Glöwne typy strukturalno-semantyczne rzeczowniköw zlozonych w dialektach polskich   e
Helena Grochola-Szczepanek 2
ABSTRACT: Artykul zawiera najwazniejsze informacje na temat bu-dowy i semantyki rzeczowniköw zlozonych w gwarach polskich1. Przy opisie typöw compositöw przyjeto nastçpujqce kryteria: 1) charakter gramatyczny czlonöw zloženia, 2) podzial na zloženia wlasciwe i zrosty, 3) rodzaj formantöw, 4) podzial na struktury wspölrzedne i nadrzedno-podrzedne, 5) podzial na zloženia endocentryczne i egzo-centryczne.
IZVLEČEK: V članku so najpomembnejše informacije o zgradbi in semantiki zloženih samostalnikov v poljskih narečjih. Pri opisu tipov zloženk so bili upoštevani naslednji kriteriji: 1) slovnične lastnosti členov zloženk, 2) razdelitev na prave zloženke in zrastke, 3) vrsta for-mantov, 4) razdelitev na priredne in nadrejeno-podredne strukture, 5) razdelitev na endocentrične in egzocentrične zloženke.
Wprowadzenie
Przez wyraz zlozony rozumie sic strukture motywowana o dwöch (lub wiçcej) tematach slowotwörczych. Wyrazy zložone dzieli sie na zloženia wlasciwe (potocz-nie: zloženia) i zrosty. Zloženia wlasciwe charakteryzuja sie brakiem fleksyjnych wykladniköw relacji syntaktycznych czlonöw oraz obecnošcia formantu, np. dwu-tygodnik, wiercipieta. Na ogöl konstrukcje zložone skladaja sie z dwöch czlonöw. W slownictwie specjalnym oraz nacechowanym spotyka sie struktury skladajace sie z trzech czlonöw, np. dobotonažokilometr, zwierzoczlekoupiör (por. Gramatyka 1998, 457). Zrosty charakteryzuja sie tym, že nie traca elementöw fleksyjnych oraz tym, že nie maja interfiksöw i formantöw afiksalnych, np. herod-baba, mysikrölik. W polskiej literaturze dotyczacej wyrazöw zložonych istnieja pewne rozbiežnosci przy definiowaniu tych struktur. Postawa odmiennych stanowisk jest kwestia wy-razöw z przedrostkami i przyimkami oraz rodzimošč i žywotnošč czlonöw zloženia (por. Grochola-Szczepanek 2002, 9-11).
Zagadnienie compositöw w gwarach polskich zostalo szczegölowo omöwione w pracach autorki, zob. Grochola-Szczepanek (2002, 2006).
61
Helena Grochola-Szczepanek: Glôwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw...
^ Wsröd badaczy od dawna panowalo przekonanie, že zložone nazwy apela-
w    tywne nie sa strukturami charakterystycznymi dla jczyköw slowianskich, že sa N    to zapozyczenia z greki, laciny i jçzyka niemieckiego lub kalki utworzone wedlug obcych wzoröw (por. Los 1904). Kompozycjç w antroponimii slowianskiej uwaza ^    siç za zjawisko normalne i typowe (por. Taszycki 1926, 1946; Milewski 1969; Malec
0 1971; Handke 1997). W pracach dotyczacych compositöw w jçzykach zachodnio-S slowianskich panuje przekonanie o znacznych wplywach wzoröw z jçzyka niemiec-L kiego, zaröwno w procesie przekladu, jak röwniez oddzialywania zywego jçzyka q (por. Kleczkowski 1927). Wystçpuja takže sady o rodzimosci tych formacji (por. v Klemensiewiczöwna 1951; Handke 1976; Kurzowa 1976; Blicharski 1977). Badania n    historyczne wskazuja na odlegle, praslowianskie wzorce zložen oraz mocne ich za-
1 korzenienie w polszczyznie. Duža produktywnosc tych konstrukcji kaže uznač dzis kompozycjç za jeden ze sposoböw tworzenia wyrazöw w jçzykach slowianskich, na röwni z derywacja (Handke 1976, 5).
A Jednym z argumentöw na poparcie tezy o obcosci compositöw w jçzyku pol-
p skim bylo twierdzenie o sporadycznym wystçpowaniu tych konstrukcji w dialek-1 tach. Material gwarowy zgromadzony do prac na temat compositöw gwarowych ^ prowadzi do odmiennych wniosköw (por. Grochola-Szczepanek 2002; 2006)2. Mož -Ts na tu przytoczyc opiniç K. Handke, badajacej zloženia kaszubskie, že „composita 1 sa w gwarach, tak samo jak w jçzyku literackim, strukturami zadomowionymi i 4    chçtnie užywanymi" (Handke 1976, 85). Wiele zložen ma charakter ogölnopolski
• i ogölnogwarowy, np. czterolatek, dobranoc, dobroczynnošč, innowierca, jasno-0 brqzowy, kierunkowskaz, korkociqg, lekkostrawny, malomôwny, ogôlnoksztalcqcy, 8    pierworodny, prawdopodobny, samolubny, samouk, siedmiomiesiçczny, siwoglowy,
• staroswiecki, stonoga, swietokradztwo, trôjkqt, zeszloroczny, zywoplot. Niejed-nokrotnie sa to nazwy stare, od dawna wystçpujace w jçzyku polskim, znajduja-ce poswiadczenie w zrödlach staropolskich i naležace do wspölnego dziedzictwa slowianskiego, np. bogobojny, gololedž, kosodrzewina, kozodôj, krwotok, latorošl, listopad, makolqgwa, miçsopusty, motowqz. W niektörych doszlo do zatarcia ja-snosci znaczenia poszczegölnych czlonöw i z punktu widzenia opisowego trakto-wane sajako wyrazy proste, np. dziewoslqb, kolowrôt, kuropatwa, nietoperz. Stare zloženia, ktöre wyszly z užycia w jçzyku ogölnym, zachowaly siç w gwarach, np. bialorzyt, czarodziejnik, darmoleg, gacopierz, innochodziec, jednokolç, kolomaž, latoperz, latorošč, morzybab, nasiežrzal, nowozenia, ostropierz, pôlkorca, samo-ciqg, siwowklçs, suchowierzch, slinogôrz.
