141Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 Mariola JakubowiCz z histoRii nazw ‘miłości’ w językach słowiańskich Cobiss: 1.01 K zgodovini poimenovanj za ljubezen v slovanskih jezikih Članek je posvečen starejšjim in sodobnim opredelitvam ljubezni v slovanskih jezikih. Obravnavajo se tri besedne družine praslovanskega izvora, katerih pomeni se osredotoča- jo na razne vidike ljubezni od evangeljske ljubezni do bližnjega, danes štete za usmiljenje, do telesne ljubezni. Praslovanske besedne družine s temi pomeni slonijo na korenih *ljub‑, *lask‑ in *mil‑. V članku je pozornost usmerjena predvsem na razlikovanje v oblikovanju pojmovnega polja ljubezen v posameznih jezikih. Ključne besede: ljubezen, etimologija, semantični razvoj A contribution to the history of the names of love in Slavic languages This article is devoted to early and modern terms referring to ‘love’ in Slavic languages. Three lexical families of Proto-Slavic origin are discussed. Their meanings focus on various aspects of love, ranging from love of one’s neighbor (which is referred to as mercy today) to carnal love. The Proto-Slavic word families in which these meanings are realized are based on the roots *ljub‑, *lask‑, and *mil‑. The article directs the reader’s attention mainly to the diversity manifested in the development of the conceptual field of love in the individual languages. Keywords: love, etymology, semantic development Любови Викторовне о любви W moim artykule przeznaczonym do księgi jubileuszowej ofiarowywanej Ljubow Wiktorownie Kurkinie pozwoliłam sobie nawiązać do imienia Jubilatki. Imię to, należące do trójcy cnót teologalnych wymienionych w drugim liście św. Pawła do Koryntian: WIARA, NADZIEJA, MIŁOŚĆ, a w języku rosyjskim: ВЕРА, НАДЕЖДА, ЛЮБОВЬ, jest popularne w języku rosyjskim oraz w innych języ- kach słowiańskich. Czy może być imię piękniejsze niż ЛЮБОВЬ czyli MIŁOŚĆ? W artykule chcę rozpatrzeć semantyczne i leksykalne pole tego pojęcia i wy- rażających je leksemów zarówno w postaci rzeczownikowej, jak i czasownikowej. W językach słowiańskich konkurują z sobą trzy rodziny wyrazowe, do których należy większość leksemów z pola semantycznego MIŁOŚĆ. (1) *ljubъ, *ljubiti, *ljuby, *ljubeznь, *ljubostь, *ljubovati (2) *milъ, *milostь, *milovati, *militi (3) *laska, *laskavъ, *laskati 142 Mariola Jakubowicz  Z historii naZw ‘miłości’ w jęZykach słowiańskich Szczególnie ciekawa w tym polu znaczeniowym wydaje się dystrybucja se- mantyczna poszczególnych rodzin wyrazowych w słowiańszczyźnie. W artykule prześledzę, jakie miejsca w szeroko rozumianym polu znaczeniowym MIŁOŚĆ zajęły w różnych językach poszczególne kontynuanty. Zbliżony materiał, lecz w innych ujęciach metodologicznych, został przedstawiony też w artykułach Swie- tłany Michajłowny Tołstoj (2012) i Jiřého Rejzka (2012). любовь Leksemy kontynuujące *ljubiti i *ljuby: ros. любть, любвь, ukr. любти, любв brus. любць, любоў znaczą ‘amare’ i ‘amor’ we wszystkich językach wschodniosłowiańskich, choć w językach ukraińskim i białoruskim pod wpły- wem polskiego na pierwszy plan wysuwają się współcześnie inne leksemy: ukr. кохти, кохння, brus. кахць, кахнне. Drugim