bujqit dhe blegtoret e quanin veten arberore: »Neve thuhemi arberore«. Sipaš Belushit avanit apo arvanidh eshte nje term qe perdoret me teper nga greket per t x e shenuar arberes- hin, kurse vete popullsia arbereshe perdor arberor, ashtu si arbereshe e Italise veten e quajne arbereshe, kurse italianet i quajne ata gjegji. Me interes per t’u shenuar na duket pohimi i Belushit se gjate udheti- meve te tij katund per katund ka gjetur edhe nje numer te mire librash monografike te ngulimeve arbereshe albanofone. Autori thote gjithashtu se aye jane edhe nje numer shume i madh visesh arbereshe si dhe disa qindra mijera albanofone, per te cilet dihet pak ose asgje. »Arbereshet — perfun- don Belushi — krahas maqedoneve, turqve, ebrejve dhe vlleheve jane pakica gjuhesore me e konsiderueshme ne Greqi«. Ne kreun e pare te studimit jepet lista e ngulimeve albanofone te Greqise, duke shenuar se »jane mbi 400 ngulime arbereshe ne Greqi«. Burimet per materialet dhe shenimet e tij kane qene dy: informatoret arbereshe qe i rrefenin per ngulimet e aferta fqinje si dhe disa libra historikč ekzistues. Ne menye te vegante autori permend ndihmen e veprimtarit te dalluar arberesh Jorgo Marugas, ish-drejtor pergjegjes i revistes »Dialogoi« qe ka dale ne Greqi. Kete reviste te arberesheve te Greqise qe ka filluar te dale qe me 1976, Belushi e quan »miniere te dhenash e kerkimesh ne terren, permbi histo- rine, gjuhen, etnografine dhe letersine e arberesheve te Greqise«. Ne shume nga numrat e kesaj reviste Belushi ka gjetur shenime e te dhena permbi ngulimet albanofone te Greqise, si dhe te dhena per numrin e bano- reve sipas regjistrimeve zyrtare te viteve 1951, 1961, 1971. Lista e nguli¬ meve arbereshe te Greqise i vlen mjaft edhe historise se ngulimeve arbe¬ reshe te italise, sepse, nepermjet krahasimit del se shume prej ketyre te fundit perkojne me emrat dhe toponimet e ngulimeve arbereshe te Greqise. Keshtu, Ungra (it. Lungro) eshte ngulim arberesh ne kalabri, po kete emer e ka edhe nje katund arberesh ne Beoci. Shume mbiemra te perhapur neper ngulimet arbereshe te Italise si Parapunja, Kaparelli, Muriqi, Mazi, Belushi, Bafa, Manesi, Dara, Varibobi, Spata, Kriekuqi etj. dalin edhe nder arberes¬ het e Greqise. Belushi jep ne kete studim edhe listat e ngulimeve arbereshe te Greqise si dhe sasine e banoreve albanofone te tyre, sipas ndarjes ne krahinat perkatese: te Atikes, te Beocise, te Eubese, te Morese (Pelopone- sit). Po japim me poshte nje paraqitje te shkurter te tyre, sipas ndarjes qe ben vete autori: 126 a) Ngulimet arbereshe ne Atike. Belushi tekson se ne Atike ka bere iiulumtime e regjistrime ne magnetofon ne keto ngulime albanofone: Asprdprigos, Villia, Erithres, Kuvards, Laivia, keratea, Koropia, Losja, Luca, Mundra,Marathdna, Markdpoulas, Peanias, Lopesi, Spata. Per tč pasur nje pamje sa me te gjere autori mbeshtetet edhe ne te dhenat e revistes »Dialogoi«, e čila, qe nga numri 26 (1979) ka nisur te beje inventarin e ngulimeve arbereshe ne Ellade, si dhe nje regjistrim fillestar te popullsise arvanite. Deri ne vitin 1961 arbereshet e Atikes, pa perfshire ata te Athines arrinin rreth 15.000 banore« (»Dialogoi«, 26. (1979) f. 33). Pastaj jepet lista e ngulimeve albanofone dhe pas gdo emertimi jepet edhe numri i banoreve. Gjithsej ne Atike Belushi permend 73 ngulime arbereshe. (Per disa syresh, krahas emrit te sotem, ne kllapa jepet edhe emri i vjeter, p.sh., Inoi (Mazi), Pallini (Harvati), Fili (hasia) etj.). b) Nguilimet arbereshe ne Beoci. Ne krye$henohet se »e gjithe Beocia eshte e njohur per ndjenja te forta arbereshesie«, dhe se »ne te gjithe territorin flitet shqip«. Ka aty nje pakice vllehe. Ne qytetin e Tebes, rajoni i quajtur Agioi Theodoroi eshte i banuar nga arbereshe, te cilet arrijne ne 100.000 veta, (»Da radici... pp. 11). Belushi thekson se ka bere hulumtine ne vend ne keto lokalitete: Asopia, Dafni, Kaparelli i Tebes, Mellisohori, Muriqi, Villia Eritres, Pia- tees. (Ne Dafni Belushil thote sa »ka gjetur edhe nje poet popullor arbe- resh, i čili kompozon himne patriotike ne gjuhen shqipe«: ai eshte Konstan- tino Grigoriu Farmakis, bujk 80-vjec;ar«). Lista permban emrat e 108 nguli¬ meve albanofone; nxjerre nga »Dialogoi« nr. 27 (1980) f. 19-21. c) Ngulimet arbereshe te Eubese. Vete Belushi ka regjistruar materi¬ ale etnografike ne Nea Stira, Polipotamos Mesochoria, Žarka, Vira, Koskina, Bellushi, Gliepura, Krieza. Sipaš disa te dhenave nga libri i Janni P. Gjikes (»Oi Arvanites kai to arvanitiko tragoudi stin Ellada«, Atene 1978, f. 28-30, te ribotuar edhe ne »Dialogoi nr. 37 (1983) f. 12- 13) rezulton se albanofonet e Eubese me 1951 arrinin ne 15.279 veta nga 56.880 banore qe ka gjithsej; me 1961 ishin 14.444 kurse me 1971 ishin 12878 veta. Gjithsej Belushi permend 49 ngulime te ndara ne kater grupe sipas krahinave perkatese: 15 ne bashkine e Karistia (Kavantoros), 16 ne ate te Stiros, 14 ne komunen e Tamineon-it (Aliverin) dhe 3 ne komunen e Avlo- nos (Avlonariu). d) Ngulimet arbereshe te Peloponezit. Zonen e gjere te Morese, Belushi (ashtu si §do arbereshe i Italise), e ka shume per zemer, sepse, se andejmi, ne vitet 1520-1530 moren udhen per ne Itali shume arbereshe te Greqise. Me kete shpjegohet edhe toponomastika qe permend Morene, p.sh.: Kroi i Moroitit ne Shen-Sofi te Kalabrise dhe, mbi te gjitha, kenga me e perhapur e arberesheve te Italise »Moj e bukura More«. Listen e ngulimeve te Morese Belushi e jep sipas revistes »Dialogoi«, nr. 29 (1980) f. 13-17, porse thekson se vete ai ka bere regjistrime ne magnetofon ne Psari, Furrthi, Sqino, Sofiko, Bishia, Perahora, Portohejl, Loutarqi, Lucaiti, Llimnes, Kopanachion, Cocla, Qiladha, Kramidhi, Qesari, Klimendi, Erm- jon, Didima, Dorjon, Athichia, Agioi, Theodoroi, Vernaiika, Hrisohorjon. Autori thote se sipas dokujmenteve te vitit 1969 del se »shumica 127 e banoreve te Morose jane shqiptare« (»Dialogoi«, nr. 29 (1980), f. 16). Gjithsej ne More (Peloponez) sipas Belushit jane 92 ngulime albanofone. Ne pjesen e dyte fashikullit te pare botohen kenge popullore te arbe- resheve te ngulimeve te Beocise. Belushi shkruan se atja »kenget arbereshe mund te kendohesin e te degjoheshin me volum te plote ne festat popullore, ne udhet, ne sheshet«. Livadja (Beocia) eshte kryeqendra e perhapjes se kesaj kulture arbereshe nepermjet kenges. Belushi ne kete fashikull u jep vend pikerisht 211 kengeve qe kendohen nga grupi folklori i Beocise, dhe shenon se »tekstet jane riprodhuar ashtu siq jane ne muzike-kasetat«. Per vlerat folklorike, natyrisht, duke mos njohur melodite perkatese, mund te flitet vetem duke gjykuar mbi tematiken dhe figuracionirr poetik gojor. Aty zoteron tema e dashurise, e fejeses dhe e marteses (kenget 1, 2, 3, 7, 11, 14, 16, 19, 21) por nuk mungon aty edhe tematika e punes, qe jepet me idilin e vajzes qe shkon ne krua (6, 12, 13), te gruas qe punon ne argali nate e dite pa u lodhur kurre, prandaj edhe eshte e denje te marre nje burre te mire (kenga 9) etj. Ne njeren nga kenget (18) pershkruhet zhvillimi i nje dasme, me te shtena armesh, me urime te bukura: »Te rrojnen dhe te mblakene. Te zbardhene^a malet me bore«. n Ne disa kenge levdohen virtytet dhe bukuria e vajzave arbereshe: »Ipirotete jane te mira Moroitete kane lliria Te bukurate Fivjotete Edhe Livadhjotete«. Edhe nepermjet kengeve arbereshet percjellin porosine e perjetshme te tyre per ruajtjen e gjuhes shqipe: »Arvanitete te kendomi gluhene te mos harromi«. Nje velre te mire kane keto kenge (bashke me bisedat me nje arberesh nga Moreja, qe jepen ne fund te fashkullit te pare si dhe ne gjithe fashikul- lin e dyte) ne planin gjuhesor. Nepermjet tyre studiuesi fiton nje pamje pak a shume te gjere per gjendjen gjuhesore te se folmes moroite. Nepermjet shqyrtimeve paraprake te ketij materiali, gjuhetari mund te nxjerre disa nga dukurite me tipike te te folmeve arbereshe te Greqise, te cilat jane njehe- razi njesoj me ato te te folmeve arbereshe te Italise si dhe me disa nga te folmet e shqipes te skajit me jugor. Psh. mungesa e fonomes y dhe zevende- simi i saj me i: di »dy«; brima »bryma«, ruajtja e grupeve te vjetra bashke- tingellore ki, gl: klanj, klisha, gluha, i glat »i gjate«, ruajtja e bashketingello- res I ne disa raste ku ne shqipen e sotme ajo ka kaluar ne j: bile, val »vaj«; shurdhimi i bashketingelloreve te zeshme ne pozicion fundor ashtu si ne mbare toskerishten (i math); apokimi e eshte, ashtu si ne te folmen arbe¬ reshe te Italise dhe ne ndonje nga te folmet veriore (ž asht); kalimi i e ne e para basketingelloreve jundore: zemer, femer etj. Me mjaft interes eshte ne kete mes edhe ndjekja e trajtave morfolog- jike, gka, gjithashtu nepermjet krahasimeve me te folmet (arbereshe te 128 Italise dhe me dialektet e shqipen e sotme letrare, ndihmon per te arritur ne disa perfundime me te sigurta. Keshtu, ne te folmet arbereshe te Greqise perdoret dendur e ardhmja e tipo do + lidhore, me - ose pa pjesezen te do t’ mbetem, do t’i presmi dhe nuk del trajta kam + lidhore qe kane arberes- het e Italise, qka deshmon se ajo eshte nje trajte me e re ndoshta e pefituar ne mjedisin latin, nen ndikimin e futurit ho da fare te italishtes. Per t’u vene re eshte ketu edhe denduria e aoristit sigmatik: u lesh »leva«, u martuega »u martova«, u besha »u bera«. Nga fusha e morfosintakses terheq vemendjen ndertimi i tipi per + lid¬ hore, afersisht me vlerat e paskajores se tipit per + te = pjesore, psh., M’thojne per tvej nd Athine, e nuk ika. Kete ndertim e ndeshim dendur edhe nder arbereshet e Italise, por ai nuk na eshte deshmuar deri sot askund neper te folmet e shqipes apo ne dokumentet e shkruara te saj, te jete ndonje trajte hibride, edhe nen ndikimin e greqishtes dhe te italishtes. Prekem ketu vetem ndonje nga dukurite gjuhesore qe nden materiali i dhene nga Belushi, sa per te terhequr vemendjen e studiuesve, te cilet do te gjejne aty te dhena te vlefshme per shume dukuri e geshtje gjuhesore. Ne mbyllje po japim disa kenge popullore ter arberesheve te Greqise te mbledhura nga A. Belushi: Vaj za e trimi Vajza: U jam nj’ vllahe e bukur Nje vlhahe penemene 1 Qe kam nje mil dhen Dhe pesdhjete dhi. Trimi: Ulku te haj dhente Edhe §akallo dhite Te mbete vllaha e bukur; Vllaha penemene Edhe u ik, edhe te le te bukuren. ja, vllaho pulla, dhe vete. Vajza: U jam nje vellahe e bukur... Nje vllahe penemene Qe kam nje mil dhen dhe peshdjete dhi Trimi: Ulku te haj dhent Edhe c;akallo te haj dhite Edhe nje te madhe semunde Te bjere te cjopani Te mbetet vllahe e vetrne Edhe vllahe mavromate Le te le te bukuren Edhe ja (su) vllaho pulla, dhe vete. 129 Regjistruar ne Koskina (Eube) Kush e shkundi dardhene Kush e shkundi dardhene? Rusha me te bardhene. Kush e shkundi midhalene 1 ? Rusha me mavriderene 2 . Mesori (Eube) Do ta preš kocidhete Do ta preš kocidhete 1 Te farrivinj ka Sqindete Moj kocidhe trash e glate, C’e s’ndrisem 2 ka it’ ate Argiro (Eube) Moj gjitone e djegure - Moj gjitone e djegure 1 C’ke majerepsure ? 2 - Kam fazuleze me faqi 3 Qasu te te ze nje cimb 4 - Kam fasule me sfak Qasu te te ze nje dhak 5 Belushi (Eube) penemene = e pasur. 1 Bajame 2 brune, e zeshket. 1 gershetat 2 s’kam frike’ nuk tremben. 1 dorshternguar 2 ka gatuar, ke pergatitur 3 tjereza 4 piskim, gimbisje 5 kafshim. 130 1 Jochalas, Titos, P., Considerazioni sull'onomastica e toponomastica albanese in Greda - Offprint from »Balkan Studies«, 17, 2, Thessolaniki, 1977, f. 313-329; Uber die Einwande- rung der albaner in Griecheland (Eine zusammenfassende Betrachtung), Sonderdruck »Disser- tationes Abanicae«, XIII Band, Miinchen 1971), S. 89-106. 2 Gjika Gj. P., Arvanitika tragudhja tu Kavo d’Oro, Athina, 1962, 27 faqe. 3 Biri, K.I., Arvanites i Dhoriis tu neoteru elinismu. Istoria ton Ellinon arvaniton, Athine, 1960, f. 377 faqe. 4 Dialogoi, Politiki epitheorisi, Nikaia - Atene-Grecia, drejtor: Jorgo Marugas. 5 Besa, Istoria laografia Logoteknia, Atene-Grecia, drejtor Aristide P. Kollias. 6 Haebler C., Grammatik der albanischen Mundart von Salamis, Wiessbaden, 1965. 6,1 Hans J. Sasse, (1982), Ein archaicher albanishcer Dialekt auf der Insel Andros, ne »Zeitschrift fur Balkanologie«, 18, 61—69. 1 Hans J. Sasse, Das verbalsystem der arvanitischen Mundart von Vurkoti (Andros), ne »Etnia albanese e minoranze linguistiche. Atti del IX Congresso Internazionale di Studi Albanesi«, Palermo 25-28 Novembre 1981, Palermo 1983, pp. 335-358. 8 Nga shenimet e tij ne artikujt e botuar permbi arbereshet e Greqise del se Belushi ka vajtur ne ngulime te sh umta arvanite ne vitet 1965, 1969, 1970, 1983 dhe me 1984. 