2 Bazç materialowa do obu prac stanowily atlasy, slowniki, monografie gwarowe oraz ma-terialy rçkopismienne znajdujace siç w Kartotece Zakladu Dialektologii Polskiej Insty-tutu Jçzyka Polskiego PAN w Krakowie. Zebrany material liczyl okolo 5 tys. wyrazöw zložonych. W zbiorze znalazly siç struktury nominalne bçdace nazwami apelatywnymi. W pracach opisujacych struktury zložone podano dane o geografii každego wyrazu oraz dane zrödla, z ktörego pochodza przyklady, zob. Grochola-Szczepanek (2002; 2006). W niniejszym opisie rezygnuje siç z podawania geografii i zrödel.
62
Helena Grochola-Szczepanek: Glôwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw...
Charakterystyka formalna zložen
Gwarowe rzeczowniki zložone pod wzglçdem budowy zasadniczo nie odbie-gaja od struktur znanych z jçzyka ogölnopolskiego. Možliwosč wspölwystçpowania poszczegölnych czçsci mowy w roli czlonöw jest podobna, jak w jçzyku literackim. W substantywach zložonych funkcjç pierwszego czlonu pelnia przymiotniki, rze-czowniki, liczebniki, czasowniki oraz przyslöwki. W roli drugiego czlonu wystçpuja zasadniczo rzeczowniki i czasowniki, sporadycznie - przymiotniki i liczebniki.
se
0 0
Czlon I	Czlon II	Przyklady zložen
A	N	czarnowlosak, kaczydôl, siwobroda, suchowietrzyca
N	N	ciernioplot, kuropietka, nogapan
N	V	drzewolaznik, mlekodaj, zniebazlazl
Num	N	jednorôg, szešciogarcznik
V	N	dzierzymorda, smierdzirobôtka, utrzyflaba
Adv	V	bialokwitek, darmozjadacz, darmozyciel
A	V	krzywolqg, starozytniak, zmartychwstaj
N	A	kurošlepka
N	Num	samoczwart, samojednica
Duža produktywnosč wykazuja konstrukcje czasownikowe-rzeczownikowe oraz liczebnikowo-rzeczownikowe. W przypadku tych drugich možliwosč two-rzenia zložen jest nieograniczona. Liczne sa takže struktury z pierwszym czlonem rzeczownikowym i przymiotnikowym.
Czlony zložen polaczone sa przy pomocy odpowiednich interfiksöw: -o-, -i-/-y-, -u- lub w sposöb bezposredni, bez interfiksu. Interfiks - o- charakterystyczny jest dla zložen z pierwszym czlonem rzeczownikowym i przymiotnikowym, np. kosciopraw, slowosiewca, šwinioryjek. Ten sposöb polaczenia reprezentuje stary, odziedziczo-ny z praslowianszczyzny, model budowy wyrazöw zložonych (por. Handke 1976, 96-98). Interfiks -o- tworzy takže regularne formacje z liczebnikami glöwnymi i porzadkowymi, np. jednoroczniak, ošmionit, pierworôdka, szesciodniowiec) oraz nieliczne formy z pierwszym czlonem czasownikowym, np. krçtoleb, swistopala, woniochlebiczek. Interfiks -i-/-y- wystçpuje w zloženiach z pierwszym komponen-tem werbalnym (bçbniwolek, drapirôg, smolinos, suszyowieczka). Interfiks -u- wy-stçpuje w formacjach z pierwszym czlonem liczebnikowym dwa, np. dwudniaczka. Drugi rodzaj zespolenia, z tzw. zerem interfiksalnym, charakterystyczny jest glöw-nie dla zrostöw, np. bialyrôg, kwitpompa, nabokglôwka, gesipastucha, muchylap, swietamsza. Zero interfiksalne wystapilo takže w grupie wyrazöw z przyslöwkiem, np. lekkorobiec, liczebnikiem glöwnym, np. czteryfunciak.
Wsröd rzeczowniköw zložonych wystçpuja zaröwno struktury sufiksalne, jak i paradygmatyczne. Zloženia sufiksalne tworzone sa najczçsciej przy pomocy przyrostköw slowotwörczych: -ak, -ec, -ek, -ka, -ik, -nik, -owiec, -ôwka. Struktury paradygmatyczne to glöwnie zloženia z mçska lub ženska koncöwka fleksyjna, np. božomeka, darmodal, koszoplet, krzywozqb, morzybab, stluczydupa. Mniej liczne sa przyklady z rzeczownikami rodzaju nijakiego, np. drzewomiodzie, suchopietrze.
63
Helena Grochola-Szczepanek: Glöwny typy strukturalno-semantyczne rzeczowniköw...
Czesto zachodzi zmiana paradygmatu czlonu zloženia w stosunku do wyrazu pod-stawowego, np. boliglöw, brzdotluka, czarnoglöw, kosook.
R Charakterystyka semantyczna zložen
O
S Gwarowe zloženia rzeczownikowe to konstrukcje nadrzedno-podrzedne. Zlo-
L    ženia wspölrzedne typu kuropiesy, sluporamy wystepuja tylko sporadycznie. Czlon
0 pierwszy z reguly pelni role podrzedna, okrešlajaca wobec czlonu drugiego. Wyjat-v kowo role czlonöw moga byč odwröcone, np. babojedza. W zaležnošci od charakteru n    gramatycznego czlon pierwszy može wyražač ceche, np. czarnowlosak, malonög,
1 ilošč, np. pölrubel, tröjnozek argumentu zawartego w czlonie drugim. W zloženiach rzeczownikowo-rzeczownikowych czlon pierwszy czesto wyraža przedmiot, do ktörego poröwnywany jest argument zawarty w czlonie drugim, np.:
A kuropietka - ta, co ma piety jak kura (ptak),
p paloglowiec - ten, co ma glowe jakpala (przezwisko).
1 W zloženiach z drugim czlonem czasownikowym, czlon pierwszy wyraža
1/1    obiekt, np. kostopraw, miesožarnik badž wlašciwošč, np. malomöwca, modrokwi-7\    tek. Inaczej przedstawia sie sprawa zložen z pierwszym czlonem werbalnym. W 1    roli nadrzednej wystepuje czlon czasownikowy wyražajacy czynnošč, czlon drugi 4    informuje zazwyczaj o przedmiocie tej czynnošci, np.: meczybula - ten, kto meczy bule (piekarz), trzesidupka - ten, co trzesie dupq (ptak).