znaczeniem formy czasow- nikowej jest ‘lubić, znajdować upodobanie, przyjemność’. Z osłabieniem inten- sywności łączy się znaczne poszerzenia zakresu użycia. Kontynuanty *ljubiti odnoszą się do ludzi, ale także do przedmiotów, miejsc i czynności. Kontynuan- ty rzeczownika *ljuby (a właściwie formy *ljubъv‑ występującej w przypadkach zależnych: serb. љбав, chorw. ljúbav, mac. љубов, bułg. любв) pełnią rolę podstawowej nazwy miłości we wszystkich językach południowosłowiańskich, prócz słoweńskiego. Słwn. ljubézen jest utworzone na bazie psł. *ljubeznь, a ljubáv w tym samym znaczeniu jest wyrazem przestarzałym.1 Scs. любы jest bogato poświadczone. Poza ogólnym znaczeniem ‘miłość’, ma też znaczenia wyraźnie wskazujące na kierunek rozwojowy tego leksemu, mianowicie ‘pożą- danie, żądza’, poświadczone są też zwroty o wyraźnie pejoratywnym wydźwię- ku: любы дѣяти to ‘cudzołożyć; uprawiać rozpustę’ (SJS 163–164). Znaczenia czasownika любити w scs. to ‘kochać’, ‘lubić’, ‘chcieć, pragnąć’ (SJS 158). Kontynuantów rzeczownika *ljuby brak w językach zachodniosłowiańskich poza staroczeskim, gdzie leksem ľubý ma znaczenie ‘dilectio = miłość, odda- nie, miłosierdzie’. Kontynuanty psł. *ljubiti są obecne w językach zachodnio- słowiańskich, jednak (z wyjątkiem języka słowackiego) brak w nich znaczenia ‘amare’. Już pierwsze zapisy staroczeskie i staropolskie notują przede wszyst- kim znaczenia osłabione w stosunku do ‘amare’. W słowniku języka starocze- skiego pod hasłem ľúbiti znajdujemy znaczenia: ‘rád miti, milovati; gern haben, lieben’ (Gebauer 1970: 279). Znaczenie ‘milovati = kochać’ nieprzypadkowo zostało umieszczone na drugim miejscu, ponieważ nie jest poparte żadnym przykładem, por. „Bóh [...] chlúby nelyuby” ‘Bóg nie lubi chełpliwości’, „Obětí proč buoh nelíbi našich” ‘dlaczego Bóg nie lubi naszych ofiar’. Warto jeszcze 1 Pleteršnik (1894: 524) notuje ljubȃv w znaczeniach ‘Liebe’, ‘Liebesdienst, Gefälligkeit’, ale również w zwrocie: komu na ljubav ‘jemandem zulieb’ (co jest wariantem zwrotu: komu na ljubo). 1 143Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 dodać, że w czterech spośród pięciu przykładów czasownik ľúbiti ma postać za- przeczoną. Więcej przykładów podaje Gebauer dla zwrotnej formy czasownika ľúbiti sě ‘podobać się’, np. „co sě lijbij bohu, co nelijbij” ‘co się Bogu podoba, co nie podoba’. W ciągu wieków forma niezwrotna całkiem wyszła z użycia i współczesny język czeski zna tylko formę libit se ‘podobać się’ oraz zfrazeolo- gizowane już: si dát libit něco ‘pozwolić na coś’. W słowniku języka staropolskiego przykłady z niezwrotnym użyciem czasownika lubić zaświad- czone są tylko wyjątkowo. „Bog nye chce szmyerczi grzesznego czlowyeka, ale wyaczey sprawyedlywego luby” „Bóg nie chce śmierci grzesznego człowieka, ale bardziej sprawiedliwego lubi’ oraz „Gdyby gednemv vidano prawo, czo by nye lubyl” ‘gdyby komuś wydano prawo, którego by nie lubił’ = ‘które by mu się nie podobało’. Znacznie więcej jest użyć czasownika lubić się w formie zwrotnej, wyraźnie wzorowanych na języku czeskim i zanikłych w późniejszych stadiach języka (SS 66–67). Współcześnie w języku polskim kontynuant