9 Shih, A. Belushi, Viaggio tra gli Albanesi di G>eda, ne »Zgjimi« 7-9 (1965) pp. 18-20; Rilievi sulle comunita albanesi di Greda (Ekstrakt) Rome 1967, pp. 334- 350. 10 A. Belushi, Rilievi sulle comunita Albanesi di Greda (Ekstrakt), 1967, pp. 345. (Marre nga »Kultura Popullore«, Tirane, nr. 2. 1986, faqe 181 — 189) 131 Krčnimi i Jugosllavise se KA^KJ-se Mr. Hasan Mujaj Mr. Adem Hajdaraj Sikunder eshte e njohur, perpjekjet e qarqeve reaksionare serbe # per rrenimin e Jugosllavise se KA^KJ-se dhe per formimin e Serbise se madhe u intensifikuan dhe dolen ne skene te hapur veprimi ne vitet e tetedhjeta e sidomos ne dy vitet e fundit. Ato filluan te veprojne permes formes se mitingj eve te ashtuquajtura te solidaritetit kinse per mbrojtjen e te drejtave ne do te thoshim te privilegjevete serbeve dhe te malazezeve te Kosoves; ato u drejtuan dhe po drejtohen nga klani serbomadh ne krye me liderin shovinist S. Milosheviqin gjithnje sipas programit memorandumian te ASSHA. Ne kete menyre publikisht dhe konkretisht filloi lufta speciale per asgiesimin e Jugosllavise se KACKJ-se, per mbizoterimin e politikes auto- kratike serbe ne tere vendin dhe per formimin e Serbise se madhe qe ishte pikesynim i qemotshem i saj. Ky programim politik shovenist filloTte sendertohej me sukses me metoda presionesh e demagogjish duke e perm- bysur qeverine legjitime te Vojvodines, duke e permbysur qeverine legji- time te Malit te Zi, u provua te ndiqej kjo rruge edhe ne Slloveni, porse atje, siq dihet, dolen pengesa te pakapercyeshme; vazhdon lufta speciale per realizimin e ketij skenari edhe ne Kroaci... etj. Mirepo, per arsye se ne balle kishte njerez apolitike dhe tradhtare, per arsye se ne balle kishte njerez servile dhe snobe, viktima me e madhe e kesaj lufte speciale per pushtet dhe per zhdukje popujsh do te bjere Kosova, e čila u mor si shkas per zgjimin dhe per shperthimin eksploziv te ndjenjave nacionaliste dhe shoviniste serbe. Sipas maksimes kush nuk eshte me mua eshte kunder meje, filloi edhe likuidimi politik i kuadrove te verifikuara per ruajtjen e themeleve te Jugosllavise madje me akuza te renda si autonomiste (Kruniq, Matiq), tradhtare (Orlandiq, Stambolicj, Markoviq), u kerkua ndjekja dhe menjanimi nga skena politike te revoluci- onareve dhe internacionalisteve te njohur qe publikisht gjerren masken e hipokrizise se politikes primitive te klikes serbe si p.sh. Dragosavac, Verhovec, Shetinc, etj. Megjithekete, me metoden e dhunes policore ndesh demokracise, qe nga pese korriku e kendej, kur u be pushtimi me tyta armesh i Parlamentit te Kosoves dhe i Qeverise se saj nga organet republikane serbe, faktikisht nuk ekziston Jugosllavia e KA£KJ- se si shtet i perbere nga tete njesi federale qe perbenin Federaten jugosllave te percaktuar me Kushtetuten e RSFJ-se. Ajo u rrenua me agresivitet te pajpare nga push^etmbajtesit serbe. Ky akt okupues dhe antikushtetues shenoi kulminacionin e shovi- nizmit te udheheqjes serbe qe me vite te tera Sen diskriminim kombetar, ekonomik, kulturor, arsimor dhe me ne fund njerezor ndaj nje populli liridashes qe gjithnje e deshi paqen, por u mbrojt heroikisht kur iu iponua lufta- ndaj popullit shqiptar, i čili, ne Luften Nacionalglirimtare, krahas popujsh te tjere, lau me gjak te heronjve dhe te deshmoreve trojet ne te cilat rron me shekuj per ti shijuar rrezet e ngrohta te lirise dhe te barazise qe, me gjithe propaganden e bere permes frazash shterpe, objektivisht nuk 132 i pati asnjehere, kurse per lirine e shqiptareve te Jugosllavise sot, si? e ka kuptuar dhe e ka pare bota, nuk mund te behet fjale, sepse ajo nuk ekziston. Te dhenat flasin se populli shqiptar ne Jugosllavi, qe nga glirimi, shume here u vershua nga lumenj te rrembyeshem padrejtesish e admini- stnmesh te dhunshme, burgosjesh e vrasjesh, shfrytezimesh e shperngu- ljesh... etj. etj. Keto forma te diktatures serbe mbi popullin shqiptar sot jane me intensive se kurre me pare. Kurorezim i tere kesaj fushate antis- hqiptare eshte aneksimi i Kosoves nga ana e regjimit stalinist-dogmatik serb qe u be me shtetrrethim policor duke i suprimuar organet legale te Kosoves dhe duke e rrembyer keshtu autonomine e te gjitha fushave veprimore si ne informimin masiv, ne Universitet, ne shendetesi, ne sigurimin shteteror, ne judikature e ku jo tjeter. Ne kete menyre nje njesi federale (Kosova) u gelltit me force nga nje simoter tjeter (Serbia) duke e shnderruar ate, per nga kompetencat, ne nivel te nje zyre administrative te bashkesive lokale. Synimet shfarosjes te politikes shoviniste te udheheqjes serbe, qe ngerthejne ne vete nje konglomerat te tere veprimesh barbare mbi shqipta- ret, kohen e fundit filluan te nderrojne apriori edhe terminologjine kushte- ruese junaike sipas seciles shqiptaret sot quhen »pakice kombetare« e neser, po te vazhdonte kjo politike, do te provohej te asimiloheshin dhe te zhdukeshin fare. Kjo do te thote zbatim i elaborateve te Andriqit, te (^ubriloviqit dhe te trashegimtareve te devotshem te tyreite Rankoviqit, te Milosheviqit, te Morines... etj. Tash sa kohe me gjendje te jashtezakonshme, here te nivelit federativ, here te nivelit repulikan, popullit shqiptar te Kosoves i privohen te drejtat elementare qytetare dhe kombetare qe ia garanton Kushtetuta sikunder jane: informimi objektiv ne gjuhen amtare, e drejta e punes, e drejta e shprehjes se mendimit te lire, qetesia familjare, q t .rkullimi i lire etj., por, 5'eshte tragjike, tash sa kohe populli shqiptar i Kosoves, ne ve^anti kete vit, perjeton format me drastike te dhunes dhe te gjenocidit deri te viktimat e shumta dhe te pafajshme te terrorit shteteror qe me te drejte kerkojne demokraci dhe barazi me popujt e tjere. Mbyllja e institucioneve informa- tive ne gjuhen shqipe qe u be me diktature policore eshte deshmia me e mire e vazdimesise dhe e ashpersimit te represionist serb ndaj shqipta- reve, qellimi i seciles eshte qe opinionit te vendit dhe te huaj te mos i pasqyrohet e verteta per Kosoven. Pra, represion ne konspiracion. S’ka dyshim se dhuna policore qe u zbatua ndaj shqiptareve ne Kosove dhe qe vazhdon te zbatohet edhe sot tronditi dhe brengosi thelle Evropen e qyteteruar dhe boten perparimtare nga reagohet ashper me rezoluta te ndryshme nderkombetare, por eshte habi e madhe dhe shume e pakuptu- eshme se si mund te jete kaq indiferente ndaj tere kesaj Kryesia e shtetit madje ka arsye te thuhet se ajo nuk po e kryen funksionin kushtetues te Kushtetutes se RSFJ-se sipas seciles garantohet paprekshmeria e njesive federale. Nga kjo del e qare se me suprimimin e organeve legjitime te Kosoves u shkel edhe Kushtetuta e RSFJ-se sikunder pohonte edhe S. Shuvar ne intervisen ne »Borba«. Per kete arsye shefi kolektiv i shetit mban pergjegjesi te madhe, ngase, me heshtje, sikuner u pajtua te rrenohen themelet e Jugosllavise. Ne gdo vend te botes ku zbatohet dhe ku mbrohet kushtetuta e shtetit kjo do te quhej kapitullim. Ne Jugosllavi mund te 133 ndodhe edhe kjo!? Kryesia e shtetit eshte bere veshtrues pasiv i rrjedhave te rrethanave kosovare. Ajo nuk duhet te heshte, sepse tashme u tejkalua §do durim dhe gjendja politike eshte shqetesuese; ajo nuk ben te mjaftohet me pershkrimin e situates se tendosur permes mjetesh informative, porse duhet te ndermarre aksion konkret..t’u thuhet »stop« atyre qe po shkaktojne gjakderdhje ne paqe, atyre qe, te prire nga pretendimet centraliste, unitari¬ ste dhe ekstrakonservatore, per sendertimin e aspiratave okupuese, Jugosl- lavine e kompromituan ne permasa nderkometare si zone te rrezikshme konfliktesh jo vetem per stabilitetin e Ballkanit, por edhe per stabilitetin e Evropes. Po keshtu brengos edhe heshtja e organeve te tjera federative si e Kuvendit te Jugosllavise, e KEF-it etj., legjitimiteti i te cilave eshte vene ne dyshim ngase iu mungon perberja e plote-prania e perfaqesuesve te nje njesie federale, Kosoves, e čila u permbys me forca policore vetem pse tumiri proceset demokratike dhe kerkesat gjithepopullore per vetevendosje dhe per rregullim te brendshem te statusit te Kosoves brenda shtetit jugosl- lav. Domethene nuk eshte fjala as per nacionalizem, as per demokraci dhe per vetepercaktim, porse eshte fjala per sendertimin e vullnetit te popullit shumice te Kosoves ne frymen e pluralizmit politik qe eshte miratuar ne nivel te vendit, i čili populi deshiron te jetoje ne paqe dhe ne harmoni me te gjithe popujt e tjere jugosllave. Te gjitha konstatimet sipas te cilave kerke¬ sat e levizjes masive te shqiptareve pandehen si nacionaliste ne kuptimin negativ te ketij termi dhe separatiste jane trillime te zbehta te nje politike te deshtuar qe ne vend te demokracise ofron diktature me kamxhik, ne vend te dialogut, ofron diktatin, ne vend te barazise, ofron privilegjen, ne vend te afirmimit kombetar, ofron shkombetarizimin, ne vend te paqes, ofron luften ... etj., te cilen politike po e gjykon bota e civilizuar. 1. Rreth termit nacionalizem Eshte e vertete e pamohueshme se tash dhjete vjet, nga nje vister termash fyes qe pa te drejte shkencore u referohen shqiptareve, termi me perdorim me te dendur ne te gjitha trajtimet rreth situates politike ne Kosove, qofte me goje, qofte me shkrim eshte termi nacionalizem, por edhe eshte e vertete se tash dhjete vjet termi me frekuentues i perdorur gabi- misht ne shkrimet dhe ne shqyrtimet rreth Kosoves gjithashtu eshte termi nacionalizem. Ky term, si shume e shume te tjere, ne te gjitha veshtrimet per Kosoven dhe per shqiptaret eshte perdorur dhe vazhdon te perdoret me semantike te njeanshme, te prere, pa i vene re mundesite semiotike dhe polisemike te kuptimit te tij leksikor. Prandaj, si edhe te perdorimi i qdo termi tjeter, do pasur parasysh mbeshtetja kuptimore e termit ne perqasje me realitetin objektiv, te cilin don ta emertoje. Veshtruar §eshtja nga ky kend, qe eshte i domosdoshem per te vene termin ne funksion te emertimit adekuat semantik, do thene se termi nacionalizem eshte ngerthyer ne kon¬ strukte gjuhesore antonimike d.m.th. eshte perdorur ne kuptimin negativ, kurse, sipas shtyses motivore te realitetit, ka qene kuptim pozitiv. Kjo deshmohet edhe nga kuptimi i ketij termi: nacionalizem (fr. nationalisme, lat. natio) 1. Levizje shoqerore-politike dhe kulturore, e čila lufton per mbrojtjen e te drejtave nacionale, per pavaresi dhe kulture ne shtetin 134 imperialist shumenacional; 2. dhenie epersi kombit te vet mbi kombe te tjera, nengmim dhe mohim vlerash te krijimtarise kulturore te kombeve te tjara, perpjekje per te mbajtur kombet e tjera nen zgjedhe, ne shtypje dhe ne eksploatim (dr. R. AIeksiq, Rečnik stranih reči i izraza, Beograd, 1978, g. 514, perkthimi yne). Shpjegim me te gjere rreth termit nacionalizem jep’ R. Tubiq duke e zberthyer semantiken e tij ne gjashte pika qe rrahin aspekte te ndryshme te veprimit te tij ne rregullime te nduarnduarta sho- qerore-historike ne raport me synimet e levizjeve ideologjike. Autori ve ne dukje se themeli ideor i teorive te ndryshme nacionaliste eshte aktualizimi i vazhdueshem i perparesise se nacionalitetit te vet ne sfera te rendesishme si ne ate ekonomike, politike, kulturore ose ushtarake mbi nacionalitete te tjera madje edhe me nengmim te tyre (R. Tubiq, Enciklopedijski rječnik marksističkih pojmova, Sarajevo, 1974, f. 283). Ne rrethanat shoqerore politike te vendit tone ve re Tubiq-termi nacionalizem nenkupton veprimet dhe botekuptimet qe TčUndershtojne barazine^ zhvillimin e lire veteqeveri- ses, bashkimin dhe vellezerimin e popujve tane si dhe zhvillimin e metejs- hem te tyre etj. (vep. e cit., f. 284). Nga kjo qe u shtrua me siper, del plotesisht e qarte se, heq ndonje eksponim me elemente nacionaliste te individeve ose te grupeve ose edhe ndonje montim, termi nacionalizem pa arsye shkencore ka vershuar publici- stiken e vendit ne shkrimet rreth levizjes se shqiptareve te Kosoves. Do vene ne dukje fakti se kerkesat e shqiptareve te Kosoves nuk qene as nuk jane nacionaliste sikunder u shpallen ne vleresime te ndryshme, porse ato jane kerkesa gjithepopullore shqiptare per barazi kombetare dhe per demokraci. Ky j^onstatim mbeshtetet ne te dhenen se ne levizjen demo- kratike te shqiptareve askund nuk u kerkua t’i jepej epersi kombit shqiptar mbi kombe te tjeraTaskund nuk u nen$muan vlerat kulturore te kombeve te tjera aq me pak as qe u provua per ta nenshtruar ndonje populi as tash, as ndonjehere ne historine shqiptare qe do te mund te quheshin veprime nacionaliste. Per ta hetuar aspektin polisemik te termit nacionalizem, ate do pare ne driten e rrethanave shoqerore te kohes, ne driten e levizjeve popullore per t’u gliruar