Niekiedy parafraza zloženia wyglada inaczej: oberwinoga - to nie ten, kto ob-rywa nogi, lecz ten, kto ma oberwane nogawki (oberwaniec). Zdarzaja sie struktury, w ktörych znaczenie oparte jest na poröwnaniu, np.:
bebniwöl - ten, kto bebni jak wöl (leniuch), ryczywöl - ten, kto ryczyjak wöl (beksa).
W wiekszošci zložen znaczenie konstrukcji nie wynika z ktöregoš czlonu, lecz znajduje sie poza nimi, np. krzyzodziöbek to nie dziöbek z krzyzem ani krzyž z dziöb -kiem, ale nazwa ptaka, ktöry ma dziöb (zakrzywiony), podobny do krzyža. Podobnie inne typy zložen:
darmojad - ten, kto je za darmo (len), dwuskibnik - ten, co (odklada) dwie skiby (plug), trzesiportek - ten, kto trzesie portkami (tchörz).
Struktury powstale w wyniku kompozycji sa nazwami nowych w stosunku do bazy elementöw rzeczywistošci. Sa to zloženia egzocentryczne. Rzadziej wystepuja konstrukcje, w ktörych znaczenie calego desygnatu miešci sie w czlonie drugim. Ten rodzaj konstrukcji pojawil sie w niektörych zloženiach z pierwszym czlonem liczebnikowym pöl-, np. pölrolnik - rolnik, ktöry posiada male gospodarstwo, w zloženiach przymiotnikowo-rzeczownikowych, np. kwasnoziem - kwasna ziemia (gatunek gleby), rzeczownikowo-rzeczownikowe, np. klapouzda - uzda dla konia z klapami. Sa to zloženia endocentryczne.
64
Helena Grochola-Szczepanek: Glôwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw.
Typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw zlozonych
1. zloženia egzocentryczne o strukturze N (A+N1)
Zloženia naležace do tego typu charakteryzuja siç tym, že formant jest wyklad-nikiem desygnatu, ktörego czçscia jest desygnat N1, A wyraža cechç N1. Czlony    ^ polaczone sa interfiksem -o-. W wiçkszosci sa to struktury sufiksalne. Nielicznie wystçpuja zloženia zakonczone formantem paradygmatycznym. Czlon pierwszy wyraža cechç, ktöra wyrožnia argument zawarty w czlonie drugim od innych argumentöw. Posiadanie, np. przez czlowieka nög nie jest cecha wyrožniajaca, stanowi dopiero o tym kontekst, a wiçc to, že siç ma jakies nogi (krzywe, dlugie)    p_ (Lewinski 1993, 78). Czlon drugi nazywa zazwyczaj czçsc skladowa subiektu lub    ^ przedmiot, np.:
bialogrzywka - ta, ktôra ma bialq grzywke, 'nazwa konia';
cudzoziemczyk - ten, ktôry pochodzi z cudzej ziemi, 'mçžczyzna pochodzacy i— z innego kraju, z innych okolic'; z
dlugoramiennik - ten, ktôry ma dlugie ramiona, 'mçžczyzna o dlugich rç-kach'; q
krzywoliczek - ten, ktôry ma krzywe lico, 'o koniku';
innowierzec - ten, ktôry nalezy do innej wiary, 'czlowiek innej wiary niž ka-tolicka';
q
nowolatnik lub nowoletnik - ten, ktôry sklada žyczenia na nowe lato, na nowy rok, 'czlowiek chodzacy po domach z žyczeniami noworocznymi, zbierajacy dat-    ^ ki'.
Kategoria nosicieli cech licznie wystçpuje w nazwach osöb i nazwach przy-rodniczych, rzadziej w nazwach niežywotnych: ^
a) nazwy osobowe: bialoglownik 'mçžczyzna bialowlosy lub siwo-wlosy'; czarnookal 'ktos czarnooki'; czarnoszyjka 'przezwisko od barwy ubrania'; czerwonopyskal 'mçžczyzna majacy czerwone policzki'; dlugobrodnik 'mçžczyzna z dluga broda'; golodupca 'czlowiek, ktöry nic nie ma; biedak'; jasnowlos 'czlowiek o jasnych wlosach'; kosolapiec 'czlowiek leworçczny; mankut'; leworqczka 'czlowiek leworçczny; mankut'; maloczesnik 'gospodarz majacy mniej niž 18 mörg ziemi'; mqdrobrzusznik 'madrala, mçdrek'; plaskostopa 'czlowiek majacy plaskie stopy'; plowowlosa 'kobieta o jasnych wlosach'; prostowlosnik 'mçžczyzna majacy proste wlosy'; pustodomownik 'czlowiek nie pilnujacy porzadku'; siwobroda 'czlowiek z siwa broda'; szerokonosal 'czlowiek majacy szeroki nos';
b) n a z w y p r z y r o d n i c z e : bialobok 'o ptak z rodziny kaczkowatych z bialymi plamami na ramionach; kaczka swistun (Anas penelope)'; bialobrzežek 'roslina ozdobna (rodzaj pelargonii o listkach z bialymi brzegami'; bialorzytka 'ptak wröblowaty z rodziny drozdowatych; bialogon (Saxicola oenanthe)'; czarno-kos 'jakis gatunek ptaka'; dlugodziôb 'ptak z dlugim dziobem': a. 'szlamnik rdza-wy (Limosa lapponica)', b. 'tracz dlugodziöb (Mergus serrator)'; golopup 'pisklç'; lysowron 'gawron'; malonôg 'roslina (Lolium temulentum'; srebrnowierzb 'ziele'; zlotoglôw 1. 'roslina - (Lilium mortagon)', 2. 'ziele lecznicze', 3. 'material pozlaca-ny, užywany glöwnie na czepce'; zlotowierzb 'roslina - (Salix reticulata)'; czerwo-noglowiec 'grzyb - kožlarz czerwony (Leccinum aurantiacum)'; czerwonopiôrka
65
Helena Grochola-Szczepanek: Glöwny typy strukturalno-semantyczne rzeczowniköw.