psł. *ljubiti, pozostając w tym samym kręgu semantycznym pozytywnego stosunku do drugiej osoby, oddaje ten stosunek z osłabioną intensywnością; znaczy tyle, co ‘odczuwać sympatię’. Pol. lubić może wręcz wystąpić jako antonim słowa kochać, np. „lubię ją, ale jej nie kocham”. W języku słowackim, inaczej niż w reszcie języków zachodniosłowiańskich, słowo ľubiť zachowało znaczenie ‘ko- chać’ i występuje obok synonimicznego milovať. Najdalej od reszty języków odbiegły języki łużyckie, w których kontynuanty psł. *ljubiti mają współcześnie znaczenia ‘obiecywać; dawać słowo, przysięgać’2 (głuż. lubić, dłuż. lubiś) obok ‘podobać się’ w użyciu nieosobowym. Znaczenie ‘lieben’ jest wyrażane przez inne czasowniki z rodziny lub‑: głuż. lubować i dłuż. lubowaś, a rzeczownikowe znaczenie ‘Liebe’ w obu językach przez lubosć. Znaczenie ‘obiecywać’ notuje też Pleteršnik (1894: 524) dla słoweńskiego ljubíti, którego podstawowymi zna- czeniami są dziś ‘kochać’, ‘lubić’, a dawniej też ‘pieścić, całować’, a w użyciu nieosobowym ‘podobać się; smakować’. Serbski i chorwacki zachowały znacze- nie ‘kochać’ dla czasownika ljúbiti, natomiast w formie zwrotnej ljúbiti se zna- czy ‘całować się’. Znaczenia związane z pieszczotą nie są też obce czeskiemu, gdzie występują przy czasownikach prefigowanych: czes. políbit ‘pocałować’. Oczywiście tak ważne pojęcia, jak MIŁOŚĆ i KOCHAĆ musiały być w jakiś sposób wyrażane również w tych językach, które, jak polski czy czeski, utraciły pierwotne znaczenie kontynuantów psł. *ljubiti i *ljuby i w ten sposób przecho- dzimy do dalszych rodzin wyrazowych pochodzenia prasłowiańskiego: *milost, *milъ, *milovati i *laska. 2 Schuster-Šewc nie objaśnia tego specyficznego rozwoju znaczeniowego w słowniku etymolo- gicznym (1983: 863). Być może jest on skutkiem deprefiksacji czasowników z przedrostkiem s‑: głuż. slubić, dłuż. slubiś, które w znaczeniu ‘obiecywać’ występują też w innych językach zachodniosłowiańskich. 144 Mariola Jakubowicz  Z historii naZw ‘miłości’ w jęZykach słowiańskich miłość W języku polskim pojęcie AMOR wyrażane jest leksemem miłość. To znaczenie kontynuantów psł. *milostь jest ograniczone do języka polskiego, natomiast w po- zostałych językach słowiańskich odpowiedniki oznaczają przede wszystkim ‘łaskę, wielkoduszne postępowanie w stosunku do kogoś ze strony osoby wyżej postawio- nej’, a także ‘oszczędzenie kogoś; przebaczenie’, ‘miłosierdzie’. Stan ten ulegał zmianom na przestrzeni wieków. Podczas gdy dla leksemu milostь scs. zaświad- cza jedynie znaczenia ‘miłosierdzie, łaska, zmiłowanie’ (w przekładach z greki na scs. nie spotyka się wcale odpowiedników amor czy eros), to w różnych językach południowosłowiańskich (serbskim, chorwackim i bułgarskim) pojawia się znacze- nie ‘amor’ – zwykle z kwalifikatorem „przestarzałe”. W materiale staropolskim dla wyrazu miłość, oprócz znaczenia zgodnego z dzisiejszym ‘gorące przywiązanie do kogoś’, bardzo dobrze poświadczone są także znaczenia ‘miłosierdzie, litość, współ- czucie’, ‘łaska, zmiłowanie’, ‘przychylność, względy, życzliwość’ (SS 261–265). Dla odmiany w zabytkach staroczeskich z początku XV wieku znajdujemy jeszcze użycia, które z