nga zgjedha imperialiste. Nje levizje e ketille, perkatesisht nje nacionalizem i ketille, eshte i mbehishem dhe pozitiv, sepse nuk synon roberimin e asnje populli, por synon lirine dhe barazine e popul- lit te roberuar me popuj te tjere te lire. Pasi eshte keshtu, ne mendojme se mund te behet fjale per nacionalizmin ne kuptimin progresiv dhe, ne rret- hana te caktuara, sipas formave te manifestimit te tij, per nacionalizmin ne kuptimin regresiv. Nacionalizmi shqiptar, si levizje kulturore e gli rim tare per te drejta kombetare dhe per mposhtjen e zgjedhes se huaj, pra ne kuptimin »eksper- tet« e panjohur B. Pllana dhe Zh. Igiq, vegse shume me hereVne menyre te vazhdueshme nga gjysma e pare e shekullit XIX nga veprimfaria kulturore dhe politike e kolonive shqiptare, te cilat pergatiten organizaten e pare politike »me karakter te pergjithshem kombetar« si levizje glirimtare dhe kulturore per liri - Lidhjen Shqiptare te Prizrenit 1878 (R. Qosja, Histo. e let. shqipe, roman. I, Prishtine, 1984, f. 44). Naum Veqilharxhi ne vitin 1846 shkruan leterqarkoren ne te cilen jep programin politik ne shkalle kombetare per mbehine e ngutshme te njesimit te levizjes glirimtare. Kjo 135 levizje nuk rrezikonte aske, por ishte levizje per cjlirim kombetar nga perandoria turke, pra ishte nacionalizem ne kuptimin progresiv. Prandaj, shihet qartazi se jane te pambeshtetura pohimet sipas te cilave levizja shqiptare per demokraci dhe per pavaresi quhet nacionalizem ne kuptimin regresiv te ketij termi. Perdorimi i ketij termi ka si qellim ta arsyetoje represionin policor qe po behet mbi nje populi paqedashes-mbi popullin shqiptar. Dhe, po te mbahet parasysh tash sqarimi i termit nacionalizem, the- niet: »Kosova eshte toke serbe, asnjehere s’ka qene shqiptare, as qe do te jete«, »Keto jane troje serbe«, »Ketu (per Kosoven) ne zemer te Serbise« etj. te ngjashme qe po shprehen publikisht madje nga organet zyrtare te politikes serbe, jane thenie te vrazhda nacionaliste, sepse te mohosh pra- nine e nje populli qe me shekuj te tere, qe nga Teuta, Genci e Bardhyli eshte i ngulitur ne keto ane, eshte veprim tipik shovenist. 2. Ndarja e Kosoves nga Serbia nuk eshte separatizem Eshte e ditur se termi separatizem do te thote shkeputje, ndarje nga nje bashkesi, shtet, por ne rastin tone, perdorimi i termit separatizem nuk ka mbeshtetje logjike objektive per arsye se Kosova, ne vitin 1945, ne perberje te Sebise nuk hyri me deklarimin vullnetar te popullit qe do te mund te quhej pastaj pjese e pandare e saj dhe shkeputja do te quhej me arsye separatizem. Mirepo, sikunder eshte e mireditur, ne vitin 1945 Kosova hyri ne Serbi nen presionin e administrimit ushtarak dhe tash dyzet e pese vjet mbahet dhe shfrytezohet me dhune. Prandaj, per kete, me te drejte mund te thuhet se shkeputja e Kosoves nga Serbia nuk eshte separatizem, porse eshte permiresim i nje rrembimi te dhunshem qe pati pasoja te medha. Pra, as ky term, ne kete kontekst, nuk ka shtyse motivore semantike dhe si i tille nuk mund te pranohet. Dihet mirefilli se Kosova u mor dhe u mbajt me dhune ne kthetrat serbe deri me tash. 3. Nga Dy Korriku historik Kosova eshte Republike Do vene ne dukje se Deklarata e Kuvendit te Kosoves e dates 2 korrik nuk qe »e ashtuquajtura Deklarate e nje grupi separatisesh«, sig u quajt nga kreu politik serb, porse qe Deklarate kushtetuese legjitime e organit me te larte ligjdhenes - e Kuvendit te Kosoves, Deklarate e plotfuqishme e dele- gateve te zgjedhur ne menyre legale, e perfaqesuesve te denje te popullit, e čila permbledh ne vete kerkesat reale te popullit e qe eshte e drejte sovrane e tij per vetevendosje. Andaj, ata (delegatet) mund te quhen separatiste vetem nga radhet e qarqeve shoviniste qe synojne pushtimin jo ve tem te Kosoves, por edhe pushtimin e Jugosllavise. Nisma e marre kohe me pare per avancimin e statusit te Kosoves nga Krahina ne Republike ne kuader te Jugosllavise, qe u konkretizua dhe u shpall legale nga organi kompetent dhe plotesisht legjitim - Kuvendi i Kosoves me 2 korrik 1990, me miratimin e njezeshem te Deklarates kushtetuese, nuk eshte cenim i integritetit as te Sebise, as te Jugosllavise, sikunder u vleresua nga politika autokratike e udheheqjes serbe, vegse, 136 perkundrazi, eshte deshmi e begatimit dhe e zhvillimit shoqeror - politik te Serbise dhe te Jugosllavise; eshte deshmi se, Jugosllavia, me gjithe veshtire- site qe i ka, po shkon perpara me hapa evropiane drejt demokratizimit ne veper. Propaganda serbe se Kosova synon shkeputje nga Jugosllavia eshte vetem nje farse politike me ane te se ciles provohet te arsyetohet okupimi serb tash ne nje shtet sovran si? eshte Republika e Kosoves. Jo. Nuk kerkohet ndarje nga Jugosllavia, por u kerkua ajo qeu shpall ne menyre legjitime-Republika e Kosoves ne te cilen, si? thuhet edhe ne Kushtetuten e saj te shpallur me 7 shtator 1990 me te cilin akt Republikes se Kosoves iu vu themeli juridik, do te rrojne ne barazi te plote te gjitha nacionalitetet e kesaj Republike. Kjo eshte e vetmja rruge e tejkalimit paqesor te proble- mit te Kosoves. Sepse, tashme eshte pare se populli shqiptar eshte thelle- sisht i ngulitur dhe i vendosur per realizimin e te drejtave te veta sovrane. Nuk ka kthim pas. Data 2 Korrik 1990 do te radhitet nder datat me te rendesishme te historise shqiptare. Pa dyshim, ajo do te hape nje rruge te re per prosperitetin e te gjithe popujve qe jetojne ne Kosove. 4. Njohja e Kosoves Republike-obligim i ngutshem i Evfopes dhe i Senatit amerikan Pas shpalljes se Kosoves Republike, dhuna serbe sa vjen e shtohet. Vazhdojne te bien viktima te reja te pafajshme nga represioni policor serb. Per kete arsye lrimi i Kosoves nga okupimi serb eshte obligim paresor i te gjitha forcave paqesore dhe liridashese te vendit dhe te jashtme. Hapin e Sllovenise per njohjen e Kosoves Republike duhet ta ndjekin edhe njesite e tjera federale. Kete duhet ta mundesoje Jugosllavia, diplomacia e se ciles torikisht kudo deklarohet si zedhenese e paqes dhe e bashkpunumit, mirepo fatkeqesisht kjo mungon ne praktike. Deklarimin e lire te popullit shqiptar te Jugosllavise per vetevendosje me ne fund duhet ta mundesoje edhe Bashkesia Evropiane duke e njohur Republiken e Kosoves ngase Evropa nuk mund te quhet e lire e demokratike derisa ne nje pjese te saj mbreteron dhuna mbi nje populi sovran. Republiken e Kosoves pritet ta njohe sa me pare edhe Senati ameri¬ kan, por edhe OKB anetare e se ciles eshte Jugosllavia madje me ratifikim (teorik) te te gjitha konventave nderkombetare per te drejtat njerezore. Pasi qe Qeveria jugosllave eshte e paralizuar nga hegjemonizmi serb qe te veproje per ?eshtje te Kosoves, eshte detyre e ngutshme e OKB qe t’i dergoje forcat paqesore ne Republiken e Kosoves, ta nderpreje gjakderdh- jen dhe ta detyroje Serbine te terhiqet nga vendi i okupuar. Mr. Hasan MUJAJ Mr. Adem HAJDARAJ 137 Nderprerja e nje uragani Migjeni nuk eshte nje Rambo shqiptar, sig eshte shkruar diku, e aq me pak nje Lermontov apo nje Klajst i maleve tona. Ai eshte thjesht Migjeni, i vetemjaftueshem per te qene shkrimtar i madh shqiptar, nje nder me te shqetesuarit shkrimtare evropiane te viteve ’30, qe jetoi dhe punoi ne nje vend e ne nje kohe te veshtire tragjizmi i se ciles vulosi vepren e tij. Ajo eshte e paket si vellim, por me nje tension te brendshem te pazakonshem. Ne te, ashtu si ne veprat e verteta te artit, ndodh ajo dukuri e mrekullu- eshme kur biografia e shkrimtarit perzihet, mpikset e shumohet nga mijera e mijera biografi te tjera njerezish anonime, deshmia dhe drama e te cileve nuk figuron ne asnje kronike, enciklopedi apo histori te shtetit. Per te dhene gjithe kete rremet, i čili disa here eshte ne levizje te ethshme e disa here ne gjendje te ngrire, Migjenit iu desh te krijoje nje gjeografi te gjere, qe shtrihet nga fushat kontinentale ku enden popuj te tere gjer te kullat malesore ku jeta duket se eshte ngurtesuar pergjithmone. Atij iu desh te perdore forma e teknika te ndryshme te shkruari, te gershe- toje lirizmin me epizmin, komiken me tragjiken, sarkazmen me groteskun. Atij iu desh t’u referohet viteve te vjetra e te reja te njerezimit, nga krijimet parabiblike te personazhet e kohes, artistet e kinemase, boksieret e politi- kanet. Gjithmone per te realizuar nje vizion global te botes, qka do t’i siguronte vepres kumbimin universal, ai here do te hiqej menjane, per te deshmuar nga larg, si nje kronist epik. Shpesh ne prozat e tij te shkurtra ndihet romani, qe eshte ndryre e kalcifikuar, ne pritje per t’u zhvilluar me tej. Kudo ne vepren e tij ndihet ndalimi i parakohshem, nderprerja. Ai vete mund te mendohet si i tille, i nderprere. Por nderprerja e tij nuk qe e zakonshme, perderisa ajo eshte nderprerja e nje uragani. Ismail Kadare Migjeni shkroj pak, po veprat e tij jane te nje cilesie te larte artistike. Fuqia e tij e fjales, saktesia e pershkrimit, njohja e jetes, e guan perpara realizmin kritik ne letersine tone dhe e bene, ne te njejten kohe, nje realizem mili-ant. Lufta e tij me regjimin feudoborgjez e me imperializmin, besimi ne nje te ardhme me te mire, pikerisht socialiste, u dhane shkrimeve te Migjenit nje hov te madh romantik. Dh. S. Shuteriqi * * Shume shpirta preku dhe i shkundi nga lethargjia ky ze. Migjeni nuk fliste per bajraqe glorioze, per idhuj pa krena, per zana e shtojzavalle, per faqekuqe flokezeza, po per barkun bosh, per varferine mendore dhe tru- pore. Ky ze beri qe te shkumbezojne nga inati sundimtaret dhe kalemx- hinjte reaksionare te kohes, te cilet pandehnin se nje shkrimtar as mund, as duhet t’i mbertheje syte mbi toke, mbi jeten e perditshme, por mbi re, mbi 138 139 mjegullen e metafizikes, ose te shikoje prapa nga e kaluara, por kurren e kurres nga e tanishmja dhe e ardhmja. ... Migjeni eshte perkthyer ne 14 gjuhe. Veprat e tij lexohen edhe ne vende ku sot e kesaj dite njeriu vazhdon te rripet prej njeriut. Prandaj, pa rene ne megallomani, mund te themi pa frike se Migjeni i perket edhe njerezimit. Nonda Bulka * * Sa here kemi rilexuar vepren e Migjenit na ka dhembur thelle ne shpirt vdekja e tij e parakohshme. Sa here jam ulur ne klubin e Lidhjes se Shkrimtareve me shoket e mi te penes, kam perfytyruar Migjenin te ulur diku ne njeren nga tavolinat ne nje moshe tashme te thyer, te nderuar mes kolege ve. Ate, me teper se sa bacili i tuberkulozit, e theri per vdekje superndjeshmeria, e čila eshe pasoje e prirjes se natyrshme te poeteve te medhenj per t’i pare jeten dhe njerezit gjer ne palce, per te vuajtur edhe vete e per te protestuar pastaj per vuajtjet e tyre, ne nje shoqeri te ndertuar se prapthi nga ligjet e te »plotfuqishmeve« me bark shekullor gjithmone te pangishem. Ne dy vargje te nje poezie te tij Migjeni rrefen: »Perdite shoh qarte e ma qarte e vuej thelle e ma thelle«. Ja, kjo ia ka shkurtuar jeten poetit dhe i ka zgjatur namin e poetit te madh. Te shohesh qarte e me qarte e te ndiesh thelle e me thelle realitetin, njeriun, shqetesimet e tij! Ky eshte poeti i vertete i te gjitha koherave. Pa kete veti thelbesore ne rastin me te mire mundesh vetem te vargezosh, te vetekenaqesh e ta pesosh si narcisi. Poezia nuk eshte loje e formave, as amotorizem i nje intelektuali te ngeshem, por krijese e te parit qarte e me qarte dhe e te ndjerit thelle e me thelle. Migjeni eshte etalon per te matur temperaturen e gjendjes poetike: sa e ndiejme ate per te cilen shkruajme vargje. Ndoc Gjetja * * * Sidomos per shkrimtaret dhe poetet tane qe jane ne kerkim e ne afirmim te personalitetit te tyre ne fushen e letersise, vepra e Migjenit perben nje nga lendet e domosdoshme per formimin e tyre. Jeta e tij prej shkrimtari perben nje model te spikatur ne historine e letersise sone per menyren e perceptimit te thelle te realitetit, gje qe e shprehte ne orientimin e sakte e te shpejte drejt fenomeneve me thelbesore te shoqerise se kohes, ne kuptimin e drejte mbi rendesine e barazvlefshme te formes e te perm- bajtjes te gdo krijimi, i gfaredo gjinie qofte, t^ vogel apo te madhe, ne kerkimin e pareshtur per t’u thelluar e persosur ne te dy drejtimet, mpreh- jen a te vezhguarit te realitetit e njekohesisht pasurimin e perfytyrimit, si dhe ne shkrirjen ne nje te spontaneitetit me analizen gjakftohte gjate aktit te krijimit. Pra, duke ruajtur qenesine e vet prej poeti e prozatori te mirefillte, te dije t’i vere ne sherbim te tij edhe filozofin e sociologun. Ne 140 saje te ketyre cilesive jo te zakonshme, qe nuk mund te jene asnjehere vetem dhurate e gjenialitetit te lindur, por edhe produkt i nje pune teper kembengulese, ai arriti te lere gjurmen e vet te pashlyeshme te te gjithe brezat e rinj te shkrimtareve qe i erdhen Shqiperise pas vdekjes se tij dhe jetegjatesa t’i matet vetem me moshen e vepres qe na la trashegim. Besnik Mustafaj Nderim Agim Isaku Ne qe ia kemi zberthyer te gjitha figurat Migjenit, qe kemi analizuar kompozicionin dhe strukturen e vargut, ne qe kemi zbuluar hollesisht idete dhe problemet, qe para realizmit te tij rreqethes kemi shtangur; Te heshtim nje gast, te mendojme ererat me bore te Pukes, privacionet, jeten private, brutalitetin e zyrtareve, rrugen e Vrakes ne nje pasdite me shi, ndane liqenit, te pime nga nje kafe te hidhur me pak dhe te heshtim nje §ast ne nderim te Migjenit. Zgjimi Migjeni O vullnete te ndrydhuna nder grushta te gelikta te shekujve te kaluem! O vullnete te shtypuna me themra te ngurta te titajve te terbuem! Te dlet n’udhe per ne theqafje ketej-pari i rane dhe vatrat tona ne mjerim i perlane... O vullnete te ndrydhuna! O vullnete te shtypuna! Shkundeni prangat te mbrapshta! E me britme ngadhnjyese, me hove viganash, deshirash flatruese, turrnju ne te gjitha anet dhe poshte ne dhe zbritni. - Ndosht’ aty keni per te gjete fillin e nje hymni, qe Illyri e vjeter nder kremtime kendonte, ndersa zemra e kombit ne liri kumbonte. 