^ 'ryba - wzdrega'; golopupiec 'ptak nieopierzony', takže 'o chlopcu, ktöry nie ma w jeszcze zarostu, a udaje kawalera'; krasnoglowiec 'grzyb - (Leccinum aurantia-N cum)'; suchonözka 'grzyb - (Marasmius scorodonius)'; szaroslomka 'rodzaj grzyba'; M twardonözka 'grzyb - twardzioszek przydrožny (Marasmius oreades)'; wilczomlecz Pn    'ziele'; zlotorožek 'nazwa wolka'; zöltobrzuch 'jakiš ptak'; zywochwast 'žywokost
lekarski (Symphytum officinale)'; S c) nazwy niežywotne: božomeka 'krzyž przydrožny'; cudzoziemczy-
L    zna 'zagranica, obcy kraj'; czarnojucha 'krew zwierzat'; ostrojež 'ostroköl'; samokost
0 'szkielet ludzki, košciec'; starowies 'najstarsza czešč wsi'; suchowietrzyca 'suchy v    wiatr'; tegoroczyzna 'tegoroczne zbiory z pöl i lak'; winogronko 'winogrono'.
n W wielu przykladach zložen majacych w drugim czlonie rzeczownik ženski
1 pojawia sie trudnošč z zaklasyfikowaniem odpowiednich formacji do zložen wlašci-wych z intermorfem -o- lub do zrostöw, w ktörych pierwszy czlon zakonczony jest na -a. Przyczyna tego jest rozwöj fonetyczny samogloski a, bedacej czesto w gwa-
A rach a pochylonym i majacej brzmienie o. Powoduje to niemožliwošč odröžnienia p tych dwöch typöw compositöw: krzywogeba 'czlowiek posiadajacy wade wymowy 1 lub wade anatomiczna': gesioszyja 'gatunek kwiatu, 'zlotoglowa 'starodawna czap-ka kobieca, bogato zlotem wyszywana, zwana takže zlota muca'. Z zapisöw trudno rozstrzygnač, czy sa to zrosty, w ktörych pierwsze czlony zakonczone sa na dawne 1 dlugie - ô-, charakterystyczne dla mianownika liczby pojedynczej rodzaju ženskiego: 4    krzywa geba, gesia szyja, zlota glowa, czy sa to može zloženia wlašciwe.
Liczna grupe wšrod zložen przymiotnikowo-rzeczownikowych tworza zro-
sty:
a) nazwy przyrodnicze: babidupa 'dzika (polna) röža (Rosa canina (arvensis))'; bozawola 'ptak - wilga (Oriolus oriolus)'; bozykröwka 'owad - bie-dronka, boža kröwka (Coccinella)'; gadzikorzen 'ziele przeciw konwulsjom'; kur-czynoga 'grzyb rosnacy na drzewie - huba'; kurzyslep 'ziele (Anagallis arvensis)'; mysitrzop 'rošlina';
b) nazwy niežywotne: kaczydöl 'blotna dziura, kaluža, w ktörej pluskaja sie kaczki'; koziabroda 1. 'zupa z kartofli i kapusty'; bozymeka 'krzyž, figura przydrožna, šwiatek'; lonskirok 'poprzedni rok'; nowylatko 'choinka'; sleperyby 'zupa ziemniaczana'; žywyplot 'žywoplot'.
2. zloženia egzocentryczne o strukturze N (N1+N2)
Naleža tu glöwnie struktury interfiksalno-paradygmatyczne i rzadziej inter-fiksalno-sufiksalne. Formant jest wykladnikiem przedmiotu, ktörego czešč stanowi inny przedmiot, sygnalizowany przez N2:
a) nazwy o s ob o we: göronos 'o czlowieku zarozumialym'; makodziöb 'przezwisko nadawane wšcibskim, mlodym chlopcom'; zebodziur pogard. 'dentysta'. Sa to zloženia o charakterze ekspresywnym. Aby stworzyč parafraze tych struktur, trzeba w niektörych wypadkach odniešč sie do poröwnania: 'ten, ktöry zachowuje sie tak, jakby trzymal stale nos ku görze', 'ten, ktöry ma nos jak korekk'. Niejasna strukture maja zloženia: kostomlot 'czlowiek ciežki; glupiec, zawalidroga' zeboswider
66
Helena Grochola-Szczepanek: Glôwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw.
'nicpon, lobuz'; zebouch 'kpiarz'. Možna je potraktowac jako zloženia wspölrzçdne.    ^ Jednak ze wzglçdu na ich humorystyczny charakter, možna je oprzeč na poröwna-niu: 'ten, kto wyglqda, jakby mial swider w zebach, zeby od ucha do ucha\ 'ten, co    ^ ma košci (ciežkie),jak mlof i uznač za konstrukcje nadrzçdno-podrzçdne. ^
b) nazwy przyrodnicze: bogowola 'ptak - wilga (Oriolus oriolus)';    j kuropietka 'ptak - orlik lesny i ogrodowy'; krzyzodziôbek 'ptak - krzyžodziöb swier-kowy (Loxia curvirostro)'; szalobabka 'biedronka (Coccinela)';
c) nazwy niežywotne: drogowid 'blçdny ognik'; drzewomiodzie 'slod-ka ciecz wytwarzajaca siç w czasie parnych nocy na lisciach'; kolowqz 'koleina'; kozobroda 'gçsta potrawa z kartofli i kapusty'; koszobryczek 'wöz, ktörym ježdzi siç w goscinç lub do kosciola'; kretokupa 'kretowisko'; sianozniwa 'sianokosy'; wiatrolapy 'ochrona na dachu przed silnym wiatrem zachodnim'.