pewnością nie odnoszą się do miłosierdzia: „kdož srdečnú mylostý milují boha” ‘kto serdeczną miłością miłuje Boga’, „milost zažéči” ‘rozpalić mi- łość’, „mylost bude jako plamenem pláti” ‘miłość będzie jak płomieniem płonąć’ (Gebauer 1970: 361–362), natomiast dziś milost znaczy ‘łaska’. Jednoznacznych przykładów na miłość w znaczeniu ‘amor’ nie znajdujemy w języku staroruskim, choć i w tym wypadku autorzy słownika SRJ XI–XVII wieku na podstawie cytatów podają dla staroruskiego милость znaczenie ‘lju- bov = miłość’ (SRJ XI–XVII 155). Zdecydowanie lepiej poświadczone są jed- nak w tekstach staroruskich znaczenia ‘miłosierdzie, współczucie, łaska’ , a tak- że ‘jałmużna’ jako skutek wspaniałomyślności. Współcześnie ros. млость ma znaczenia ‘litość; łaska; miłosierdzie’, ‘współczucie’, podobnie w białoruskim, gdzie brus. мíласць to ‘wspaniałomyślność; jałmużna’. Od tych dwóch języków odbiega ukraiński. Ukraiński słownik opisowy (USUM 452) nie podaje nawet osobnego leksemu млiсть, ale traktuje ten wyraz jako nomen abstractum od млий ‘drogi, kochany’. Dawne ukraińskie млость ‘miłość’ (Hrinčenko 1908: 424) z pewnością wywodzi się z języka polskiego, a dziś jest zastąpione innym polonizmem кохння. Psł. abstraktum *milostь jest derywatem od *milъ. We współczesnych języ- kach słowiańskich (np. czes. milý, ros. млый, bułg. мил) są dwa podstawowe zna- czenia kontynuantów psł. *milъ, mianowicie ‘drogi, kochany’ i ‘sprawiający przy- jemność, przyjemny’, z przewagą jednego bądź drugiego znaczenia w poszczegól- nych językach, przy czym, nawet jeśli w języku literackim funkcjonuje tylko jedno z tych znaczeń (por. pol. miły ‘przyjemny’), to drugie z nich ‘drogi, kochany’ jest widoczne w warstwie dialektalnej. Więcej uwagi należy poświęcić znaczeniu tego kontynuantu w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Najczęściej spotykane zna- czenie przymiotnika milъ w zabytkach scs. to ‘godzien miłosierdzia’. Znaczenie 2 145Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 ‘drogi’ z przykładami „с’ милымъ своим отрокомъ, милаа моа дроужино” wy- stępuje tylko w Legendach Wacławskich – zabytku zdradzającym wpływy czeskie. Problemem tym zajęła się w swoim artykule Žofie Šarapatková (2014: 95–98). Au- torka sugeruje, że na powstanie cerkiewno-słowiańskiego znaczenia ‘godny litości’ miały wpływ wyrazy staro-wysoko-niemieckie: miltī ‘miłosierny, współczujący’, milten ‘okazywać miłosierdzie’, miltida ‘miłosierdzie’. Czasowniki denominalne – kontynuanty psł. *militi i *milovati wykazują związek z współczesnymi znaczeniami kontynuantów *milъ. Kontynuanty *milo- vati w językach czeskim i słowackim (czes. milovat, słc. milovať) znaczą przede wszystkim ‘kochać’, ‘otaczać miłością, pieścić’. Przykłady na miłość, również sek- sualną, zaświadczone są już w staroczeskim, np.: „Když sě sbéřeta, ješto sě télesně milugeta” (Gebauer 1970: 364). W języku polskim dawne słowo miłować zostało zastąpione przez kochać i zachowało się tylko w określonych rejestrach, np. w języ- ku religijnym; w tekstach staropolskich to ono w pierwszym rzędzie wyrażało poję- cie ‘amare’. Należy jednak zauważyć, że we wszystkich tych językach czasowniki