141 O vullnete te ndrydhuna! 0 vullnete te shtypuna! Tash shigjetat e flakta te shprehjes suej zharitse drejtoni kah qiella ne bali te hyut a te dreqit, 1 čili fatin tone mbytte ne mnije te vete perpise - ta dije se te Birt’ e Shqipes folen’ ja ngrehen vetvetit. Qe fjala te jete ne burimin e vet etimologjik Rudolf Marku - Ne vend te esese - . Nder hendeqet me te medha, me te thella per njeriun, e ve$anerisht per intelektualin, duket se eshte ai qe ndan fjalen nga vepra. Perfytyroni nje djalosh te zbehte, me sy enderrues, me nje pamje romantike. Te duket e natyrshme qe ai te thote se eshte duke punuar nje disertacion me teme mbi sentimentalizmin apo mbi poezine e Serembes, te La Martinit a te Alfred de Mysese. Por, kur ti befas zbulon se djaloshi me fytyre te zbehte, qe di vargje te tera permendesh, ka dhe nje zyre te veten, e brenda asaj zyre ai ka nje shkathtesi te habitshme per te marre dyzet here ne dite ne telefon eproret e tij, duke u bere lajka nga me elokuentet, atehere ti dashje pa dashje peson nje si thyerje te lehte, duke mos dashur ta pranosh kete kundervenie. Atehere si ka mundesi qe dy pasione te kunderta te qendrojne harmo- nikisht brenda te njetit njeri? Udhetoj me tren, eshte mengjes heret, me mire eshte te thuhet se jane oret e fundit te nates nje vajze, študente filozofie, flet me pasion dhe rešpekt per pedagogun e saj Nenvizon veqane- risht natyren njerezore te tij. Oh, g’shpirt te mrekullueshem qe ka! Sa xhentil, sa i bute, sa njerezor qe eshte! Biseden e nderpret nje plake fshatare, e čila eshte e veshur jo dhe aq mire, sidomos po ta mendosh se do te ece neper rruget e Tiranes. (Vete veshja diši froteske e plakes i duket nje stonature e papranueshme studentes, sidomos kur ajo mendon shoket dhe shoqet ne oborrin e fakultetit intimisht studentja fillon ta peryase plaken me prinderit e vet pleq. Nje inkomoditet i lehte ndjehet brenda studentes). Plaka pyet nese mund te ulet ne njeren nga dy vendet bosh. Studendja e filozofise qe duket pernjehere se revoltohet nga ky guxim i tepruar, pergjigjet me nje »Jane te zena« e, kthen koken nga bashkebiseduesi i saj, nje študent i vitit te trete te fiskultures dhe fillon te shpjegoje humanizmin e Volterit e te Rusoit. Dhe une, vezhguesi i heshtur i kesaj skene, marr me mend se me sa pasion studentja e filozofise do t’i flase pedagogut te saj te nderuar per shpirtin e madh te popullit, per domosdoshmerine e njohjes se jetes se njeriut te thjeshte, pa i shkuar ndermend per hendekun mes fjaleve te saj dhe veprimit, te cilin, per fat te keq do ta harroje pernjehere. Natyrisht, natyra njerezore eshte e nderlikuar, ajo kurre nuk eshte e rrafshet, e sheshte, njedimensionale. Brenda natyre^njerezore perfshihet 142 universi, me pafundesine e vet, me dritat dhe blekhoullsat e veta, me vezullimin dhe erresiren. Dhe' pikerisht kendej vjen dhe bukuria e njeriut. Brenda ketij nderlikimi, nje njeri mund te flase keq, pa elokuence, me nje stonature vokale, dhe po ky njeri mund te beje veprime te mrekullueshme. Njeriu, brenda kesaj mosperputhje eshte i bukur, sepse ben veprime te natyrshme, shprehese, pa stonature. E keqja eshte tek pozimi, tek mungesa e sinqeriteti. Aq me teper amplifikohet problemi, kur ndarja e fjales me vepren merr ngjyrime sociale. Demokratizimi i vendit, per te cilin eshte aq e interesuar shoqeria shqiptare, krijon hapesira te gjera. Por, ndersa disa njerez, tarnam si ata arkitektet e zot, e shfrytezojne hapesiren per te ndertuar vepra te vlefshme, te mira, ne perputhje me progresin dhe njere- zoren, ca te tjere, me logjiken e qenieve te nates, te trembur nga hapesira e ndritshme e demokracise, ndertojne kulla fjalesh, si e si per t’u ndodhur »brenda«... Ne asnje kohe tjeter nuk duket me e padenje ndarja e fjaleve nga veprat se sa ne kohen tone te shunderrimeVe demokratike. Ne keso lloj koherash shfaqen dhe kamelenet e fjaleve. Ne menyre paradoksale, pike¬ risht tani qe koha eshte kunder tyre, ata shumohen me teper se kurre. Askujt nuk i pelqen te luaj me teper me fjalet, se sa'burokrateve. Termin dhe fjalen e perdorur burokrati kurre nuk i merr ne format e veta burimore, etimologjike ne te cilat ato funksionojne. P.sh. koncepti i fjales »demokraci« per burokratin nuk perputhet kurre me percaktimet leksikore dhe etimologjike qe japin fjaloret, qofshin dhe ato me akademiket e shken- coret. Njerez e tihe te burokratizuar, konservatore dhe konformiste, nga njera ane, tregohen parimore, neper mbledhje flasin me elokuence, duke perseritur fraza dhe citate te tera, kurse nga ana tjeter, kur mblidhen neper tavolina, shoqerisht, shprehin keqardhjen se demokracia po keqkuptohet, duke mendaur se bota fillon dhe mbaron atje ku jane ata vete. Demokracia, mendon nje burokrat, eshte ajo gfare quaj une demokraci. Dhe keshtu nis loja me fjalet. Nga nje ane te shirurit me fjale, euforiza, frazat e fryra, pompoziteti, nga ana tjeter kembengulja e verber ne metodat e vjetra, kapja si pas nje direku te nje anijeje qe mbytet tek prepotenca, megaloma- nia, sloganet. Te kthehemi ne boten tone letrare dhe artistike. Konformisti dhe xhongleri i fjaleve, mund ta shaje nje piktor neper leksione e mund ta mburre si snob ne nje bisede: shkruan nje artikull kunder nje shkrimtari e me vone ne nje rreth te ngushte te te ankohet perse ne nuk e botojme vepren e tij. Me i trishtuar eshte dyzimi i shkrimtareve dhe autoreve medioker. Dukej se pikerisht atehere kur autori mendonte ta gonte perso- nazhin e vet ne fshat, duke e percjelle me nje monolog lumturie, pikerisht dhe atehere autori fitonte sigurine se pikerisht atij vete (autorit, pra) npk do t’i takonte te shkonte ne fshat. letersia dhe arti medioker krijonte ate paradoks tetrishtuarhendekndares, qe mund te karakterizehej sipas devizes »realizem, por me nje kusht, te mos flasesn per realitetin«. Asgje nuk do t’i pelqente me shume nje njeriu te tille, se sa euforia sociale. Sa me teper qe do te thellohej distanca mes fjales dhe vepres, aq me teper do t’i nevojitej atij euforia, tarnam sig do t’i duhej ngushtices La Manshit mjegulla per te mos u dukur hapesira e frikshme. Lodrat e natyres se xhonglerit me fjalet jane shenje e depersonalizimit te njeriut, jane nje nevoje maske, jane shenja te jetersimit. Kam lexuar diku se nje diktatori latino-amerikan i pelqente te 1 43 paraqitej paradite me rroba femrash, e pasdite me rroba prifti. Ate dite qe vishej si maniak seksual, te nesermen e ndjente te nevojshme pet t’u maskuar si murgeshe ... Le te qendrojme tek nje fakt qe mund ta kete verejtur kushdo qe banon ne Tirane: askush nuk mund ta mohoje arritjen e shoqerise shqiptare ne drejtim te emancipimit te gruas. Por, secili nga ne eshte i vetedijshem se euforia, qofte dhe kur bie fjala per efnancipimin e gruas do te ishte naive dhe, pse jo, frenuese. Bashkimi i Grave te Shqiperise, por edhe radio- televizioni, permendin gra qe shkojne nga Veriu ne Jug dhe anasjelltas. Flitet per grrenjosje paragjykimesh, per nje kulture te re jetese ne fshat. Dhe keto jane nisma shume te mira, ndersa arritje me te vertete te medha. Por po ate dite ose te nesermen qe ke ndjekur kroniken televizive shikon gra fshatare te Tiranes qe zbresin ne treg, diten e diele. Pamja te jep nje ndjesi zori: fshatare te veshura gati ne forme uniforme (as praktike, as higjenike, as ekonomike, as kombetare, s’eshte veshja e tyre) e qe efcin me nje bindje te ligesht pas burrave, vetem per te shitur ate pak mali qe kane marre me vete. E kio ndodh ne kryeqvtet, kushdo e shikon gdo dite e veganerisht te djelave. A s’duhej te mendohej me tepet per kete kur flasim per emancipimin dhe kulturen e jetes? Flasim per edukimin patriotik, dhe duhet te themi se ka plot njerez qe ende nuk e dine se kush jane Dardani, Kukuzeli, Bigikemi dhe Bogdani. Ka shume njerez qe nuk e dine se ku qendron vegoria e gjuhes shqipe dhe origjinaliteti i saj, ashtu mund te jete ndonje qe vihet ne pozite te veshtire po t’i thuash te kendoje me fjale te plota himnin e flamurit. Si? Mund te pyes i nxehur ndonje mendje burokrate. Guxon te thuash se ka njerez qe nuk dine Himnin e Flamurit? Dhe po ketij njeriu, qe kjo e vertete e hidhur nuk i pelqen, po t’i futesh ne shtepi, mund t’i gjesh kaseta me kenge te Madones e »Hevi Metal«, por asnje te krahines se te pareve te tij. Ecen ne qytetin e Tiranes. Parku i madh do te ishte nje vend i persh- tatshSm per te ngritur nje varg monumentesh te heronjve kombetare. E pra, kemi folur shume per edukimin patriotik dhe per internacionalizmi proletar, por, ne fakt, del se pikerisht ne bulevardin »Deshmoret e kombit« heronjte kombetare i takon shume rralle neper buste a monumente, ndersa pergjithesisht ne Tirane i sheh te vendosur pa ndonje kriter te studiuar mire dhe, nganjehere (sidomos ne disa tabela rrugesh) ne vende jo shume te pershtatshme. Nxenesit neper shkolla kane mesuar per Jan Husin e Jan Zhishken, per luften e boereve dhe kryengritjen e kembezbathurve te Pekinit, por, po t’i pyesesh per luften e Degiqit, ndodh t’i vesh ne pozite te veshtire. Askujt nuk i vjen mire kur behen pohime te tilla. As artikullshkru- esit. Por fakti eshte se ne, veganerisht ne kushtet e sotme na duhet te bejme shume me teper per edukimin e njemend, jo frazist, te ndjenjave patriotike e per ngritjen dhe vleresimin e metejshem e serioz te vlerave kombetare. Frazisteve u pelqen te thone se ja, ne jemi patriote, duke mos ditur asnje varg nga Naim Frasheri, e duke mos patur as idene me te thjeshte per historikun aq te dhembshem te alfabetit shqip... Sheshit para Universitetit do t’i shkonte busti i £abeit a i Bogdanit, ashtu sig do te ishte ne natyren e Kulevardit te Deshmoreve te Kombit vendosja e monumenteve te heronjve kombetare te te gjithe historise sone, sig e ka dhe emrin bulevardi 144 Duhet ta themi se eshte gje e mire qe ne qytetin e Shkodres, vit per vit, festohet pervjetori i festes se Regit, por nuk eshte normale qe punonjesit e drejtorive, ndermarrjeve t’u marrin firmat punonjesve te tyre, per te shkuar -ne Reg. Nuk eshte normale, sepse festa e Regit eshte perkujtimore e luftes se popullit, dhe adminisratori burokrat nuk ka perse te marre pozen e nje perkujdesesi te tepruar mbipopullor, qe vetem atij i dhemb qe te shkoje sa me mire festa!... Do te ishte e tepert te kujtonim se kulti i fjales ne historine e shqipta- reve eshte monumental, i pashembullt Duket se fjala tek shqiptaret deri vone ka ruajtur ate freskine magjike te krijimit te pare (kjo eshte dhe njera nder arsyet perse shume linguiste ne bote e mesuan me qejf gjuhen tone). Maksima te tilla si »burri lidhet nga fjalet« kane digka nga urtesite e Solo- monit. Prandaj askund gjetke nuk do te dukej me e stermadhe hapesira qe ndan fialen nga veprimi njerezor, se sa ketu. 21. tetor 1,990 Fati i atdhetarit Kadri Rexha (Me rastin e 45-vjetorit te lindjes se Jusuf Gervalles) ... J. G., emigrant politik shqiptar arratisur nga Jugosllavia, me nensh- tetesi gjermane, gazetar, poet dhe muzikant vdiq me 17 januar 1982, ne oren 3.15, pas mesnate, gjate operacionit... ... Teksti i mbishkrimit u zgjodh me ne fund prej njeres prej baladave te tij, por drejtoria e varrezes nguli kembe qe te behej nje ndryshim ne te. Ishte prerja, ose per te perdorur nje fjale me te kohes, censurimi i fundit qe iu be J. G. ne jeten e te cilit kishte patur disa here nderhyrje te til’a, duke perfshire edhe