Kognitywna definicja Marzanny -Proba rekonstrukcji fragmentu tradycyjnego mitologicznego obrazu swiata Slowian Michal Luczynski The author analyses Marzanna, a figure which is correlated to the folk magical rituals of the Slavs, and focuses on that problem as a part of Slavic mythologic worldviews. Theoretically and methodologically it is based on the model of cognitive definition as proposed by Jerzy Bartminski. W badaniach nad rekonstrukcji tradycyjnego j^zykowego obrazu swiata istotne miejsce zajmuj^ definiowane jako sterotypy sfery religijnej personifikowane abstrakcyjne poj^cia, takie jak postaci mitologiczne. Prace prowadzone w zwi^zku z przygotowywanym w Lublinie "Slownikiem Stereo-typow i Symboli Ludowych" pokazaly, že možna je uj^c w kategoriach stereotypu jako wytwory kultury duchowej, i opisac za pomoc^ tzw. definicji kognitywnej1. Podobne po-dejscie, w ktorym uwzgl^dnia si§ aspekty: „czynnosciowy", przestrzenny, wierzeniowy itd. opisywanego obektu, reprezentuj^ opracowania postaci demonicznych na materiale gwa-rowym2 i historycznym3. W artykule tym poddano analizie semantyk^ i struktur^ jednej z personifikacji obrz^dowych w folklorze Slowian, jak^ jest Mara (Marzanna). Niektore dotychczasowe opracowania podejmowaly temat Mary / Marzanny m.in. w kontekscie zwi^zkow tekstow folkloru z obrz^dowosci^, jej symboliki, czy tež rekonstrukcji fragmentow mitu4. Tutaj zwrocono uwag^ przede wszystkim na wydobycie z badanych tekstow funkcji tej postaci w szeroko poj^tym obrazie swiata Slowian. Przyj^ta tu formula opisu, wlasciwa dla definicji kognitywnej wydala si§ w przypad-ku omawianej problematyki najodpowiedniejsza z co najmniej dwoch powodow: stosun-kowo bogaty material piesniowy pozwala na takie uj^cie, oraz istnieje dosc zrožnicowany kontekst obrz^dowy i wierzeniowy. Tlo kulturowe pozwala na zrekonstruowanie mental-nego obrazu badanego zjawiska, a uklad kategorii semantycznych - zobiektywizowanie, a przede wszystkim pogl^bienie przeprowadzonej analizy5. Naležy zaznaczyc, že wprowadzono istotne zmiany w ukladzie definicji. Przede wszystkim, nie ograniczono si§ do tekstow jednego j^zyka w ekscerpcji materialu: wyko-rzystane žrodla obejmuj^ teksty etnograficzne i folklorystyczne z Rosji, Ukrainy, Bialoru-si, Polski, Czech i Slowacji, Chorwacji oraz Bulgarii. Ponadto, zrezygnowano z kryterium 1 Np. Bartminski, Panasiuk 1993: 384-385; Bartminski 2005: 266. 2 Czyžewski 1988; Koziol 1989; Bohdanowicz 1994, 1995; Mianecki 2002. 3 Paluszak-Bronka 2003; Stabrowski 2005. 4 M.in.Katičic 1989. Por. Krzysztoforska-Doschek 2000. 5 SLSJ 7-44; SSSL 13-17. powtarzalnosci tekstow. W eksplikacji hasla wprowadzono rozrožnienie znaczen leksemu Mara / Marzanna: 1a. 'rekwizyt obrz^dowy w opisach etnografow, 1b. 'rekwizyt obrz^do-wy w tekstach folkloru' oraz 2. 'postac mitologiczna'. Wprowadzono tež niewielkq mody-fikaj w ukladzie kategorii semantycznych, cz^sc konotacji kategorii obejmujqcej wrožby (przepowiednie) - tj. zabiegi magiczne przyporzqdkowujqc do kategorii (instrum.). Mara / Marzanna Marzanna to w potocznym rozumieniu atrybut obrz^dowosci wiosenno-letniej w postaci ženskiej figury, stereotypowo zanurzanej w wodzie. Typowa Marzanna ma wianek na glowie, warkocze, ozdoby, ubrana jest w kobiece biale stroje. W zaležnosci od zachowania zwiqzku z kontekstem obrz^dowym, Marzanna w rožnym stopniu podlega zabiegowi uosobienia, demonizacji