prefigowane: pol. zmiłować się, czes. smilovat se, słc. zmilovať sa, mają znaczenie ‘zlitować się’. W językach południowosłowiańskich kontynuanty psł. *milovati odnoszą się do fizycznego wyrażania miłości, niekoniecznie erotycznej, por. serb. i chorw. mȉlovati ‘pieścić, głaskać, gładzić; kochać, lubić’, mac. милyва ‘pieścić, przytulać’, ‘kochać’, bułg. милвам, млвам ‘głaskać, gładzić wyrażając piesz- czotę’, natomiast dial. ‘kocham’ (BER 789–790), słwń. milováti ‘całować’. Zwraca uwagę wyjątkowe w tej grupie znaczenie ‘współczuć’ słoweńskiego milováti (Ple- teršnik 1894: 583). W tekstach staroruskich znajdujemy głównie znaczenia związa- ne z pojęciem MIŁOSIERDZIA: миловати ‘okazywać miłosierdzie, współczucie; wspomagać, przebaczać’. Znaczenie ‘kochać, okazywać miłość, caritas’ także wy- stępuje w tekstach z tego samego okresu, jednak jest spotykane znacznie rzadziej (por. SRJ XI–XVII 151). We współczesnych językach wschodniosłowiańskich ro- syjskim (мловать) i białoruskim (мíлаваць) konkurują z sobą dwa znaczenia, z których jedno ‘litować się, darować winę, przebaczać’ kontynuuje staroruski cer- kiewizm, drugie ‘pieścić, hołubić’ – traktowane w słownikach jako homonim – wywodzi się zapewne ze znaczenia ‘kochać’, dobrze zresztą poświadczonego w słowniku Dala (Dal 1881: 333), a do dziś obecnego w dialektach (SRNG 161). W języku ukraińskim czasownik млувати znaczy tylko ‘darować winę, przebaczać’. Kontynuanty *militi mają znaczenia zróżnicowane, np. dawne pol. milić ‘pieścić’, chorw. i serb. míliti ‘głaskać’, ale także ‘okazywać litość’, podobnie w słoweńskim: míliti ‘żałować’, se mi mili ‘przykro mi’, ale także w znaczeniu ‘po- chlebiać’, czes. militi ‘sprawiać, że coś jest przyjemne’, a w formie zwrotnej ‘być przyjemnym, podobać się’. Wyraźnie wtórne znaczenie kontynuantów obu psł. czasowników ‘pieścić, głaskać’ najprawdopodobniej powstało na podstawie znaczenia ‘amare’, czy to w odniesieniu do miłości erotycznej, czy też między rodzicami a dziećmi. Teo- retycznie możliwy inny rozwój znaczeniowy, mianowicie ‘litować się nad kimś’, 146 Mariola Jakubowicz  Z historii naZw ‘miłości’ w jęZykach słowiańskich ‘żałować kogoś’, ‘uspokajać, pocieszać głaskaniem’, wydaje się mniej prawdopo- dobny z uwagi na widoczne w historii kontynuantów omawianej psł. rodziny dwa niezależne ciągi rozwojowe. Jeden oparty na rodzimym *milъ ‘przyjemny, drogi, kochany’, drugi zaś oparty na znaczeniu powstałym pod wpływem obcym ‘godny zmiłowania’ (por. przedstawioną wcześniej hipotezę Šarapatkovéj). Zreasumujmy. Skoro znaczenie przymiotnika *milъ jest proste do zrekonstru- owania i jest to znaczenie ‘drogi, kochany’, ‘sprawiający przyjemność’, abstractum od niego *milostь powinno mieć znaczenie ‘bycie drogim, kochanym, miłym’. W tym stanie rzeczy najbardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza, że odnoszące się do miłosierdzia znaczenia kontynuantów psł. *milostь powstały pod wpływem znaczenia cerkiewno-słowiańskiego. Zbiorowa zmiana znaczenia tych wyrazów we wszystkich językach słowiańskich znajduje uzasadnienie w rozpowszechnieniu się znaczenia ‘łaska, litość, miłosierdzie’ poprzez przekłady Ewangelii, w której