vdekjen, e tij, e čila ne fund te fundit s’ishte vegse nje p r e r j e . Fund (Balade per vdekjen e J. G.) Ismail Kadare Ne plejaden e njerezve te kultures, te njerezve te mendimit dhe te veprimit revolucionar, te lindur ne Kosove pas Luftes se Dyte Boterore, Jusuf Gervalla ze njerin nder vendet me te ndritura. Jeta dhe vepra e ketij atdhetari te flakte, poeti te shkelqyer dhe revolucionari te paepur eshte shume e pasur dhe e thelle, ajo eshte deshmi e ngjarjeve te rendomta te jetes dhe e ngjarjeve te medha te kohes, ku ai vete ishte pjesemarres. E perjetuar thelle ne qenien e tij, e shkruar ne gjuhen e paster te popullit, vepra e tij eshte shume e pasur me ide te guximshme dhe perparimtare, me vlera te larta estetike, me figura te pasura e plot mendim. Talenti i tij i mrekullueshem dhe aftesite e tij te pashterrshme erdhen ne shprehje ne 145 gazetari, ne publicistike, ne komponim, ne interpretim, ne pikture, ne poezi, ne proze, ne drame, ne kritike letrare, ne kritike muzikore, ne kritike filmi, ne shkence, ne politike, etj. Megjithate, gjenialiteti i tij krijues mbeti i parealizuar, mbeti i pashprehur deri ne fund, u keput ne nismen e tij te mbare. Jusuf Gervellen e percolli fati i luleve te secilit populi, e percolli fati i gjenive, e pesoi ashtu sig e kane pesuar gjate shekujve mendjet e medha e te urta, te cilat digjen per te tjeret, te cilat qenien e tyre e shkrijne per t’ua ndritur mendjen te paditureve, per t’ua treguar te verberve rrugen drejt drites, drejt progresit, drejt lirise... Personaliteti i shquar i Jusuf Gervalles, gjenia e mendimtarit dhe e veprimtarit, erdhi ne shprehje ne menyre te vegante brenda viteve 1968-1981, vite keto te cilat i karakterizon dhuna e papare qe pushteti jugosllav e ushtroi ndaj popullit tone martir si dhe presioni i fuqishem qe ketij pushteti i behet nga forcat perparimtare te ketij populli per te drejta nacionale, ekonomike, politike, kulturore dhe arsimore, per liri me te medha dhe per barazi me kombet tjera dhe, me ne fund, detyrimi i pushte- tit jugoslav qe perpara realitetit te krijuar te leshoje pe ne favor te ndonje kerkese te popullit tone. Keto vite, ngjajshem me nje Hyriet te dyte, i shoqeron hapja eshkol’aveshqipe, botimi i librit shqip, njohja me e madhe e kultures dhe e historise kombetare shqiptare, zgjimi i gjithanshem i popul¬ lit, zgjerimi dhe thellimi i ndergjegjes se mirefillte kombetare. Aktiviteti 146 HciVLž, W, U-VA ' i- lvK--o^t -N 1 t ‘M>^a v-\Ar«Jv«*t i|§ O' > " 'V^^. A ‘' Wl( "d ^'-''i,•■'■'.■®\ > *..v —- ■V**;" vMtj, \■• WuS*h< a> ^ "r/ A Hi, \ ^t^vA. \i Ai.'v'-OiAjfy j 4|AV0w v-A\jJ K^oHV^vV §^vvvV«.\*xK^ -* v *yV Vt^'"VVv ^ .V- , ' t ^ dVv'-C^vvVv A C"t c d Hf JLlv 6 ^ v V v-V-.'*‘>v V 147 i Jusuf Gervalles do te shkallezohet, ne sasi dhe ne cilesi, si pjesemarres aktiv ne demonstratat e vitit 1968 dhe ngjarjeve qe i pasuan ato, si pjese¬ marres i debateve te reformes kushtetutare qe u kurorezuan me Kushtetu- ten e vitit 1974, si ithtare i flakte i unifikimit te gjuhes shqipe ne shkalle kombetare, si aktivist i palodhshem gjate vitit jubilar te 100-vjetorit te Lidhjes Shqiptare te themeluar ne Prizren, etj. Thene shkurt, aktiviteti i Jusuf Gervalles i perfshine vitet qe e pergatiten popullin shqiptar te shpertheje si vullkan kunder dhunes dhe roberise me ane te demonstratave masive ne pranveren e kuqe te vitit 1981. Vlen te theksohet ketu se nje veprimtari te ketille Jusuf Gervalla e zhvilloi edhe ne ciesine e njerit nder anetaret dhe udheheqesit me te shquar te organizates ilegale te quajtur Levizja Nacionalglirimtare e Kosoves dhe e Viseve Shqiptare ne Jugosllavi. Gjate dy viteve te fundit te jetes se tij, edhe pse larg atdheut, ne arrati, ai angazhohet me tere qenien e tij, e fut ne levizje gjithe potencialin krijues, punon panderprere. Me fjalen e gjalle ne mesin e mergimtareve tane ekonomike ashtu si edhe me fjalen e shkruar ne organet Bashkimi, Lajme- tari i lirise, Liria dhe Zeri i Kosoves Jusuf Gervalla angazhohet per kristali- zimin dhe per orientimin e drejte te kerkesave, te cilat, ne rrethana kohore dhe hapesinore, i shtroi populli i Kosoves nepermjet te demonstratave paqesore. Po ashtu ai u angazhua edhe per organizmin dhe per kanalizimin e patriotizmit te shtresave te gjera popullore si dhe te luftes se dreje te popullit tone. Ne menyre te vegan te, aftesite e veta Jusuf Gervalla i orien- ton ne perhapjen e se vertetes ne bote mbi tragjedine me te re te Kosoves, mbi masakrat ne mase, mbi kryqezaten me te re serbe kunder popullit shqiptar, kunder kultues dhe historise kombetare te tij. Njekohesisht, Koso¬ ven dhe kerkesat e drejta te popullit shqiptar ai arriti t’i beje ato geshtje nderkometare. Dhe, ne hovin me te madh te punes, ne vitet kur do te vije ne shprehje gjithe vitaliteti dhe e gjithe forca e tij krijuese, patriotike dhe revolucionare, ne kohen kur po beheshim perpjekjet e fundit per konsolidi- min e te gjitha forcave te organizuara patriotike dhe revolucionare, si brenda ne Kosove ashtu edhe jashta saj, ne kohen kur te gjitha organizatat ilegale, nen keshillat dhe nen kujdesin e tij te urte, po benin perpjekjet e fundit qe te shkrihen ne nje front te perbashket te Levizjes se rezistences dhe te aksionit te organizuar, me 17 janar te vitit 1982, e rrezuan per toke plumbat serbe, dora e armikut tone shekullor, duke e nderprere keshtu ne gjysmen e rruges se saj njeren nder kaptinat me te rendesishme, me origji- nale dhe njeherit me te dhimbshme e me tragjike te kultures dhe te historise sone kometare, e čila po shkruhej me mund e me sakrifica mbinjerezore. Te gjithe ata qe e kane perpara vepren madhore te Jusuf Gervalles do te ndahen prej saj te entusiazmuar deri ne admirim. Me ndjenje e vale qe te prshkon fund e krye, me arsyen e kthjellte te lexuesit te njerezishem, askush nuk mund te largohet prej vepres se tij pa ia shtruar vetevetes nje seri pyetjesh nga me te ndryshmet. Ku e gjeti ai gjithe ate force? Ku e muar ai gjithe ate kohe? Ku e ka burimin vitaliteti, guximi, humanizmi dhe vizionariteti i tij profetik? A ishte Jusuf Gervalla edhe ne jete misherim i madheshtise njerezore apo i tille shfaqet vetem ne vepren e tij? Kush dhe gka ndikoi ne shpirtin e tij qe te gjitha dashurite, gjithgka pati te gmuar e te 148 shenjte te lirise ne kuptimin e gjere te kesaj fjale... Dhe vargu i pyetjeve ne kete rast nuk ka te sosur... Si gdo njeri edhe Jusuf Gervalla eshte personalitet ne vete, por qe e shquajne te gjitha vetite dhe tiparet e gjenive. Ne jete dhe ne veper ai eshte origjinal, autokton, eshte ze i zgjuar i popullit te vet, eshte vetedije e ndergjegjshme e kohes ne te cilen jetoi dhe veproi. Ai jetoi ne te sotmen duke u kthyer ne te djeshmen dhe ne te njejten kohe duke shikuar larg ne te nesermen: kush nuk e parashikon te nesermen as qe duhet ta preše ate dite, theksonte ai vazhdimisht. Ai i ndjeu thelle dhe fuqishem baticat dhe zbaticat e njeriut tone ne ve^anti si dhe ato te te gjithe popujve te tjere. Fatin, vuajtjet, brengat dhe gezimin e cjastit te njerezve te atdheut te tij asnjehere nuk i kundroi si te huajat. Nuk u pajtua kurre me lajkat, kurrnite dhe me obskurantizmin e kohes. Nuk e hutuan e as e firkesuan premtimet, provokimet, shantazhet dhe kercenimet qe aludonin ta largojne ate nga rruga e nisur. Kishte besim te patundur ne njeriun, ne ardhmerine e bukur, ne progresin historik e shoqerore. Lajtmotivi i gjithe jetes dhe vepres se tij mund te perkufizohet ne vargun e nje poezie te shkruar nga ai: Ta duam njeriun, njeriun, njeriun... edhe pse thellesisht ishte i bindur se: ka varre per keta njrez ne token e skkelur te Kilit. Besim te cilin Jusuf Gervalla e shkroi dhe e vulosi edhe me gjakun e tij te derdhur ne dhe te huaj, edhe me mbylljen tragjike te aktit te fundit te jetes se tij... Jeta dhe vepra e Jusuf Gervalles nuk jane dy fenomene qe e kundersh- tojne njera tjetren, ashtu siq ka ditur te ngjaje shpesh ne kohera dhe ne mjedise te caktuara. Ato shkojne dhe shkrihen ne nje fokus duke e dhene keshtu sintezen e njeriut me te gjithe urtesine, njerezine, bukurine dhe madheshtine e tij. Megjithate, me emrin e Jusuf Gervalles nuk mund te perafrohet asgje qe e karakterizon e mbinatyreshmja, irealja, mitologjia apo ndonje fenomen tjeter i mrekullueshem qe si vel shpeshhere i ka mbuluar njerezit e medhenj dhe heronjt ne te kaluaren e larget dhe ne ate te afert. Lidhur me kete ai as vete nuk besonte se njerezit ne kete bote zbresin me ndonje mision te paracaktuar per t’i sherbyer ndonje cjeshtjeje apo mbare njerezimit, sig thote Bibla per Jezu Krishtin apo mitologjia per heroinen franceze Zhan Darke. Nje mendim te ketille, deri diku, Jusuf Gervalla e mbante edhe rreth geshtjes se lidhjes se fatit te njeriut ne jete me poziten e yjeve ne Yllesine e pakufishme. Para se gjithash, Jusuf Gervalla besonte se njeriu ne jeten e tij eshte farketues i fatit te vet. Vete lindja e Jusuf Gervalles eshte nje akt i thjeshte lindjeje, shembel- lyes me te gjitha lindjet e tjera te zakonshme, pa paraprirjen e ndonje enderre apo profetizimi tjeter se Kosoves martire po i lind nje prijes, i čili ne jeten e tij te shkurte do te beje mrekullira. Te pakten, kushtezuar nga rrethanat tejet te renda te kohes, lindjen e tij nuk e shoqeroi as krisma e pushkes, tradite kjo shekullore e popullit tone per dhenien e lajmit te gezuar se vatanit po i shtohet edhe nje jete, edhe nje krah pune, edhe nje pushke me shume. Jusuf Gervalla u lind ne Dubrovnik, ne nje fshat te pasur dhe njekohesisht te varfer te Kosoves se masakruar, ne nje kohe mjegullash te mbarsura me tradheti dhe me tragjedi te shumefishta, ne nje kohe kur toka e katundeve dhe e qyteteve tona po lahej me gjak me shume se me shi. Jusuf Gervalla u lind ne nje familje tejet te varfer dhe te plagkitur pameshire, rrjedh nga prindet analfabete, i ati bujk i pa toke, kagak i dety- 149 150 mar nga situata shoqerore historike, dhe e ema amvise, ndersa u rrit kryesisht larg gjirit dhe ngrohtesise familjare. Edhe shkollimi i Jusuf Gervalles ishte po ai i mocave te tij, kryesisht ne gjuhen dhe ne edukaten e pushtuesit, duke i munguar edhe mjetet me te domosdoshme per shkolle. Ne mungese te kushteve ekonomike dhe te mundesive te tjera, kembet e tij nuk arriten te shkelin ne asnjerin nga universitetet e lashta e ne ze te metropoleve te Evropes, dora e tij nuk e pati fatin e njerezve te shquar te shekujve te kultures dhe te shkences qe t’ua fshije pluhurin monumenteve te rralla te diturise dhe te kultures se perboteshme qe gjenden neper bibliotekat e njohura te planetit tone, syri i tij asnjehere nuk ka mundur te depertoje ne%arkivat e botes, te cilat me gjelozi te madhe ende i mbajne te fshehura deshmite e historise sa te lavdishme po aq edhe tragjike te popullit tone. Mesimet e para Jusuf Gervalla i fillon ne nje shkolle fshati, ne Prapaqan, qe t’i vazdhdoje me vone ne Peje, ku edhe e mbaron shkollen e mesmegjimnazin, ndersa fakultetin dhe studimet pasuniversitare i mbaron ne Universitetin e Kosoves ne Prishtijjnkth i kerkoje djemte dhe vajzat tua, qe prapa grilash, nder bodrume i kishe. Aty gjalle e t’forte me mbanit Ti dhe Besa (ah, kujtim i vagelluar!), isha zog stuhie e ju krah me jepnit ne bindje i patundur per te qendruar. 