3. zloženia egzocentryczne o strukturze N (N1+V)
Jest to typ produktywny i zröžnicowany pod wzglçdem budowy i semantyki. Naleža tu konstrukcje sufiksalne i paradygmatyczne. Liczna grupç tworza nazwy osobowych i nieosobowych wykonawcöw czynnosci. Formant jest w nich wyklad-nikiem subiektu, czlon czasownikowy predykatu, a czlon rzeczownikowy obiektu. Warta odnotowania cecha prezentowanych ponižej nazw wykonawcöw czynnosci jest wartosč emocjonalna. Tylko niektöre zloženia sa neutralnymi i doslownymi nazwami wykonawcöw. W wiçkszosci sa to nazwy o charakterze przezwiskowym, žartobliwym. Opröcz nazw wykonawcöw czynnosci wystçpuja rowniež nazwy na-rzçdzi, nazwy miejsc i nazwy czynnosci:
a) nazwy osobowe: babožen 'mçžczyzna ženiacy siç ze starsza od siebie kobieta'; bogobojnik 'mçžczyzna bojacy siç Boga; pobožny'; chlebojad 'mçžczyzna lubiacy jesč dužo chleba'; cudotwôrczyna 'kobieta majaca dar czynienia czaröw'; dziadowoda 'przewodnik, towarzysz dziada'; dzieciolapka 'akuszerka'; garczkolep 'garncarz'; kaszojad pogard. 'o osobie lubiacej kaszç oraz majacej dobry apetyt'; gesiopasa 'kobieta pasaca gçsi'; kostopraw 'chlop, najczçsciej pasterz znajacy siç na skladaniu zlamanych kosci'; mydlowar 'czlowiek wyrabiajacy mydlo; mydlarz'; ptakoznawca 'ornitolog'; samodajka 'kobieta uprawiajaca nierzad'; samozyjca 'mçžczyzna žyjacy samotnie, kawaler lub wdowiec'; samolubiec 'samolub, egoista'; wiarolomca 'czlowiek, ktöry nie dotrzymuje slowa';
b) nazwy przyrodnicze: dzieciorôb 'ptak - dziçciol'; drzewolaznik 'ptak - dziçciol czarny'; koziogryz 'niedužy kwiat wiosenny, bialo kwitnacy, tuž po sniegu'; muchojad 'muchomor (Amanita)'; myszolowca 'ptak - myszolöw (Bu-teo)'; samosiejka 'roslina, ktöra siç sama zasiala'; zimolqg 1.'roslina zielona nawet w czasie zimy - barwinek (Vinca)', 2.'kwiat, prawdop. chryzantema', 3. 'gleba piaszczysta, bardzo mokra';
c) nazwa niežywotna: chlebopiek 'piec do pieczenia chleba'; drzewolaz 'przyrzad služacy do wspinania siç po drzewach'; czartopchajka lub czortopchaj-ka 1. 'o nçdznej, niewygodnej, trzçsacej bryczce', 2. 'o zdezelowanym, ledwo jež-džacym samochodzie'; korbowôd 'deseczka laczaca pedal z kolem w kolowrotku';
67
Helena Grochola-Szczepanek: Glöwny typy strukturalno-semantyczne rzeczowniköw...
^ kurosadnik 'miejsce, gdzie koguty i kury sypiaja'; makocierka 'donica do tarcia W maku'; niciowezek 'gruba nič lub sznureczek, ktörym przewiazuje sie poszczegölne N pasemka w przedzy'; samomlotka 'tabaka do zažywania przyrzadzona domowym M sposobem'; samoorek 'odkladnica pluga'; samoskladaczka 'maszyna z grabiami Pn do koszenia zboža'; samotkaniec 'tkanina'; snopowiqzarka 'maszyna do koszenia i wiazania zboža'.
0 4. zloženia egzocentryczne o strukturze N (Num+Nl)
n Jest to typ produktywny i bardzo zröžnicowany pod wzgledem budowy oraz
1 znaczenia. Mamy tutaj zloženia z interfiksami : -o- i -u- oraz struktury polaczone w sposöb bezpošredni. Konstrukcje zakonczone sa formatem sufiksalnym badž paradygamatycznym.
A Rzeczowniki z liczebnikiem glöwnym w pierwszym czlonie okrešlaja desy-
p gnaty, ktöre charakteryzuja sie posiadaniem czešci okrešlanych przez N1 w ilošci 1    wyražanej przez Num:
^ a) nazwy o s o b o w e : jednolat 'rcroiešnik'; jednonözka 'czlowiek pozba-
Pn wiony jednej nogi'; jednoocznik 'o mežczyžnie majacym jedno oko'; jednookarz 1 sporad. 'o czlowieku majacym jedno oko'; jednoramiennik 'o mežczyžnie maja-4    cym jedna reke';
• b) nazwa przyrodnicza: czteroletniak 'kon czteroletni'; dziewiecio-0 jesiennik 'rošlina lecznicza užywana w czasie džumy; nazwana tak ze wzgledu 8    na to, že korzen jej musi przez dziewieč jesieni krzewič sie w ziemi, ažeby nabral
• skutecznej sily';jednorocznik 'zwierze hodowlane majace jeden rok'; siedmiolatka 'szczypiorek (Allium schoenoprassum)';
c) nazwy niežywotne: czterolokciöwka 'przyrzad do motania przedzy - motowidlo krötkie'; czteronogowiec 'stolek na czterech nogach služacy do dojenia kröw'; czteroskibowiec 'plug, ktöry odklada jednoczešnie cztery skiby'; czterozeby 'widly z czterema zebami';jednocalöwka 'deska o grubošci jednego cala'; jednoko-niak 'wöz na jednego konia'; jednoskibiak 'plug odkladajacy jedna skibe'; osmionit 'splot tkacki wytwarzany przy užyciu ošmiu nicielnic'; siedmiokroczek 'rodzaj tan-ca'; szesciogarcznik 'drewniane naczynie o pojemnošci szešciu garncy'.
Liczna grupe stanowia tu konstrukcje, w ktörych role pierwszego czlonu pelni liczebnik dwa:
a) nazwy osobowe: dwudniak 'chlop odrabiajacy dwa dni panszczyzny'; dwuramieniarz 'czlowiek nie dotrzymujacy slowa, zmieniajacy czesto zdanie';
b) nazwy przy ro dnicze : dwuletniak'kon dwuletni'; dwulisc 'rošlina (Majanthemum bifolium)';
c) naz w y nie ž y wo tne: dwucalöwka 'deska o grubošci dwu cali'; dwu-czeszczak 'moneta o wartošci dwudziestu fenigöw'; dwugroszak 'moneta o warto-šci dwöch groszy'; dwumiarak 'kosz z dwoma malymi uchwytami'; dwurazöwka 'gatunek koniczyny'; dwuskibiak 'plug odkladajacy jednoczešnie dwie skiby'; dwu-uszniak 1. 'kosz z dwoma uchami', 2. 'garnek z dwoma uchami'.
W gwarach wystepuja licznie formacje liczebnikowo-rzeczownikowe, w ktö-
68
Helena Grochola-Szczepanek: Glôwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw.