poję- cie miłosierdzia pełni kluczową funkcję. láska W językach czeskim i słowackim pojęcie AMOR wyrażane jest leksemem láska. Leksem ten wyraża miłość w ogólnym szerokim sensie. Mieści się tu zarówno mi- łość macierzyńska, zamiłowanie do czegoś, jak i – najbardziej reprezentatywna w powszechnym odbiorze – miłość między mężczyzną a kobietą, związana również z obcowaniem seksualnym. Znaczenie ‘miłość seksualna’ czeskiego i słowackie- go laska jest poświadczone w przekładzie księgi Koheleta, gdzie „czas wstrzy- mywania sie od pieszczot cielesnych” jest przetłumaczony jako „daleko býti ot lasky”. Inne poświadczenia zawarte w slowniku staroczeskim dotyczą szeroko pojętego znaczenia AMOR, np. majíci otce svého v veliké laascze (Gebauer 1970: 208). Elektronický slovník staré češtiny podaje następujące definicje: ‘przychyl- ność, życzliwość’, ‘miłość; żądza, pożądanie’, ‘najwyższa cześć, stosunek między Bogiem a człowiekiem’ (ESSČ). Widać więc, że znaczenie ‘miłość’ istniało już na pewno w czasach pierwszych zapisów języka czeskiego. Nie inaczej przedsta- wia się historia słowa láska w języku słowackim. Bardzo wcześnie, bo już w XV wieku pojawia się zapis „laska vprzgmna a braterska lybost meczy nimi trwaty mogla” ‘szczera miłość i miłość braterska między nimi trwać mogła’ (HSSJ: 196). We wszystkich językach wschodniosłowiańskich słowem лска określa się wyrażanie uczucia, które nie jest miłością seksualną, a więc CARITAS; przede wszystkim miłość macierzyńską, miłość między członkami rodziny, ale także życz- liwość, serdeczność, oraz fizyczne objawy czułości, czułe obchodzenie się z kimś; pieszczoty. Derywat czasownikowy ros. ласкть znaczy ‘być miłym dla kogoś, zwłaszcza dziecka’, ‘pieścić’, ‘pocieszać, uspokajać’, a ласкться ‘przypochle- biać się’, brus. dawne ласкати ‘być czułym, pieścić’, ‘przypochlebiać się’ (HSBM: 299). Znaczenia, które występują w językach wschodniosłowiańskich, wydają się dotyczyć głównie pieszczot o nieerotycznym charakterze – między rodzicami a 3 147Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 dziećmi, niewykluczone jednak, że do ograniczenia pola użycia doszło ze wzglę- du na rozgraniczenie znaczeń słów любовь i лска. Derywaty podkreślają aspekt czułości, chęci sprawienia przyjemności drogiej osobie, por. ros. ласкавые слова, ласкавые oбращeния. W tekstach stanowiących kanon staro-cerkiewno-słowiański brak kontynuantów psł. *laska, pojawiają się natomiast derywaty; czasownik ла- скати ‘pochlebiać’ i przymiotnik ласкавъ ‘przyjemny’. Samo ласка zapisane jest w XVI wieku w znaczeniu ‘pochlebstwo, przymilanie się’ (Miklosich 1862–1865: 333). Zbliżone znaczenia występują we współczesnych językach południowosło- wiańskich. W bułgarskim лска oznacza pieszczotę, czułość i tkliwość, natomiast w serbskim, chorwackim i macedońskim – pochlebstwo. Pol. łaska ma znaczenie, które w większości języków słowiańskich wyraża się kontynuantami psł. *milostь. Nieco szersze było znaczenie tego słowa w okresie staropolskim. Stpol. łaska ma albo znaczenie równe dzisiejszemu: ‘miłosierdzie, litość’, ‘życzliwość, względy, przychylność’ albo odnosi się do miłości w sensie religijnym (tak w