i mitologizacji. Marzanna može patrzec, chodzic, pic i jesc, a takže mowic. Wykonuje przy tym inne czynnosci fizjologiczne. Folklorystyczny obraz Marzanny to dziewczyna pracujqca w go-spodarstwie, wykonujqca rožne czynnosci, np. gotowanie, pranie, prz^dzenie. Marzanna myje si§ i wyciera, spi, itd. Zrekonstruowany cz^sciowo mitologiczny obraz Marzanny to obraz dziewczyny, ktora jest najmlodszq corkq swojego ojca, ostatniq we dworze, ktora nie wydala si§ jeszcze za mqž. Ma dziewi^ciu braci. Jej zaj^ciem jest pasienie g^si na zielonej lqce nieopodal domu. Pelni rol^ klucznicy, kluczami otwiera bram^ (wrota / drzwi) dworu / grodu. Rzuca w pole jablkami, co jest rodzajem gry / turnieju o r^k^ narzeczonej. Wybranek bohater kluczami przej^tymi z rqk Marzanny otwiera ziemi^, pola. Skladnikiem tego obrazu jest smierc Marzanny, co jest rodzajem sakralnej ofiary. O semantyce i funkcji postaci Marzanny decydowaly jej atrybuty, zwlaszcza: klucze, jablko, wianek, g^si, najbardziej istotne dla okreslenia jej symboliki i funkcji. Klucze (zlote klucze) to symbol reprezentujqcy niebo. Charakter Marzanny-klucznicy jako personifika-cji kalendarzowej ujawnia si§ w symbolice otwierania (rozpoczynania itp.) lata, a zamyka-nia zimy. Z Marzanny zwiqzana byla symbolika roslinna, cz^sto wiqže si§ jq z kwiatami i barwq zielonq. Do ustabilizowanych cech Mary naležy jej zwiqzek z wodq Marzanna symbolizowala nieczyste sily, choroby (mor, smierc), ktore razem z niq wynoszono poza granice ludzkiego swiata, a wtornie uosabiala zim^. Z drugiej strony, byla wiqzana z urodzajem i plodnosciq (miala funkcje apotropeiczne). (nazwa) psl. *Mara, -na // *Morana, -ena; cz., chorw., bulg., ukr, blr. Mara; for-my imienia z sufiksem -na: pol. marzan(n)a, cz. Marana; pol. dial. (malop.) marenna, cz. Marena, slow. Marejna, ukr. Marena; pol. dial. morzana, scz., slow. Morana; cz., slow. Morena / Morena; pol. dial. (slqsk.) Marzyna, cz. Marina, slow. Maryna, ukr. Maryna; ponadto: slow. Murjena, Murien(d)a. Deminutiva: pol. marzanka, cz. Marenka, ukr. Marinka / Morynka; pol. Marzanecz-ka, Marzynioczka, slow. Morenička, ukr. Marenočka, a takže cz. Marca, Maroška. Augmentativum cz. Morenica. Formy z prefiksem *ma(r)- to slow. Marmoriena, Marmariena, Marmurien(d)a, Mamurien(d)a, Majmuriena, slow. dial. (wtorne) Najmurenna, Barborena, Špitolena. Znaczenie podstawowe: 'obrz^dowe drzewko' (por. cz. marena 'gaik, drzewko', slow. marmuriena, morena zelina 'galqž, drzewko', ukr. marena 'drzewko kupalne') oraz 'lalka, kukla' (np. cz. marena 'kukielka na gaiku', pol. marzanka 'kukielka stawiana w oknie', bulg. mara 'lalka') i drugie znaczenie 'mityczna postac symbolizowana przez kukl^', a takže nie-ktore inne rozwin^ly si§ wtornie. Derywaty: pol. (sl^sk.) niedziela marzania / marzanna, slow. Marmurienova nedel'a, pol. (sl^sk.) piesni marzanne; masc. pol. Marzan, Marzak, Marzaczek, cz. mar ak, Maroch, Marik, Marošek, Marec, Mrvioch, Maren, Marek 'm^ska kukla obrz^dow wiosennych'. (etym.) Etymologicznie leksem M. zwi^zany jest z psl. *morje 'morze, woda', od pie. *mor-//*mar- 'morze, stoj^ca woda, jezioro'. Psl. *Mara, -na // *Morana, -ena itd. przeszlo semantyczn^ ewoluj 'gal^zka, drzewko kupalne' --> 'kukla obrz^dowa' --> 'personifika-cja obrz^dowej kukly' (--> 'postac mityczna'). Homonimy: ros. (?) Moparni 'wodne / morskie panny', kaszub. moronka 'rybacz-ka (zyj^ca nad morzem)', bulg. morjanka 'mieszkanka wybrzeza', ros. morjan(k)a 'wiatr morski'. (hiper.) panna, djevojka, baba, žena, mora, bosorka, pycanKa. (hiponim) Zuzanna, Jagnieska, Krystyna, ^nmaHKa. (kohipon.) M.in. pol. Smiercicha, smiertusecka, smiertuska, mor, cz. smrt', smrtni-ca, slow. Smertka, luž. Smjerc; cz. kyselica, kyselina, luž. Baba kyselyca, Kyselova žena, cz. Bila, bela, cz. Krasna, prekrasna, kvetnica, Kvetna nedela, Smrtna nedela, Kuželna nedela, Čarabana, Čaramura; ros. yhaHa, KaTepbma, Kynannn^, pycanKa. 