3 W jçzyku ogölnopolskim od XVI wieku dokonywal siç proces zastçpowania tej koncöw-ki przez -u, przeniesione z odmiany liczebnika dw-u, zob. Dejna (1973, 221). We wspöl-czesnych zas zloženiach literackich czlon pierwszy w postaci liczebnika glöwnego za-konczony jest interfiksem -o-.
rych czlon pierwszy jest liczebnikiem glöwnym zespolonym w sposöb bezposredni ^ z czlonem drugim:
a) nazwy osobowe: dwôjnôg zag. 'czlowiek'; piecdziesiqtgrosznik 'we -    % dlug dawnych legend ludowych: zly duch siedzacy w zaklçtej monecie piçcdziesiç-ciogroszowej, przynoszacy w nieuczciwy sposöb bogactwo'; trzydniak 'chlop odra-    j biajacy trzy dni panszczyzny'; trzylupnik 'przezwisko czlowieka, ktöremu podczas operacji wyciçto czçsc görnej wargi i sprawia wraženie, že ma trzy wargi';
b) nazwy przyrodnicze: czterylatek 'zwierzç hodowlane majace czte -ry lata': stokloska 1. 'jakas przyprawa korzenna'; stonôg 'owad - skorek';
c) nazwy niežywotne: czterypolôwka 'brona czteroczçsciowa'; dwa-    p_ skibowiec 'plug odkladajacy jednoczesnie dwie skiby'; dwôchcalôwka 'deska o grubosci dwöch; trôjradlo 'narzçdzie do wyznaczania röwnych ^döw przy sa-dzeniu kartofli i warzyw'; trzyrogôwka 'chustka o trzech rogach'; trzyskibowiec 'plug odkladajacy jednoczesnie trzy skiby'; trzynogowiec 'stolek na trzech nogach    — do dojenia kröw'; trzywiertlôwki 'dawne wysokie buty ze sköry wolowej z podwöj-    z nymi podeszwami'.
W gwarach wystçpuja konstrukcje typu: piecimarczak, siedmilatka, siedmi-žona, szešcipalec, w ktörych czlon liczebnikowy ma stara postač pieci-, siedmi-, szešci-. Formacje tego typu naležy wiazač ze staropolskimi zloženiami, np. dziesie-cistrunny, szešcipiedny (Slownik staropolski 1953 i nast.). Liczebniki glöwne 5-10 byly rzeczownikami ženskimi z dawnym tematem na a wiçc w gen., dat. i loc. mialy koncöwkç -i, tak jak dzis košci, nici3.
Liczna grupç wsröd zložen stanowia wyrazy, w ktörych pierwszym czlonem jest liczebnik pôl-: pôldiabel 'rodzaj grubego plötna na žagle, torby'; pôldniak 'ro-botnik wynajçty na pöl dnia'; pôlgardlak 'gatunek golçbia'; pôlkoziel 'jedna strona dachu'; pôlfuncik 'drewniana foremka na maslo o pojemnosci jednej czwartej kg'; pôlmotek 'zwöj przçdzy'; pôlzagonek 'miara gruntu'; pôllennik 'chlopiec do pomo-cy przy woženiu soli'; pôlsadôwka 'dzika gruszka'; pôltonôwka 'rodzaj harmonii'; pôlzimôwka 'chusta noszona jesienia lub na wiosnç'.
5. zloženia egzocentryczne o strukturze N (V+N1)
W dialektach zloženia z pierwszym czlonem werbalnym przejawiaja duža žy-wotnosc. W przewažajacej czçsci sa to nazwy osobowe, funkcjonujace jako žartobli-we przezwiska. Formy neutralne czçsciej spotyka siç w nazwach nieosobowych:
a) nazwy osobowe: bawibialek st. 'mçžczyzna lubiacy zabawiac kobie-ty'; bebniwôl 'len'; chwalibôg 'czlowiek lubiacy siç chwalic; samochwal'; chwali-dupka 'czlowiek lubiacy siç chwalic; samochwal'; drapidupa 'o osobie pozostajacej
69
Helena Grochola-Szczepanek: Glöwny typy strukturalno-semantyczne rzeczowniköw.
w tyle za grupa žniwiarzy'; gryzimol 'czlowiek, ktöry dokucza innym'; krecibat 'przezwisko mieszczanina'; liczymieszek 'skapiec'; lapibabka 'akuszerka'; lapidusza 'czlowiek lakomy na wszystko; chciwiec'; lapikon 'koniokrad'; meczywöl 'czlowiek, ktöry kogoš meczy'; milczymorda 'czlowiek malomöwny; mruk'; nieczciwiarzec 'bezbožnik'; oberznicholewa 'szewc'; raidupa 'swat'; odrzymieszek 'wyzyskiwacz, zdzierca';plodzidym 'kucharz': ryczywöl 'dziecko, ktöre wciaž placze i wrzeszczy'; stuligrosz 'czlowiek, ktöry szanuje pieniadze, šciska, žeby jak najmniej wydač'; tracikij 'przezwisko awanturnika, czlowieka, ktöry lubi tracač kijem swa žone'; trzesiglöwka 'czlowiek trzesacy glowa';
b) nazwy przyrodnicze: boliglöwka 'rošlina - szczwöl (Conium ma-culatum)'; goidziura 'rošlina gojaca dziury, rany'; kolibok 1. 'rodzaj ostu', 2. 'owoc lopianu - rzep', 3. 'rošlina lecznicza podobna do ostu'; patrzypanna 'nasturcja (Na-sturium)'; rosikon 'rošlina z rodziny motylkowatych - koniczyna'; stulipysk 'rodzaj grzyba lub chwastu'; wyrwitaniec 'rošlina - (Parnasia palustris)'; trzesidupek 'ptak - pliszka (Motaccilla)';
c) nazwy niežywotne: gasinos 'gašnik do gaszenia šwiec w košciele'; kröjtalerz 'm5ž pluga o okraglym kroju'; parzybok 'kožuch'; parzymorda 'mocna wödka'; tluczydupa 'gololedž'.