169 170 Kurre per jete s’do ta harroj ate nate, kur vone dhe i lodhur aty e bera gjumin, pas kuvendimesh per kete grimce atdhe, per ditet e bardha, lulet, fushen e lumin. Nata e kaluar ne nje shtrat vajzerie, me Henen n’dritare se§ m’u duk krejt e re, i perkundur plot endrra nanurie, fjeta e mendjes s’munda t’i vej fre. Kahdo qe syte neper ate dhome leshova, ngrohtesine Tende ne qdo skute e gjeta, sa here na rrah zemra, aty merr fryme Kosova dhe per ne pa Te, pike kuptimi s’ka jeta. I mjeri ti, i mjeri, O Esat pashe Toptani, ku u trete? Gjyq te rende historia t’beri e ti n’plehun e saj mbete. Vete fajin e pate pse naten e deshte perhere ne Shqiperi, me milet te fjetur te mbreteroje pa bezdi. Nata sterre emrin me erresire ta veshi e i bardhe mbet veq qefini. Turpin tend s’do ta lajne kurre Erženi as Shkumbini. Nen qiellin qe ia terrove, ne Atdheun e cunguar, shqiptarin qe e tradhtove, u ngrit ngadale kaluar, u ngrit nen qiellin gri, me grykehollen n’dore, ai mileti qe perbuze ti. ESAT PASHE TOPTANI 171 Me te huaj dhe e more, ti i Babe-Dovletit gjeneral, per te huajt gjithehere punove, token tende e shkele, medet e bere me hali! Gjuhe e gjak harrove pa hak, pa u dhene derman, ne dhe te huaj q’u trete, humbe pa nishan. Oi! Me temena i pranoje peshqeshet dhe gradat e te ziut sulltan! Mbi krye Gjysme-Henen e doje kurore, te te bente pak drite mbi Memen e gjore. Po ajo s’ishte e sfirnure, e kishe sakatosur ti,djali i prape plangprishes, qe jashte beje krushqi. Te treti Gjysme-Hena, fverboi ai Kryq i Zi, o si s’tu dhimbt Nena, qe te mbajti n’gji?! Ti po i hapje varrin tinza, o babezi, ia nxirrje jashte kamjen, bobo! ne fshehtesi! Harbuterit qe perbuze, me ankth qe i kujtoje tani te permendin me nje thartim goje. — Shikoni, u thone breznive, mallkimi i gjakut si te trete, perbuzja e tokes-Meme, damke e turpit per jete! 172 Harbuterit qe i dogje e i shkele pa meshire, kujtojne Libohoven, Avni trimin zemerdiire. E kendojne te vjetren, thurin nje kenge te re, i nderojne patllaken, qe te shtriu per dhe. Medet, naten si e deshirove perhere ta keshe ne Shqiperi, miletin te pergjumur, harbuterit ne kllapi. Me kamxhik ne dore, si bagetine, t’i goje, merak kishe giflligun me ta ta leroja,.. ^elesin e Kalase se Shkodres, te deres se shtepise, dhurate ti ia dhe krajlit, o pjelle e djallezise! Si ta bajti zemra, Nene-Rozafen pse e dhunove? Me ate thike tradhtie me zemer g’e qellove! S’te fali, jo toka-Meme, por polli n’Libohove trimin permbi shoke, Avniun me nam, qe n’Paris te shtriu gojehapur per toke. Ah, si e durove katilin, o truall i komunareve?! Nxirre perjashta horin, oj toke e proletareve! Ndonese nga re te pergjakura tokes arberore Dielli po i buzeqesh, kah e sheh drejt shtigjeve te reja kulshedren e mesjetes si e qelIon e zhvesh. Shih me g’guxim i beri hapat e pare mileti yt i dikurshem, tani djale vigaa, me grushtin shtrenguar e muskujt gelik, shkemb i patundur n’tufan, kenge e gdhendur ne granit! Endrren qe ka pare - krahehapten Liri, me bashkimin ne prag zgjenderr do ta beje ne driten pa kufi. TE VARRET E MARTIREVE Gjumin si te mos e beni t’qete ju bijte dhe bija te Lokes n’token tuaj stergjyshore kryelarte ne qendrojme prane jush e bjeshkeve madheshtore genjeshtra e mashtrime me neveri i peshtyet per ju ishin veg besa dhe e verteta ju mirefilli e ditet ku nis po kurre s’pyetet ku soset jeta varret tuaja si djepa per fardhmen mbesin neper brezat e kesaj toke ketu do fpushojne kujtimet tona dhe nder betime ndonje moter a loke per ju pikellimi vershoi token e qielli lotoi ne netet e vona as ne kurre s’do ta ulim koken se tash dielli ndrigon shtigjet tona 174 ne s’ju percollem me heshtje as me lot plakash vajtimtare por me grushtin shtrenguar iu betuam Kosoves krenare me dy gishta lart ngritur zogj t’shqiponjes dykrenore si brire capi n’perkrenare t’Skenderbeut nga fitorja ne fitore »Ich bin vveit fort von denen die reden wie ich« Gedichte Vetmija ka thithe eren e bjeshkes dhe fije bari as flete nuk lot. Te mnershem jane korbat e zez ne pushim mbi qarrat e vjeter ne pushim mbi qarrat e vjeter Mendja e njeriut nen hije sheston udhe gjaku e sosjen e pagjes ne mal e vrri. Die Einsamkeit hat den Wind des Hochlandes aufgesogen und es riihrt sich kein Grashalm kein Blatt. Schrecklich sind die schwarzen Raben stili iiber den alten Eichen auf der Spitze des Berges in der Mittaggsglut. Das Hirn des Menschen tief im Schatten ersinnt Blutbahnen und das Ende des Friedens landauf landab. LARG ATYNE QE Martin Camaj GJAKMARRJA BLUTRACHE FLASIN SI UNE 175 Fishkllim ere nder shelqe te ngime me ujna prrojesh- veshroi. te zanafillja, truemje se si i falen dreqit shpirt e korp, be te forta mbi gure, qiell e dhe. Jam larg atyne qe flasin si une sa hana qe bie prej rrezje ne rreze e pi qumesht n’vedra lanun jashte per me vu maže. Hutini i shkambit n’agim dhe guri n’uje perpijne tingullin e kuvendit te keq: n’agim njeriu bekon diellin si une! WEIT FORT VON IHNEN Wiz Zischen des Windes zwischen den Weiden die satt sind vom Wasser der Bache hore ich, vor Zeiten, Venviinscungen wie sie dem Teufel Leib und Seele vermachen schauerliche schvviire beim Stein, Himmel und der Erde. Ich bin weit fort von denen die reden wie ich so weit wie der Mond der von Strahi zu Strahi Fallt und aus Steintregen Milch trinkt die drauBen steht. Der Steinkauz im Morgengrauen und der Stein im Wasser schluckt den Klang der Verdammung: im Morgengrauen segnet der Mensch die Sonne wie ich! DITE SHIU NE MERTURIN E GURIT Bariu krah-thate te ura e zjarmit lodhet ndermend per dhite damatare perjashta: 176 ne goten e gveshun drite grigeh syzit e hardhiave nen gure e unure. Dhe tret nder andrra te perhime: mbi rrasat e gurit ne Mertur plasin syte e sqepve grime-grime nen dhambet e ujqve, kokrra groshe e drithi ne palare. Gjeli kendoi ne tra e u zgjuen prej gacash nder une pendlat - blete e gretha bashke: mija zane plašen ne trate e bariut. Dhe u Que krejt dheu ne kambe me lata e topra edhe arme te vjetra e u leshuen nder ujq. Mejti shiu ne Merturin e Gurit dhe dielli u ndejt ne perendim me rreze te lodhuna ne mishin e ujqve mbi dhambet e majeve ortare-kortare. REGENTAG IN MERTUR Der arme Teufel von Hirt an der Feuerstelle grubelt sich miide er denkt an das Unheil der Ziegen drauBen: im triiben Glas erstarren die Knospen der Weinstocke gewetzt wie Stahl am Feuersjein. Und er verliert sich in aschgrauen Traumen: auf den Steinplatten in Mertur brechen die Augen der Ziegenbocke in tausend Scherben unter den Zahnen der Wolfe weiBe Bohnen und Mais in der Kupferpfanne. :( Der Hahn krahte auf dem Balken und die Federn von gliihenden Kohlen und Scheiten vvachgeriittelt - Bienen und Hornissen! Und 177 abertausend Klange barsten im Hirn des Hirten. Und alle Leute sprangen auf mit Axten und Beilen und alten Waffen und stiirzten sich auf die Wolfe. Kein Regen mehr in Mertur und die Sonne sank mit matten Strahlen auf das Fleisch der Wolfe liber den Zacken der Berge in Fetzen zerstiickt Scheibe um Scheibe. Kenge lirie Xhevahir Spahiu Toka-qengj i therur, nen kthetrat e tankeve perpelitet. Ditet drithma dheu, netet thike pas shpine. Pyet bari: g’do te thote jete? Pyet i vrari: Hyj a dal ne Mesjete? Si lumenj te turbullt nga zemerimi flasin pergart poetet. Plumbin ua vodhen, me plumb i goditen, gotat delirante kryeqyteteve ngriten. Po foshnja i mbytur ne gjak. po plaku i keputur ne prag edhe te vdekur shpajlin shpage e fjale zgjimi: Bashkim-vellazerimi-perdekrimi. Po kenget, kenget a do te zgjohen pa pranga? A do t’ia shkule jeta me doren e vet ate thike te ngulur mbi shpine? 178 Kosova eshte ne muajin e nente dhe do te pjelle lirine. Dhe flej po munde Adem Istrefi Beje veshin shurdh e asgje mos degjo, beje syrin qorr e mos shih, asgje mos kujto $’ka ngjare ne kete nenqiell, si e kane rremihur token tanket, e si i kane peshtyre me plumba gjinjte e grave milicet dhe harroji ata te mjere buze - e vesh - e hundeprere, asgje mos fol dhe mos shih asgje, mos shih as ne enderr femije te therur ne fyt, as femije... dhe vetem shtate mije, oj nene te helmuar ne kete dite-nate barbarish e te mbrapshte, prandaj mbyll syte e flej, po munde zgjohu po munde, ne da§ vdis prej frike ne kete dite-nate te harbuar ballkanike, ne kete tollovi ethesh gmenduri, ne keto mrizime merish, murgjeri-bizanteri, kur varrmihesi bertet - po ta shtroj sofren e dasmes, kur vajatorja te shan te gjalle e te vdekur, kur hajni ngasherehet ne vaj se ia vodhen kepucet e vjedhura ne token e zbritur nga qielli me litare e nga vete zoti te premtuar dhe dhunuesi vete dhunen mallkon dhe gjakesor-vrasesi vete te vraret fajeson, fajeson vetveten tirani pse u be demokrat, e me kaq tepri te tjereve ua dha lirine, lirine e te drejten per ta mbajtur ne fyt litarin, e vetem nyjen pakez per ta shtrenguar - tirani 179 (shih sa pak kerkohet - sa pak mirenjohje!) sa pak therori per gjume te amshuar u dashka te kesh per paqen tende e ti, Kosove, s’dashke te degjosh!!!. Apo si i thone asaj: Hyp se te vrava, zbrit se te vrava? Memento Kosovare Vlora Jonuzi Duke ruajtur dike nga dikush leshuan gazin qe sjell lot. Duke bere dreke griu qepe e lotet i rodhen prape. Ne mbremje shikoi lajmet ne TV dhe lotoi kur femi - jen e pa te vrare nga policet. Te nesermen derdhi lot gezimi qe erdhi liria. Tere jeta i shkoi — ne lot. Ylli i ri Fazli Grelgevci Dikund, ne harrnat e horizontit- rrine i zhytun ne pellgun e vetmis nji yll i ri qe pa pra gjemone... gjemone... Se, drita qe dikure me gjuhen e zjarrte lepinte shpresat... u trete deshprueshem nen hijen e kraheve te nates verbet. Ne barkun e erret... mundohet me i qele, dritaret e zemergjansis me $elsat e kohes, qe ne hapsinen e pakufishme te deshirave ndoshta... ndoshta... 180 ndizet ndoj yll debues i errsines verbuese, tue ndrigue thellsin e shpirtit mistike e perpara hapat flakerohen ne shigjetat e rrezeve bleroshe- mbrapa gjurmat e mykuna le ti perbije terri i shekujve dermues. E nesermja e eqtueme ne vapen pervluese le te pret pa meni- si vjollcat e njoma qe presin stinen e buzeqeshun, Se, Po ndizen... Po ndizen... me mija Yj te Rije- me vrull te kangeve tue pertrije... DIKUR Kukjedra e tmerrshme me shpata fpergjakuna nga muskujt e fuqishem u nda, Diellin nder keto male kush s’e pa- qelesha e perbuzun kur u la n’djerse t’mykuna. Edhe kanga u shafit n’perleshjen e rrakatun t’stuhive t’kobit verrshuem- qenjet e stermundueme notuen, n’liqejt e gjakut fvllaznive fshkurmuem... Parzmat shkrepin, si rreze radiumi- n’jehona t’agueme fdeshirave shigjetuese, gjoksi i maleve kreshnike buzeqesh e kunorizon dufin e kerthijve qe po lindin, si hana ndriquese ne tiollin e zemrave tona, ku kalli i art po gufon. DJE SOT NESER 181 Me deshprim dermues fmallit shtangues do tua tregoje prrallen e bishave te terbueme, lindjeve fardhshme qe do te vallzojne nen ritmin e joneve te kohes... Sarajeve, 1960 Mos paga kange ma te dashtun se Ty... Jete e jetnave neper brezni e kohna Te filizat je ba flake realiteti e sy E mrekullueshme, e stolisun me cohna... Mos paga kurr dashni tj eter Perveg lulishtes sate Me te idealizue me vargje n’leter Neper brigje e shpate ... Mos paga gaste lumnije Jeten nese e kursej per Ty... Rrugen e kemi legjende trimnije E besen n’zemer ndry... Mbetesha pa sy, duar, kambe e veshe Tradhetarin ne gmofsha... Plumbat e urrejtjes kam me ia reshe, As n’miresi, mos i buzeqeshesha!. ... Kushdo qe n’mashtrim, trollin shikon Mallkue i qofte dheu nen kambe, Me lajka jeta kujt i perendon- Ardhemenise i lene mesim e damke... 18. 12. 1963 Dobroshevc-Drenice FLAKE DASHNIJE NJERIU Njeriu asht shigjete helmuese,. Krahnorin e jetes qe etjerre, Njeriu asht flake piklluese- Kange e vaje nTurtuna tjerre ... 182 Njeriu asht dhe gezim nder troje- Kallin e gezimit n’dashni mbeshtjelle, Njeriu a dhe, thnegel nder hoje- Brenga e vuetje ne krahnor e mbielle... Njeriu pra, asht mrekulli e natyres Me gjak t’idhte, e t’ambel nder dej, O, njeriu a je malli n’vargoj t’ures Qe pasmen e shpreses e gjen neper dej... 18 . 2 . 1962 Prishtine Poezite i zgjodhi: Blerim GREI^EVCI FLUTUR ILIRE Sterkalat e batices se gjakut s’te jane lot per lot t’i marrin Per vathet e gndukur ilir Hene eDlell t’i veje Floket e shprishura ne bystek Shote t’i lidh Ne zemer Okarina e Arte rapsodine e fitores ta kendon Kosove Flutur ilire Gravure ilire Afrim DEMIRI Xhuzepe Skiro’ Di Maxhio ...38 Perpoqa ketu nje vajze spixaniote qe mburrej per rrenjet e saj 183 perpara meje qe ushqhesha me fjalet qe i dilnin nga goja. E i thame se bashku arberisht shprehjet e zakonshme se gjaku nuk behet uje se gjaku yne eshte i shprishur se jemi gjithe te nje gjaku! Por une deshiroja te flisja per buzet e saj arbereshe per syte e saj arberesh per shtatin e saj te hijshem arberesh per ecjen e saj arbereshe per mendjen per endrrat per deshirat per gjith§ka qe kish arbereshe e jo vetem per gjakun tone te perbashket qe edhe nga afer na mban njeri-tjeres larg! Incontrai qui una giovane spezzanese che vantava le sue radici davanti a me che mi nutrivo delle parole della sua bocca. E insieme le dicammo in albanese le solite espressioni che il sangue non si fa acqua che il sangue nostro e disperso che siamo tutti di uno stesso sangue! Ma io volevo parlare delle sue labbra arbereshe dei suoi occhi arbereshe del suo fascino arberesh del suo incedere arberesh dei pensieri dei sogni dei desideri di tutto quel che di arberesh aveva e mn solo del nostro identico sangue che anche da vidno ci tiene lontani Euno dalkaltra! Ngalibri: »Metafore« 184 Nga zenitet e poezise moderne evropiane Nga se eshte bere ai Erih Frid Vdekja ime eshte bere prej monedhave dhe prej kartemonedhave Vdekja ime eshte bere nga rruget ne shkolle dhe ne pune Vdekja ime eshte bere nga nje ore e ndalur dhe nga detyrat Vdekja ime eshte bere nga gazetat dhe milicet nga cigaret dhe rakite nga sheqeri, buka dhe gjalpi nga dashuria nga fati dhe nga fatkeqesia nga zemerimi dhe durimi Vdekja ime eshte bere nga prinderit e mi dhe nga femijet e mi nga deshtimet e mia dhe nga sukseset e mia nga skllaveria ime dhe nga liria ime nga shoqeria ime dhe nga vetmia ime nga mosbesim im dhe nga besimi im nga shpresa ime dhe nga zhgenjimi 185 nga te menduarit tim dhe nga harresa ime Vdekja ime eshte bere nga gjinia ime dhe nga zemra ime Vdekja ime eshte bere nga netet e mia dhe nga ditet e mia Vdekja ime eshte bere nga zgjuarjet e mia dhe nga fjetjet e mia Nga jeta ime dhe nga jeta juaj dhe vdekja MBI URINE E BRENDSHME U perkula per t’i puthur pizmen e shendritshme te zeze zoteriut tone atehere ai tha: Me poshte! Kur u perkula edhe me ndjeja ne mua madherishem kundershtimin e shty!les se kurrizit qe nuk donte te jete e shtremberuar I gezuar u hoqa zvarre mirenjohes ndaj zoteriut tone per kete perjetim ne brendine time dinjitet dhe fuqi PERSHTATJA Dje fillova te mesoj te flase 186 Sot po mesoj heshtjen neser do te le mesimin KERKESE PER TE HARRUAR »Sikur te donin perfundimisht t’i harrojne pretendimet e tyre te vjetra!