przekładzie fragmentu z Listu św. Pawła: „lasky, miloscy caritatem non habeam”, ‘a miłości bym nie miał’; „wyarą, nadzeyą y laską”, ‘wiarą, nadzieją i miłością’, SS 99). Formalnie nie budzi wątpliwości związek psł. *laska z przymiotnikiem *lasъ ‘łasy’. Motywacja semantyczna omawianego teraz wyrazu ‘bycie łasym, chciwym, pożądliwym’ wskazuje, że początkowo słowo to było związane z pożądaniem. Po- zostaje zagadką, czy ta pierwotna konotacja rzeczywiście jest zachowane w wyra- zach czeskich i słowackich, a całkowicie utracona w innych językach, czy też języki czeski i słowacki przypadkowo (choć już od pierwszych źródeł pisanych) wykorzy- stały kontynuanty psł. *laska dla oddania pojęcia MIŁOŚĆ. Za tym drugim przema- wia odosobnienie leksemu láska na gruncie samego języka czeskiego. Dla pojęcia KOCHAĆ wykorzystywany jest czasownik milovat (zgodny ze znaczeniem słowa milost w staroczeskim), ewentualnie kalka niemieckiego gern haben w postaci mít rád. Podobnie jest w języku słowackim, gdzie wykorzystywane są leksemy ľúbiť i milovať . Wydaje się więc, że hipotetyczne pierwotne znaczenie ‘pożądanie, miłość fizyczna’, oparte na budowie wyrazu i jego etymologii, w późnej epoce prasłowiań- skiej już nie istniało, pozostawiwszy po sobie konotację pieszczotliwego dotyku. zakończenie Z zestawienia trzech rodzin wyrazowych omówionych w artykule wynika, że na- leżące do nich leksemy mogły dość swobodnie zmieniać swe miejsca w polu lek- sykalno-semantycznym oznaczające MIŁOŚĆ, odnosząc się do różnych rodzajów miłości określanych jako AMOR, CARITAS i MISERICORDIA. Przez porów- nanie z odpowiednikami w innych językach indoeuropejskich, które wskazują, że *ljub‑ pierwotnie było związane z pie. *leubh‑ ‘kochać, pożądać’ (pgerm. *le- uba‑ ‘drogi, kochany’, stind. lubhyati ‘pożądać’, łac. libīdō ‘żądza’), *mil‑ z pie. rdzeniem *me‑ (por. lit. míelas ‘miły, przyjemny’, łac. mītis ‘łagodny’, stir. mōeth ‘miękki, delikatny’), a *las‑ z pie. *lās‑ (lit. lasùs ‘chciwy’, stind. lasati ‘pożą- 148 Mariola Jakubowicz  Z historii naZw ‘miłości’ w jęZykach słowiańskich dać’) (np. Sławski 1952–1982 5: 21; 4: 353), można zrekonstruować pierwotną motywację omawianych w artykule prasłowiańskich nazw miłości. Z porównania wynika, że psł. rdzenie *ljub‑ i *las‑ predestynowane były do oznaczenia miłości fizycznej, zaś *mil‑ przede wszystkim do uczucia. Pierwotna konotacja najlepiej zachowana jest w psł. *ljub‑, które utrzymało semantykę związaną z upodoba- niem, przyjemnością, a więc nawiązującą do pierwotnego znaczenia skupionego na dążeniu do realizacji swych pragnień. Zakończę życzeniami dla Ljubow Wiktorowny, aby i jej imię przyniosło re- alizację wszelkich jej pragnień. liteRatuRa BER = Български етимологичен речник 3, ред. В. И. Георгиев, София: Издателство на Българ- ската Академия на науките, 1986. Dal 1881 = Владимир Даль, Толковый словарь великорускаго языка 2, С.-Петербург – Москва: Изд. М. О. Вольфа, 1881. ESSČ 〈http://vokabular.ujc.cas.cz, verze dat 1.1.2, 7. 10. 