4 6. zloženia egzocentryczne o strukturze N (Adv+V)
0 Typ zložen przyslöwkowo-czasownikowych nie jest liczny. Naleža tu glöwnie
8    nazwy osobowe, rzadziej nazwy niežywotne i przyrodnicze:
a) nazwy osobowe: cichodajka 'kobieta lekkich obyczajöw'; ciežkomo-wa 'jakala'; darmozjadacz 'pröžniak, darmozjad'; krzywoprzysiegacz 'czlowiek popelniajacy krzywoprzysiestwo'; malogadaj 'czlowiek malomöwny; milczek'; malomöwca 'czlowiek, ktöry malo möwi; milczek'; marnotrawiec 'czlowiek roz-rzutny, lekkomyšlny, tracacy bez potrzeby pieniadze lub niszczacy szybko nowo kupione rzeczy';
b) nazwa przyrodnicza: bialokwitek 'len kwitnacy bialo'; krötkotu-pacz žart. 'zajac';
c) nazwy niežywotne: cichobiegi 'obuwie z miekka podeszwa'; dlu-gobitka 'mlockarnia szerokomlotna'.
7. zloženia egzocentryczne o strukturze N (A+V)
Czlon przymiotnikowy wyraža ceche subiektu wskazanego przez predykat w czlonie drugim. Sa to zloženia egzocentryczne, naležace do kategorii nazw nosi-cieli cech:
a) nazwy osobowe: mlodoženiec 'pan mlody'; nowobraniec 'rekrut'; starozytniak - ten, kto žyje i jest stary, 'czlowiek zacofany';
b) nazwy przyrodnicze: suchowiejka 'kwiat - niešmiertelnik'; zlo-toplqska 'o gasce';
70
Helena Grochola-Szczepanek: Glôwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw.
c) nazwy niežywotne: smetošpiewki 'dumki'; starožytka 'stara pio-senka lub rzecz'; szaroburomanica 'pora switania lub sciemniania siç, swit lub zmierzch', zloženie skladajace siç z trzech czlonöw: przymiotniköw szary, bury oraz czasownika manič 'ludzič, mamič, zwodzič'.
8. zloženia egzocentryczne o strukturze N (N1+A)
Typ reprezentowany jest nielicznie przez nieosobowe nazwy nosicieli cech: kurošlepina 'roslina - trzmielina (Evonymus europacea)'; kurošlepka 'choroba oczu, jaskier'.
9. zloženia egzocentryczne o strukturze N (N1+Num)
Do rzadkich polaczen naleža röwniež konstrukcje z drugim czlonem liczebni-kowym. Czlony polaczone sa interfiksem - o-. Rolç pierwszego czlonu pelni zaimek sam. Czlon drugi zakonczony jest sufiksem lub koncöwka fleksyjna: samoczwart 'o weselu, w ktörym braly udzial cztery osoby'; samojednik 1. 'odludek', 2. 'samolub, egoista', 3. 'kawaler, niežonaty'.
10. zloženia endocentryczne o strukturze N (N1+N2)
Naleža tu konstrukcje, w ktörych czlon drugi bywa interpretowany jako odrze-czownikowy lub odczasownikowy (por. Kurzowa 1976, 34-37). Sa to nazwy czynnosci lub stanöw: krupobicie 'gradobicie'; lenobranie 'wyrywanie lnu'; mordopra-nie 'bicie po twarzy; policzkowanie'; 'piorunobicie 'burza z piorunami'; sianožecie 'sianokosy'; šwiniobicie 'domowy uböj swini'; sianozwôzka 'woženie siana'.
11. zloženia endocentryczne o strukturze N (A+N1)
Do grupy tej naleža zloženia z formantem paradygmatycznym. Czlon pierw-szy podaje cechç desygnatu czlonu drugiego. Znaczenie calego desygnatu miesci siç w drugim czlonie zloženia:
a) nazwy przy rodnicze : bialodrzew 'topola'; krôtkolen 'len kwitna-cy niebiesko, nisko rosnacy'; czarnoziele 'jakas roslina, zapewne lecznicza'; mo-drokwiat 'kwiat - blawatek (Centaurea cyanus)'; wielgoryb 'wieloryb'; zlotodynia 'dynia'; zlotowierzba 'wierzba placzaca - (Salix alba)';
b) nazwy niežywotne: golobôrz 'bör'; gololôd 'gololedž'; kwašno-ziem 'gatunek gleby'; szarowieczôr 'wczesny wieczör'.
0 0
71
Helena Grochola-Szczepanek: Glöwny typy strukturalno-semantyczne rzeczowniköw.
12. zloženia endocentryczne o strukturze N (Num+N1)
Tworza je konstrukcje z pierwszym czlonem pöl-:
a) nazwy osobowe: pölbrutka 'dziewczyna dorastajaca, podlotek, podfru-wajka'; pölchlop 'gospodarz posiadajacy male gospodarstwo'; pöldziecko 'dziecko przyrodnie'; pölrolnik 'biedniejszy gospodarz'; pölsyn 'pasierb';
b) nazwy przyrodnicze: pölgrzyb 'grzyb - borowik krölewski (Boletus regius)';
c) nazwy niežywotne: pöldrelich 'o plötnie: zgrzebne'; pölgrepla 'szczotka do czesania welny (greplowania) zakladana na jedna reke'; pöljedwab 'tkanina jedwabna z jakaš domieszka'; pölkoszar 'czešč koszaru - ogrodzenia, w ktörym przetrzymuje sie owce po wydojeniu'; pölorczyk 'orczyk na jednego konia'; pölrubel 'moneta pölrublowa'; pölsuknia 'czešč wierzchniego stroju kobiecego od pasa w döl, spödnica'; pölszczyt 'rodzaj dachu'; pölszor 'uprzaž na konia'; pölzagonie 'pole z jedna bruzda na šrodku skladu'; pölzmrok 'pölmrok.
w Podsumowanie
K
1 Analiza najwažniejszych typöw gwarowych rzeczowniköw zložonych ujaw-
4 nia röžnorodnošč zjawiska kompozycji w dialektach polskich. W gwarach obser-wuje sie tendencje do tworzenia licznych struktur pochodnych, analogicznych lub powielanych od wyrazöw znanych z polszczyzny ogölnej. Dotyczy to zaröwno wspölczesnej, jak i tej starszej warstwy jezyka, np. chwalibieda, chwalibzdura, chwalichwost, chwalidupa, chwalidupca, chwalidupek, chwalidupka, chwalidup-ski, chwalidusza, chwalidzichta, chwalidziura, chwaligeba, chwalijan, chwalikij, chwalipietrek, chwalipiet, chwalipieta, chwalipietek, chwalipiotrek, chwaliporta, chwaliportek, chwaliportka, ...itp.