1. 'rekwizyt obrz^dowy' la.'rekwizyt etnograficzny' (kolekcja) W opisach etnograficznych M. wspolwyst^puje ze stolem 73 i lawk^ 69 -jako jej przedmiotami-rekwizytami, a takže w kolekcji z Chlapem 92 i Marikiem 89.. (part.) M. sklada si§ z.nosa, glowy, piersi, policzkow 69, 71, 93, r^k 76, wlosow 84 / warkoczy ze lnu 85, 93. Nosi rožnego rodzaju ozdoby 70, 71, 72, 75, 76, 90, w tym koloro-we piora 75, wst^zki 78, 85, 90, na glowie ma wianek 69, 70, 72, 76, 84, 85, 88 lub czapeczk^ „podbradnik" i czepek 75. Ubrana jest na ogol w ženskie ubranie 69, 70, 76, 86, 87, 90, czasem s^ to slubne / biale szaty 84 lub stroj druhny weselnej 85. (prowen.) M. pochodzi z.lasu 69, 70 / z sadu 70. (odbior.) M. jest lepiona 69, ubierana 69, ozdabiana 75, rozbierana 71, 79, 85, 86, 87, 90, 93, roztargana 76, 93. Podczas obrz^dow, bywala usadzana 69, 71, 90, ustawiana 70, obracana w kolko 79, zostawiana do rana 69 b^dž tež przywi^zywana do gal^zi 73. W obchodzie byla niesiona 70, 71, 74, 94 / wynoszona 79, 85, 86, 87, 88, 90, a w koncu palona 56, 74, 81, 92, 94, topiona 56, 73, 81 / wrzucana do wody 69, 90, 71, 74, 76, 77, 83, 85, 86, 87, 91, nierzadko tež bita grudami / kamieniami albo sniegiem i blotem 56, 88, 90, 93 lub rzucana na ziemi^ 85. (adres.) Podczas tych zabiegow, uczestnicy obrz^du pokrzykuj^ na ni^ 94. (material.) a) Materialem, z ktorego wykonywano kukl^ M., byly: wianek 69, 72, glina 69, drzewko topoli, wierzby, czarnego bzu 69, 70, 72, sloma 70, 72, 74, 76, 77, 83, 85, 86, 88, 90, 91, palka 72, szmatki 78, 90, len 84, sporadycznie byly to žolto-czerwone trzewiki 75. b) z kwiatkow z wienca M. robiono napoje lecznicze 57, nawoz do ogrodka 67, a ze slomy miotly do stajni 68. (instrum.) Materialne resztki M. mialy odganiac nieczyst^ sil^ 57, služyly tež do leczenia chorob 57, ochrony przed požarami 65, uderzeniami pioruna 64, gradem 66. M. sporzqdzano w celu wywolania deszczu 65, 66. Wreszcie, obchody M. mialy zapewniac urodzaj w polu 67 i apetyt u zwierzqt 68. Szybkie ugodzenie M. kamieniem zapewnia szybkie wydanie si§ za mqž 61. (lokaliz.) a) M. jest lokalizowana na lawce 69, obok stolu 73. Poczas obchodu umieszczano jq na gal^zi czarnego bzu 69, na drqgu 79, žerdzi 84, 85, 86, 88, 91, i niesiono kolo wody 70, 76, 91, do rzeki 69, 77, 81, 83, 86, 87, stawu 87, do lasu 93, na lqk§ 94. b) M. jest obiektem, wokol ktorego urzqdzano tance 69, 70, 72, 73, 94. (tempor.) Obchody M. odbywaly si§ w dzien Iwana Kupaly 65, 69, 74, w Czarnq / Smiertelnq niedziel^ 93 / Dominica Laetare 79, w marzaniq niedziel^ 88, w Wielki Post 78, 86; po obiedzie 65, w nocy 70. (podob.) a) (ekwiwal.) Zamiast M., wymiennie wyst^powac mogl.goiczek 82 i Kupola 74. (opoz.) W opozycji do M. znajdujq si§: latečko 76, novo letko 92, chojna 86, majiček 93, Marzan(iok) / Marzak / Maroch 79, 80, 81, 82, 84, 85, Kupala 70, 72, Kralovna 91. (przepowiednie) Ociqganie si§ z powrotem do wsi po utopieniu M. wrožylo smierc 58, tak samo jak nie branie udzialu w obrz^dzie 59. Spalenie M. gdzie indziej, niž na gra-nicy sqsiadujqcych wsi, wrožy smierc 60. 