2017〉. Gebauer 1970 = Jan Gebauer, Slovník staročeský 2, Praha: Academia, 21970. Hrinčenko 1908 = Борис Д. Гринченко, Словарь украïнськоï мови 2, Киïв: Редакцiя журнала Кiевская Старина, 1908. HSBM = Гiстарычны слоўнік беларускай мовы 16, ред. А. М. Булыка, Мнск: Беларуская навука, 1997. HSSJ = Historicky slovník slovenského jazyka 2, red. M. Majtán, Bratislava: Vydavateľstvo SAV Veda, 1992. Miklosich 1862–1865 = Franz Miklosich, Lexicon palaeoslovenico‑graeco‑latinum, Wien, 1862– 1865; Aalen: Scientia Verlag, 21977. Pleteršnik 1894 = Maks Pleteršnik, Slovensko‑nemški slovar 1, Ljubljana, 1894. Rejzek 2012 = Jiří Rejzek, Vyrazy pro lásku v ceštině, polštině a jiných slovanských jazycích, w: Odkrywanie znaczeń w języku, ur. A. Mikołajczuk – K. Waszakowa, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, 280–285. Schuster-Šewc 1983 = Heinz Schuster-Šewc, Historisch‑etymologisches Wörterbuch der ober‑ und niedersorbischen Sprache 12, Bautzen: Domowina-Verlag, 1983. SJS = Slovník jazyka staroslovenského = Lexicon linguae palaeoslovenicae 2, red. J. Kurz, Praha: Nakl. Československé akademie věd, 1973. Sławski 1952–1982 = Franciszek Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego 4–5, Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1952–1982. SRJ XI–XVII = Cловарь русского языка XI–XVII веков 9, ред. С. Г. Бархударов – Р. Н. Кривко, Москва: Издательство Наука, 1982. SRNG = Словарь русских народных говоров 18, ред. Ф. П. Филин, Ленинград: Издательство Наука, 1982. SS = Słownik staropolski 4, red. S. Urbańczyk, Wrocław: Ossolineum, 1963–1965. Šarapatková 2014 = Žofie Šarapatková, Poznámka k staroslověnskému adjektivu милъ, w: Studia Borysiana: Etymologica – Diachronica – Slavica, ur. M. Jakubowicz – B. Raszewska-Żurek, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy SOW, 2014. Tolstaja 2012 = Светлана М. Толстая, Лики любви в зеркале славянских языков, w: Смыслы, тексты и другие захватываюющие сюжеты: сборник статей в честь 80‑летия И. А. Мельчука, ur. Ю. Д. Апресян, Москва: Издательство Языки славянской культуры, 2012, 587–597. USUM = Зоряна Куньч, Універсальний словник украïнськоï мови, Тернопiль: Навчальна книга – Богдан, 2007. 149Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 Povzetek K zgodovini poimenovanj za ljubezen v slovanskih jezikih V članku se obravnava semantika kontinuantov praslovanskih besednih družin (*ljubъ, *ljubiti, *ljuby, *ljubeznь, *ljubostь, *ljubovati, *milъ, *milostь, *milovati, *militi, *la- ska, *laskavъ, *laskati), ki v slovanskih jezikih zapolnjujejo široko razumljeno leksikal- no-semantično polje LJUBEZEN. V tem polju so zajeti trije pojmi – AMOR, CARITAS in MISERICORDIA –, ki so pogosto predmet leksikalnih obdelav, usmerjenih v raziskavo razlik med temi pojmi. Zbrane so najstarejše in najnovejše razvojne stopnje posameznih slovanskih jezikov glede na pomenske spremembe, ki so nastale med temi stopnjami. Ugotovljeno je, da se ob glavni vlogi poimenovanja čustva ljubezni kontinuanti navedenih besed nanašajo na eni strani na podobo usmiljenja, na drugi na izražanje ljubezni, posebno starševske, z dotikom. Poskuša se pojasniti dejstvo razhajanja pomenov kontinuantov pri- devnika *milъ in samostalnika *milostь, verjetno izzvanega s tujim – nemškim – vplivom v slovanskih jezikih v zvezi s specifiko verskega besedja.