Do najbardziej produktywnych typöw wšrod gwarowych substantywöw zlo-žonych naleža struktury liczebnikowo-rzeczownikowe, przymiotnikowo-rzeczow-nikowe oraz czasownikowo-rzeczownikowe. W dialektach polskich wystepuja typy kombinacji, ktörych nie spotyka sie w jezyku ogölnym, np. rzeczownikowo-przy-miotnikowe (kuroslep, zimzielon), rzeczownikowo-liczebnikowym (samoczwart, sa-mojeden), liczebnikowo-czasownikowe (dwaspiacy), czasownikowo-czasownikowe (chwalipyta), przyslöwkowo-rzeczownikowe (darmochlebiec). Nie wystepujacym juž obecnie w jezyku polskim jest typ struktur tworzonych czlonem liczebnikowym pöl i drugim czlonem w postaci rzeczownika w dopelniaczu (pölachtela, pölkozla, pölwoza). Zloženia te byly powszechne w staropolszczyznie. We wspölczesnej pol-szczyžnie zostaly wyeliminowane calkowicie przez struktury, ktöre maja w drugim czlonie rzeczownik w mianowniku (pölbög, pölksiezyc). Jedynie w gwarach sa jeszcze pozostalošci tych struktur.
Materialy gwarowe pochodzace z rož^ch dialektöw pozwalaja šledzič zjawisko kompozycji na rožnych etapach ewolucji konstrukcji zložonych, np. boža meka, božymeka, przy božomece; chrzestna matka, chrzestnymatka, z chrzestno-matka. Majac na uwadze podzial na zrosty i zloženia wlašciwe, trzeba stwierdzič, že
72
Helena Grochola-Szczepanek: Glôwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikôw...
gwary posiadaja stosunkowo wiçcej zrostöw niž jçzyk ogölny, w ktörym dominuja 7 zloženia wlasciwe. Szczegölnie licznie reprezentowane sa zrosty z pierwszym czlo- sc nem przymiotnikowym (bialyrôg, kurzypqk), rzadziej pojawiaja siç wsröd zložen z % pierwszym czlonem rzeczownikowym (babiewiernik, nogapan).
W jçzyku ogölnym composita sa licznie reprezentowane w slownictwie spe-cjalistycznym, technicznym, medycznym, naukowym. W gwarach nazwy zložone dotycza glöwnie czlowieka, jego pracy i otoczenia, w ktörym žyje. Charaktery-styczna grupç tworza osobowe nazwy ekspresywne. Composita okreslajace osoby prezentuja w sposöb obrazowy cechy ludzkie oraz rodzaj zajçcia czlowieka. Naležy dodač, že w wiçkszosci sa to cechy i czynnosci wysmiewane i negatywnie oceniane przez spoleczenstwo wiejskie. Zloženia te charakteryzuja siç duža sila ekspresji, od-zwierciedlaja dowcipna i dosadna charakterystykç wygladu i zachowan ludzkich.
Literatura z
Blicharski, Michal, 1977, Zloženia imienne w jçzyku rosyjskim i polskim, War-    q szawa. ^
Dejna, Kazimierz, 1973, Dialekty polskie, Wroclaw.
Gramatyka wspölczesnego jçzyka polskiego, Morfologia, 1998, red. Grzegorczykowa
Renata, Laskowski Roman, Wröbel Henryk, Warszawa. Grochola-Szczepanek, Helena, 2002, Rzeczowniki zložone w gwarach polskich,    ^
Kraköw.
Grochola-Szczepanek, Helena, 2006, Przymiotniki zložone w gwarach polskich,
Studia z Filologii Polskiej i Slowianskiej, 41, s. 59-81. W
Handke, Kwiryna, 1976, Budowa morfologiczna i funkcje compositöw polskich (z
uwzglçdnieniem jçzykaw zachodnioslowianskich), Wroclaw. Handke, Kwiryna, 1997, Composita nominalne w Slowniku Gwar Kaszubskich B.
Sychty, [w:] Pomorskie Studia Dialektologiczno-onomastyczne 1, red. Wosiak-
Sliwa Röža, Gdansk, s. 27-44. Kleczkowski, Adam, 1927, Zloženia nominalne w jçzyku polskim i niemieckim,
Prace Filologiczne XII, s. 522-540. Klemensiewiczöwna, Irena, 1951, Wyrazy zložone nowszej polszczyzny kulturalnej,
Kraköw.
Kurzowa, Zofia, 1976, Zloženia imienne we wspölczesnym jçzyku polskim, War-szawa.
Lewinski, Piotr, 1993, Pröba klasyfikacji semantycznej compositöw, Rozprawy Komisji Jçzykowej Lödzkiego Towarzystwa Naukowego XIX, s. 57-87.
Los, Jan, 1904, Složnyja slova v polskom jazyke, Petersburg.
Malec, Maria, 1971, Budowa morfologiczna staropolskich zložonych imion osobo-wych, Wroclaw.
Milewski, Tadeusz, 1969, Indoeuropejskie imiona osobowe, Wroclaw.
Slownik staropolski, 1955 i nast., praca zbiorowa, Kraköw.
Taszycki, Witold, 1926, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Kraköw.
73
Helena Grochola-Szczepanek: Glöwny typy strukturalno-semantyczne rzeczowniköw.
rt
2 0 0 8
1
Taszycki, Witold, 1946, Slowianskie nazwy miejscowe (Ustalenie podzialu), Kra-köw.
The main Structural and Semantic Types of the Compound Nouns in Polish Dialects
Summary
The description of the compound nouns shows that the composition is very valid phenomenon in Polish dialects. It is observed trendfor creation of the numerous derivative structures from words known in standard Polish. It shows that the composition is very alive process and has long tradition in dialects. Many types of combinations appear only in dialects, they are not present in standard language, e.g. types like: chwalipyta, dwaspiqcy, kuroslep, pölkozla, samojeden. In dialects there are more concretions than in standard language. The characteristic group among the compound words in dialects are the personal expressive names.
Helena Grochola-Szczepanek Instytut Jezyka Polskiego PAN Kraköw Polska 74    helenags@ijp-pan.krakow.pl