« Argument cionist Mos u bej i marre thot era Bota sillet metej Cdo gje ndryshon Te qenmen duhet harruar Sikur te kishe mundur te harroje aren tende thot korrja e helmuar dhe sikur te kishe mundur te harroje shtepine tende te bardhe thot germadha dhe sikur te kishe mundur ta harroje shtamben e madhe thojne copat e thyera dhe sikur te kishe mundur ta harroje ullirin thot cungu dhe pemet e portokajve thot korija e djegur dhe sikur te kishe mundur t’i harroje dy motrat e tua thot rruga qe shpien te varret dhe sikur te kishe mundur t’i harroje klithmat thojne veshet atehere do te kishe mundur te pushosh ta hedhish veten ne rrezik pastaj mund te shkosh larg si hurma ne barkun e anijes pastaj do te kishe mundur te jesh i lire si nje kokerr- rere perfundimisht i lire prej atdheut qe ti e ke humbur 187 Bota sillet me tej Te qenmen duhet harruar patjeter Mos u bej i marre thot era qe fryen prej debuesve tu DEGJO IZRAEL Kur qeme te ndjekur une isha njeri prej jush Si mund te mbetem i tille kur ju beheni ndjekes? Malli juaj ishte te beheni si popujt tjere qe ju ju vrane Tani jeni bere si ata Ju i keni mbijetuar ata qe qene te eger ndaj jush Valle jetoni egersine e tyre ne ju akoma Te rrahurit i keni urdheruar: »Zbathi kpeucet« Si cjap te shushave i keni debuar ne shkretetire Ne xhamine e madhe te vdekjes sandalet e te cileve jane rere po ata mekatet nuk i pranuan qe ju deshet t’ia vini Gjurma e kembeve te zbathura ne reren e shkretetires do te qendroje me shume se gjurmet e bombave tuaja dhe tankeve J g ESHTE JETA? Jeta eshte ngrohtesia 188 e ujit ne banjen time Jeta eshte goja ime ne gjirin tend te hapur Jeta eshte zemerimi kunder padrejtesise ne vendet tona Ngrohtesia e ujit nuk mjafton Une duhet edhe te llokogitem branda Goja ime ne gjirin tend nuk mjafton Une duhet edhe ta puthi Zemerimi kunder padrejtesise nuk mjafton Ne duhet ate edhe ta shqyrtojme dhe digka duhet bere kunder kesaj Kjo pshte jeta NE KRYEQYTET »Kush sundon ketu?« pyeta une Ata thane: »Populli natyrisht« Une thash: »Natyrisht populli por kush sundon pernjemend?« UDHEZIM PER TE RUAJTUR FUQINE GODITESE shume armiq, shume nder! 189 Arrmqte jane shume larg te larguar dhe shpesh shume mire te siguruar prandaj beni miqte armiq dhe goditi ne turi Keshtu i ben ata me plot sukses kundershtare dhe mund te mburresh: Une isha i pari: ai qe u ngrit dhe goditi ne lufte kunder tyre I FSHEHURI Une duhet te mesoj te fshihem prej ndjekesve dhe keshtu gjendem ne rrezik te dyfisht Ndoshta ende jo mjaft mire i fshehur prej tyre dhe ndoshta tanime shume mire i fshehur prej vetvetes GATI GJITHCKA Kohen e te mesuarit e kam pas meje Mesova te degjoje dhe te shoh: Gati gjithe njerezit vepruan gati gjithe njerezve gati gjithegka Dhe gati gjithe njerezit qe gjith^ka u ishte bere 190 thane me z e gati te shterrur »Do te vije dita Dita kur ne gati te gjifheve gati gjithgka do t’ju bejme §ka ata na kane bere neve« I degjova kete vet duke e thene gati fjaleperfjale Dhe derisa kjo gati gjithegka te jete gka duan ata apo gati gjithecjka 5 ’dijne nga ajo se q’duan ata kjo dite per te cilen gati te gjithe enderrojne perseri vetem gati do te vije kurre krejt pernjemend Vertete kete e kam mesuar dhe dua gati te them aq mesuar sa te degjuarit dhe te pamurit me ka lene Tani kohen time te te mesuarit e kam gati pas meje PER NJOFTIM A eshte demokraci aty ku nuk guxon te thuhet se ajo nuk eshte demokraci e vertete vertete nje demokraci e vertete Marre nga libri »Nje qind poezi pa atdhe«. Me kete permbledhje ERIH FRID fitoi gmimin e »Botuesit Nderkombtar« me 1 maj 1977. Poezite e tija dokumentare, politike me plot ironi kane vene themele te reja poezise se ketij Hoji ne pergijthesi. Pershkak te citateve te falsifikuara u denoncua ne gazetat konservative dhe erdhi deri te eliminimi i poezive te tij nga librat shkollore, prej ministrit te kultures ne Bavari, e gjithe kjo, pershkak te poezise »Degjo Izrael«: Ne poezine »Liria per te hapur gojen«, 191 thot: »Nuk guxon kjo te shikohet njeanshem, se liria per te hapur gojen eshte e drejte e barabarte per te gjithe, per shembull edhe per autoritet«. ERIH FRID u lind me 1921 ne Vien; iku ne Angli me 1938 pas pushtimit te Austrise. Prej vitit 1946 shkrimtar i lire. Perveg poezise mirrej edhe me shkrimin e romaneve, drames si dhe me perkthime. Perktheu nga anglishtja, hebraishtja dhe greqishtja, ne mes te tjerash: Shekspirin, Dila- nin, T. S. Eliotin etj. nga gjermanishtja: Naser Aliu Gjermani Adem Demagit Agim Dogi -kange- Thashe t’ia nisi sot nji kange Po nuk di nga t’ia filloj. Se nga malli digjen zemrat Fjalet gdo zemre ja kerkoj! Bjen sharkia e don t’plasi Se gdo trim eshte pushke-lirie Po qai burre Adem Demagi Qenka mal me palce-Shqipnie! ... Kater mure, kater mbeten 30 vjet s’te qiten fare Per liri e per fverteten Bane qiell nji dritare. Ti qe mbete shkamb nder male E s’u sose 30 vjet. Per Kosoven LIRINE fale! E LIRINE le amanet! Morre formen e Flamurit Y11 i rralle permbi Shqipoje Syrin prush e zemren burrit Te thote bir nana Kosove. 192 193 Ban gajret Adem Demagi! Se per ne do jeshe pishtare Pasha besen s’mund t’a vrasi Askerkush Kosoven mbare! Se nuk shterret ujet e Drinit Nuk rrashohet pavica! Kosovari sapo t’lindi Thote: - Unč jam Azem Galica! TRIMAT E KOSOVES Kur i thane kosovarit: — Qohu burr a kap sharkine! M’ia kallzo botes dhe krajlit, qysh m’a ke ti historine. Kosovari hapi zemren e i buroj nji det me gjak. I numroi emen per emen ato trima qe s’jane pak! Kush e ka fjalen rrufe? Kush m’a fort hallet ti kjan? Profesori Rexhep Qosja. Mal me mend e djale Plevian! Kush kali jeten per liri? Kj^sh ma fort e don Kosoven? Kush kerkon DMOKRACI?! Kush s’e njeh Ibrahim Rugoven. Kush i del hasmit perballe se ja jep forcen LIRIA Kush i thote Kosoves Nane? Ai asht baca Zekeria! Kujt s’ju drodh nji here qerpiku? 30 vjet burgu s’e plaši? Asht USHTARI I LIRISE - Kosovari Adem Dema^i!! Por nuk del as nate e gjate, nuk mjafton as muaji as viti Me i pru trimat neper kange, qe Kosova-Nane i rriti! Dialogu ’90 Guri Sylaj POLICI: Kurt-Shkurt NIKAD DJALOSHI: Jo fort gjate-fort ngat’ 194 POLICI: Kosove-Metohi OVO JE SRBIJA DJALOSHI: O burre-Kurre SERBI dhe pike KOSOVE PO- REPUBLIKE! Rab 1990 Fjala e kryetarit te ShKSh »Migjeni« te Lubjanes ne Bazel Gani Buginca, kryetar i ri i ShKSh »Migjeni«. Kam nderiti te ju pershendes ne emer te Shoqates Kulturore Shqiptare »Migjeni« te Lubjanes, te cilen te gjithe shqiptaret kudo qe jane e ngriten ne kembe dhe e mbajne gjalle si nje organizem te fuqishem te geshtjes sone kombetare e kulturore. Ju na ftuat, e ne erdhem ne kete tubim tuaj, qe dhimbjen krenare dhe shqetesimin ta ndajme sebashku ne keto kohera te stuhishme dhe gaste venclimtare per kombin tone. Ne ishim shoqate kulturore por rrethanat na detyruan qe te inkuadrohemi ne Levizjen gjithkombetare per Liri, Barazi dhe Demokraci, intenca keto, universale te njerezimit. Ne sot krenohemi qe ishim nder te paret qe drejtpersedrejti iu kundervume politikes antis- hqiptare te qarqeve serbosllave si dhe tradhetareve te kombit te cilet ishin vene ne sherbim te kesaj politike. Kurse ju, me letrat dhe thirrjet e juaja, thuaja te panderprera, na nxitnit dhe na jepnit kurajo per pune edhe me me ngulm qe njehere e pergjithmone t’i themi totalitarizmit serbosllav Jo, gjithashtu t’i themi cenzures dhe autocenzures Jo, sepse shqiptaret Evropa i njeh si liridashes dhe paqedashes, megjithese ajo me diplomacine dhe strategjine e vet politike e krijoi problemin shqiptar te cilin patjeter duhet ta zgjidhe drejt, me mjete politike, nese don te jete e qete! Pas Luftes se Dyte Boterore dhe ndarjes gjeopolitike te Evropes dhe Ballkanit, shqiptaret pesuan keq, por sot shqiptaret jane vetedijesuar dhe kane dalur ne skenen politike nderkombetetare si subjekt i forte politik e civilizues duke e fituar l^redibilitetin e nevojshem per nje veprim diplomatik per zgjidhen e gesht¬ jes se tyre. Shqiptareve, qarqet nacionalsocialiste dhe getniko- militariste ua imponojne lulten qe dhjete vjet, per qellime te caktuara, por shqiptaret sot e dijne se gjate historie se vet kane lufpiar dhe derdhur gjak mjaft edhepse ata nuk i frikesohen luftes, duke qene Te vetedijshem se kurre nuk kane qene me te forte, por durimi shqiptar sot eshte ne interes te paqes dhe sigurise ne Evrope, ne kohen kur Luftat e ftohta ne mes te superfuqive perfunduan pas bashkimit te dy Gjermanive. 195 Gjermanet arriten te bashkohen me urti dhe menzuri; te njejten rruge po e ndjekim edhe ne shqiptaret sot, mirepo geshtja e shqiptareve, ne keto rrethana mendojme se do trajtim shkencor, gjakftohtesi dhe mirekuptim te te gjitha paleve te interesuara. Per kete qellim, Sh. K. Sh. »Migjeni« do te organizoje sesion shkencor ne temen geshtja nacionale shqiptare ne Ballkan dhe Evrope, si geshtje integrale e jo parciale. Ne sesionin'qe do ta organi- zojme, do te ftojme te gjitha Akademite e Shkencave te Republikave Jugosllave, Akademine e Shkencave te Republikes Popullore te Shqiperise, ate te Rumanise, Bullgarise, Greqise, dhe Italise e njekohesisht do te ftojme vezhgues nga Federata e Helsinkut per te Drejtat e Njeriut, pastaj Amnesti International, Parlamentin Evropian, Kongresin Amerikan etj., sepse Evropa po peson ndryshime gjeopolitike, e ne keto ndryshime duhet te zgjedhim geshtjen tone, kuptohet ne menyre demokratike. Duke u mbeshtetur ne te dhenat shkencore te ketij sesioni ne shqiptaret do ta hartojme programin nacional, ne platformen e te cilit besojme, se do te angazhohen te gjitha Partite Politike Shqiptare, Levizjet dhe Komitetet, asociacione e individe, kudo qe veprojne ata. Prandaj, ndonese jemi vonuar rreth kesaj geshtjeje, prap se prap me angazhimin e ne te gjitheve do t’ia dalim te organizojme kete tubim te domosdoshem shkencor ne Sllovenine demokratike. Per kete qellim, bashkombes te nderuar, ju ftojme qe te angazhoheni me ndihma dhe sygjerime si dhe pjesmarrje aktive ne te, qe ky te senderto- het ne te mire te qenies sone gjithkombetare. »Migjeni« jemi ne te gjithe. Atdheu mbi te gjitha, po e perseris atdheu mbi te gjitha, fitorja eshte e jona! Mireupafshim ne Trojet tona te lira e demokratike! Bazel, 13. 10. 1990 Apel mladinskega parlamenta Kosova mednarodnem javnem mnjenju Kosovo hoče v Evropo Julij 1990 — Srbija je 5. julija uvedla »OBSEDNO STANJE«. Razpu¬ stila je Kosovski Parlament, vlado, radio in televizijo Priština pa je dobe¬ sedno okupirala policija. Tretjič v zadnjih devetih letih so se na Kosovu razglasile »izredne razmere«. V teh devetih letih je bilo ubitih več kot 100 Albancev, ranjenih najmanj 500, obsojenih na dolgoletne zapore kazni pa več kot 10000 ljudi. Najmanj 400 Albancev je bilo v »izolaciji« (zapor brez sodnega procesa, brez pravice do odvetnika), v policijski obdelavi (zasliša- vanja organov državne varnosti, posebni dosijei) pa celo 600000 Albancev. Vse te ukrepe je na Kosovu izvajala jugoslovenska in srbska država v borbi proti zahtevam absolutne večine albanskega prebivalstva, ki ima na Kosovu več kot 90 odstotni delež v celokupnem prebivalstvu pokrajine (na Kosovu živi okoli 1,8 milijona Albancev). In kakšne so te zahteve, postavljene na legalen način (preko institucij, torej nenasilno, brez uporabe kakršnih koli sredstev zastraševanja)? 196 Kosovci zahtevajo svobodne volitve, večstrankarski parlament, državljanske in nacionalne pravice, kakršne uživajo vsi Evropejci. Toda na Kosovu še vlada komunistični režim (nobeno gibanje, ki nasprotuje ali kritizira sedanjo oblast ni dovoljeno), še živi komunistično nasilje, komunistični teror. Albanci zahtevajo politični pluralizem, pravno državo (vladavino prava) civilno družbo, dobivajo pa pluralizem policijskih metod nasilja, državo zatiranja in apartheida (za srbe na Kosovu obstojajo posebne šole, avtobusi, rudniki in tovarne) in družbo, v kateri policija in vojska uvaja »red in mir«. Albanci pa kaznujejo s po 60 dnevi zapora samo zato, ker so nekje dvignili dva prsta v znak zmage. Kosovo je danas območje teme, komunističnega brezumja in državnega terorja, kakršnega v zadnjem desetletju na evropskih tleh ni bilo. Proti tej temi Albanci prižigajo sveče in dvigujejo dva prsta v upanju, da Evropa ne bo dopustila da se na njenem območju tako drastično teptajo državljanske in nacionalne pravice. Zadnji ukrepi srpsko-jugoslovenske države so Albancem odvzeli pra¬ vico da na legalen institucionalen način - preko svojega parlamenta, svoje vlade in svojih javnih občil — povedo kaj mislijo o razmerah na Kosovu. Očitno je Srbija pripravljena na vojno s Albanci, na pacifikacijo Kosova. Očitno pa je tudi da okoli tri milijone Albancev, kolikor jih živi v Jugoslaviji, ne želi vojne, ne želi novih grobov, krvi, solz, smrti in tragedije v pokrajini. Kosovska tragedija kaj hitro lahko preraste v nov spor evropskih razsežnosti, v spor, ki bo razbil na drobne koščke vsa prizadevanja, da v Evropi zaživi trajen mir, popuščanje napetosti in toleranca. Zaradi tega mi, predstavniki Parlamenta mladih Kosova (del kosovske alternative, ki šteje več kot 130000 članov) s tem dopisom opozarjamo evropsko javnost, da na tem prostoru obstaja nevarnost izbruha vojne. MI ŽELIMO MIR, TOLERANCO, RAZUMEVANJE, POPUŠČA¬ NJE NAPETOSTI, V EVROPI HOČEMO BITI POLITIČNO, PRAVNO, DUHOVNO IN MATERIALNO IN NE LE GEOGRAFSKO. MENIMO, DA IMAMO PRAVICO ZAHTEVATI, DA SE EVROPA ZAVZEMA ZA TO, DA NA KOSOVU ZAVLADA MIR, POLITIČNI PLURALIZEM IN PRAVNA DRŽAVA. BREZ MIRU NA KOSOVU NE MORE BITI MIRU V EVROPI. PARLAMENT MLADIH KOSOVA Priština, 12 julija 1990 197 Kosovo pod obsedenim stanjem Halil Matoshi Zlorabljeno potrpljenje MEŠČANSKA NEUBOGLJIVOST, NENASILNO NESODELOVA¬ NJE Z OKUPATORJEM IN MIROLJUBNI ODPOR ALBANCEV PRE¬ PLETEN V ENO, BI REKLI, BIBLIJSKO POTRPEŽLJIVOST, SE NESRAMNO ZLORABLJA PREDVSEM S STRANI SRBSKE POLI¬ CIJE, HKRATI PA SE IGNORIRA S STRANI ZVEZNIH ORGANOV JUGOSLAVIJE, KI KLJUB VOJNOPOSPEŠEVALNIM GROŽNJAM V SRBSKIH KROGIH, NE PREVZEMA POD ZAŠČITO ALBANCE, NAKAR JIH OBVEZUJE ŠE VELJAVNA USTAVA IN MEDNA- Ljubljana, 9.7.1990 KUD Migjeni in DKZ Kosova Parmova 43 61000 Ljubljana Zahvaljujem se Vam za poslane Čestitke ob razglasitvi Deklaracije o suverenosti države Republike Slovenije. SKUPŠČINA REPUBLIKE SLOVENIJE PREDSEDNIK 198 RODNE KONVENCIJE, KATERE JE TUDI SAMA PODPISALA... VSE DEMOKRATSKE SILE V JUGOSLAVIJI, EVROPI IN SVETU, VSE HUMANITARNE IN DRUGE ASOCIACIJE, KO ZAHTEVAJO POTRPLJENJE OD ALBANCEV IN OHRANITEV MIRU V RAJONU, MORAJO PODVZETI KONKRETNE MERE ZA PREPREČITEV BRUTALNEGA NASILJA, VSAKDANJIH ZLODEL IN GENOCIDA, KI JIH VOJAŠKO-POLICIJSKE SRBSKE SILE UVAJAJO NA KO¬ SOVU. Kosovo je pod divjim in jeklenim obsedenim stanjem s strani srbsko vojaško-policijske oblasti. Kosovo se dan in noč tepta in zlorablja s strani črnega okupatorskega škornja, ranjava in zatira se mali človek. Zastruplja in celo ubija se s streli - ta albanski človek, v sredini evropskega ozemlja. Biblijska strpnost Albancev je začudila tuje opazovalce, novinarje in tudi ameriške kongresmene in senatorje. To je enostranska vojna, toda vojna. Evropa je v vojnem stanju! Res je, da v Evropi ni frontalne vojne, v kateri se srečata dve vojski, zaradi česar so žrtve civili. Na Kosovu je prisoten srbski militarizem, ki predstavlja arsenal oborožitve in pripravlje¬ nost policijskega kanibalizma, (ki na Kosovu igra vlogo tipične srbske nacionalne vojske) Bes in skrajno sovraštvo naspram mirnosti in potrpežlji¬ vosti, premišljenosti in modrosti Albancev, ki nadaljujejo s pozivi po ohra¬ nitvi osnovnih meščanskih vrednot, ker se zavedajo, da bi eventualna vojna v teh prostorih uničila te vrednote. EVROPA JE V VOJNI - Sprehajanje Voda smrti po Kosovu, vdira¬ nje v hiše meščanov sredi noči brez dovoljenja, brutalni pretepi in ropi, obkrožitev vasi in streljanje v množico z ognjenim orožjem, zapiranje brez razloga (če je sama prisotnost albanskega bitja vzrok, kar tudi je), v sprem¬ stvu z vrsto drugih glasnih tendenc za pacifikacijo in kolonizacijo Kosova, kot dolgi seznami zapiranja, izolacije in celo fizične likvidacije, ki jih sestav¬ lja »Božur« v sodelovanju z »Jedinstvom« in državnimi varnostnimi inšpek¬ torji; Ali Evropa ni dovolj obveščena, da vsaka kosovska noč lahko poraja novo katastrofo, nov masaker, ki ga ni doživel niti Čile s Pinochetom, niti Južna Afrika v času Pietra Botha. Čeprav v času diktatorske teme v teh dveh delih sveta, pa tudi drugje, v Noči oblasti sta bila Evropa in svet zelo prisotna in njune reakcije so bile številčne. Kosovo pa je v Noči oblasti, v diktatorski temi, mračna zona iz katere niti prvi niti zadnji S.O.S. ne pride do Evrope! Evropa se nahaja v vojni in se tega niti ne zaveda. Kako bo jutri imenovala masaker nad nezaščitenim albanskim narodom evropska diplo¬ macija ali pa vesten evropski meščan. EVROPA JE V VOJNI — Srbske oblasti so spravile ekonomsko bazo Kosova skoraj na kolena. Nasilni administrativni ukrepi v vitalnih gospodar¬ skih točkah kot odpuščanje z dela ok. 15000 Albancev, vodijo k temu, da Albance spravijo ob skorjo kruha, da bi s tem povzročili takšne pogoje, kjer ne bi pomagala nikakršna politika. Z vsemi sredstvi skuša policija preprečiti solidarnost ljudi, ki pomagajo lačnim. Zaplenjujejo kamione z hrano, ki jih meščani na dobrovoljni osnovi (in obveznost meščana) pošiljajo na Kosovo. 199 Začelo se je ropati, ne le tovarniških dobičkov, strojev, temveč tudi ropanje kosovskih bank. Paketi z hrano in oblačili, ki jih pošiljajo humanitarne in cerkvene organizacije, prištinska PTT služba, ki je tudi okupirana, vrača s podnapi¬ som: NE PRIMAMO! Ni pomoči za »separatiste« in tiste, ki se podrejajo ukazom kosovkse Alternative! pravijo srbski ministri. Takšno usodo je doživelo tudi število paketov, ki jih je poslala znana mednarodna organiza¬ cija rdečega križa s sedežem v Zagrebu. Poslani paketi se vračajo nazaj, a tej organizaciji ne preostane nič drugega kot da poravna povratne poštne stroške! Kaj pa jutri? ali se Evropa zaveda, da se bodo tudi njej vrnile vse pošilke, ki jih bo eventualno namenila Kosovu? To se lahko zgodi tudi svetovnemu Rdečemu križu, kar se ni zgodilo niti z Etiopijo! Torej, Evropa ni pripravljena na vojno, medtem ko se vojna že odvija v njenem geograf¬ skem prostoru! EVROPA JE V VOJNI - Dokler trajajo zapiranje velikega števila predstavnikov evropskih humanitarnih asociacij in njihovo zadrževanje na policiji za t. im. »informativne razgovore«, cele ure, kot se je to zgodilo številnim zdravnikom, ki so se zadrževali na Kosovu v času masovnih zastrupitev, zdravnikov društva »Zdravniki sveta«, znani mednarodni delavki za človeške pravice in svobode odvetnici angleškega rodu, ki živi in dela v ZDA, g. Evo Brandley, katero so zvezni inšpektorji tudi užalili z najbolj prostaškimi kletvicami kot je »Drolja« (Kurba), hkrati pa so ji prepovedali bivanje in vstop v Jugoslavijo za tri leta, gospod Ante Markovič se še vedno drži evropskega koncepta »njegove« države. Isto se je zgodilo tudi z kongresmenom g. Gosef dioGuardi-jem kateremu je prepovedan vstop v Jugoslavijo za tri leta. Višek vseh sramot pa je dosegla policijska država te dneve z aretacijo gospe CHRISTINE VON KOHL, članice dele¬ gacije mednarodne helsinške federacije (IHF), direktorice za JV Evropo s sedežem na Dunaju. Kaj bi se moralo še zgoditi reprezentativnim mešča¬ nom Evrope, da bi resno jemali takšno stanje, ko žandarji, ki ubijajo mirne meščane kateri so slučajno (tokrat) Albanci, jutri pa so lahko Nemci, Francozi ali pa Angleži, torej žandarji lahko ubijajo mar ne, vsakega, ne da bi poravnali račune za svoja zlodela. Torej, Evropa je v vojni! Kako se bo zaščitila? Potrpljenje Albancev se - ali noče razumeti ali pa se ga zelo zlorab¬ lja... Evropa bi morala biti bolj prisotna na Kosovu! Ljudstvo treba zašči¬ titi! Ljubljana, 7. 9. 1990 Prevod: Abedin MALIQI 200 Me rastin e DITES SE TE VDEKURVE, Festes Shteterore te Repu- blikes se Slovenise, ne qytetaret shqiptar, perfaqesues te - SHKSH »MIGJENI« - LD e Kosoves/dega ne Lubjane - Partia Parlamentare e Kosoves — PPD-me seli ne Tetove/dega ne Lubjane do t’i perkujtojme te vdekurit me te dashurit tuaj. Qytetaret slloven, me kurora, karanfila te kuq dhe ?irmj te ndezur, por me kete rast i perkujtojme edhe bashkombesit tane te rene nga dhuna politike-ushtarake e policore, qe nga viti 1945 e deri ne diten e sotme. Te vdekurit le te kene dheun e lehte! Te flejne te qete ne token e demokracise, nderkaq te gjallet ta kene te tresket kujtimin per ta. Zoti qofte me ta! Me kete rast, perfaqesuesit e SHKSH »MIGJENI« te Lubjanes, te LDK - dega e Lubjanes, te PPK dhe PPD - dega e Lubjanes leshojne kete komunikate per opinion: I propozojme Kuvendit te Kosoves qe te marr vendime per realizimin e ketyre kerkesave: 1. Te rehabilitohen te gjitha viktimat e dhunes politike policore, nga radhet e popullit shqiptare ne Jugosllavi, keshtu qe sepaku te vdekur te pushojne te qete. 2. Perkrahim propozimin e Parlamentit te Rinise se Kosoves- Partia parlamentare e Kosoves, dhe i propozojme Kuvendit te Kosoves qe dita e 5 shkurtit te shpallet feste komotare e Kosoves - DITA E TE VDE¬ KURVE! 3. Te rehabilitohen te gjithe qytetaret shqiptare te vrare nga organet e ndjekjes se Jugosllavise e te varrosur ne nerendim dhe te mundesohet kthimi i eshtrave te tyre ne vend lindje. 4 . Rehabilitimin dhe riatdhesimin e te gjithe te ndjekurve politik shqiptare te Jugosllavise. Nga presidenca e RSFJ - se dhe qeveria e saj kerkojme: - Lirimin dhe rehabilitimin e menjehershem e te pakusht te te gjithe te burgosurve politike shqiptare te Jugosllavise, te cilet nuk kane perdorur dhe proklamuar mjete te dhunes ne realizimin e qeilimeve politike. — Lirimi i pakusht e te menjehershem e te gjithe te burgosurve politik te Jugosllavise, pa marr parasyshe perkatesine e tyre nacionale dhe konfesi- onale. - Nga Qeveria e RPS te Shqiperise, kerkojme dhe apelojme: - Amnesti te pergjitheshme e te menjehereshme dhe rehabilitim te te gjithe te burgosurve politike te Shqiperise. - Kerkojme qe te ju mundesohet kthimi dhe riatdhesimi i te gjithe qytetareve shqiptare — te ndjekurve politike te cilet nuk kane perdorur apo proklamuar mjete te dhunes per relizimin e kerkesave politike. - Ne, qytetaret shqiptare te Jugosllavise me vite te tera e ndjeime ne kurnz peshen e dhunes politike-policore te shtetit dhe partise bolsnevike, e ndjejme ne qenien tone peshen e rende te burgjeve, izolimeve, denimeve drakonike,pagjykimepate drejte mbrojtjeje; e dime ?’eshte sketerra e ijelive 201 te Goli Otokut, Lepogllaves, Stara Gradishkes, Nishit, Idrizoves, Lubjanes, Beogradit, Mitrovices etj., prandaj kemi te drejte morale qe te kerkojme lirimin dhe rehabilitimin e te gjithe te burgosurve politike ne Jugosllavi dhe me gjere, prandaj edhe ne Shqiperi, pa marr parasyshe qellimet e tyre politike, perkatesine nacionale e fetare. Konsiderojme se pushteti i demo- kracise parlamentare nuk mund te vendoset perderisa te jete ne burg, qofte edhe vetem nje i burgosur politike. Ne Diten e te Vdekurve, ne, qytetaret shqiptare do te vendosim kurora lulesh dhe airinje te ndezur ne varrezat e qytetit te Lubjanes, 202 nderkaq ne Shtepine e Cankarit, per ndere te viktimave te dhunes politike ta shikojme bashkerishte versionin origjinal te filmit »Njeriu prej dheu« te regjisorit kosovare Agim Sopi, si dhe do te organizojme tryeze te rrumbul- laket ne temen: »Shqiptaret dhe dhuna komuniste«. SHKSH »MIGJENI« 1 - Nentor, 1990 Kryetari: Gani BU^INCA LDK - Dega e Lubjanes Kryetari: Martin Berishaj Halil MATOSHI, c^oJtiLd A_ PPD - Dega e Lubjanes Kryetari: Isak RAMADANI 203 ALTERNATIVA Reviste e SHKSH MIGJENI - Lubjane Revija KDA MIGJENI v Lubljani Kryeredaktor dhe redaktor pergjegjes Glalvni in odgovorni urednik HALIL MATOSHI Keshilli botues Izdajateljski svet Akademik prof. dr. REXHEP QOSJA Prof. dr BEHLUL BRESTOVCI Dr. ANTE KOVA£EVIQ SHKELZEN MALIQI, publicist KALOSH (JELIKU, shkrimtar-pisatelj Redaktor teknik Tehnični urednik NAZMI KASUMI Adresa-Naslov SHKSH MIGJENI, Parmova 43, p.p. 48- 61116 Ljubljana Telefon (telefax) 061 / 326-663 Llogaria rrjedhese (din.): 50100-620-107 05 1010115-1664077 Llogaria devizore: 010-727001-100138/01 Qmimi 40 din. (per boten e jashtme 10 DM) Cena: 40 din. ali 10 DM Fotografia e faqes se pare: LALE MEREDITH - VULA