1b. 'rekwizyt piesniowy' (kolekcja) W tekstach piesni ludowych, M. wspolwyst^puje z rodzinq, siostrami i bracmi 28, mamkq 16, cesarzem 4a, 11, krolem 11. (part.) Wedlug piesni, M. sklada si§ z.z^bow 24, warkoczyka 23, nog 25, dupana 2; ma ozdoby: wieniec 3, 19 i sznureczki 8c. Jest krasna 1b, 5, strojna 1d, wystrojona 8b, c, przystrojona 8c, ustrojona 1c, nadobna 1e i pi^kna 8b. M. jest okreslana jako czerwona / biala 8b, czarna / biala 8b, czerwona / zielona / pobielana 8b, czerwona / zielona 8c, lub czerwona 8c. (atryb.) M. jest mila 1a, godna (cesarza) 1f. (agent.) M. stoi 4m, patrzy na pole / swinie 4a, wyglqda Jaska 4b, pierdzi 4c, scy 4m, idzie 12, 13, 27, pije 38. (subiekt.) M. jest rada 4l, 11. (stat.) M. ležy 24, plynie 17, tonie 23. (proces.) M. (u)rosla 5, 6. (obiekt) M. jest podziwiana przez swiat 1g, jest wyglqdana 9, 12, požqdana - proszq o niq synci 8b i smierc 24. (odbior.) M. jest scinana 5, smažona na oleju 8b, (wy)strojona 1d, postawiona 8c, položona 8c, roztargana 20, pociqgana 2, niesiona 4b, 8e, 15, 16, 24, wyniesiona 4a, 26, wieziona 8a, bita powrozem 4k, wrzucona (do wody) 16, chlodzona / moczona w wodzie 18, oraz puszczana (do wody) 16. (adres.) M. wyst^puje jako partner dialogow: jest proszona o postoj 13, 14, pytana o kierunek pochodu 15. Bywa obiektem pogrožek 25. Zadaje si§ jej zagadki 28. Z kolei, M. wskazuje kierunek pochodu 16 oraz odpowiada na inne pytania. (lokaliz.) a) M. jest umieszczana w koszu 8b, na drqgu 4c / koncu 3 / žerdzi 4c / kole 4c / sochorach / palicach 8b; a takže we dworze 8d lub poszczegolnych miejscach obejscia: w piwnicy 4a, na stole 1d, na gminie 4c, w stodole 4a / sqsieku 4a, na dachu 4c, we szczycie 4m, w kominie 4a, za plotem 4b, pod wozem 4k, w kolesie 4a, na wrotach 8c; i najbližszej okolicy: przed szynkiem 4l, za wsiq 8b. Jest tež lokalizowana na w lesie 4a, 5, na buku / d^bie 4c, pod zielonym gajem 26e, albo na ugorach 20 / roli / polu 8b / l^kach 8b / kopcach 8b; w pobližu srodowiska wodne-go: w wodzie 16, 18, 19, 21, stawie 28, Odrze 16, lub kolo wody 22. b) Kolo M. urz^dzano tance 22. (tempor.) Obchody M. odbywaly si§ na Czarn^ Niedziel^ 8d / w swi^teczn^ nie-dziel^ 27. (podob.) a) (pararal.) M. jest podobna do grafki 1e b) (kompar.) M. jest jak panna 1c, rzaza 1f, kwiat 1g, sosna 6. (opoz.) M.-e jest przeciwstawiany maj 26a, maj novy / zielony maj 26a, zielony gaj 26b, latoroszczek / latorosl / latečko 26c, plapor ec 26d. 2. 'postac mitologiczna' (kolekcja) M. wspolwyst^puje z atrybutami: kluczami 44c, b^benkiem 44b, pior-kiem z raju 33, dziež^ 30, garnuszkiem 41. Osobami, z ktorymi M. pojawia si§ w kolekcji, s^ jej: ojciec 46, bracia 47, a takže chlopiec 44a, sw. Jan 45b, c, Juri 48, Kwietna / Smrtelna Nedelja 45d, e. Zwierz^ta, z ktorymi wyst^puje razem, to klobuszek 10, g^si 44. (part.) M. sklada si§ z glowy 29a, r^k 29d, kolana 36. Nosi trzewiczki 40 / trepki 41, biale szaty 44a, naszyjnik z perel 40. M. jest krasna 44, biala 39, 44a. (atryb.) M. jest mloda 46. (agent.) M. wykonuje zwykle czynnosci gospodarskie: je 43, 51, spi 34, 35, myje si§ 29c, d, e, f, wyciera si§ 32, 33, uklada wlosy 29a, gotuje 29b 36, 37, pierze 39, prz^dzie 39. Czasami tanczy 40, podskakuje 33, rwie ozdoby 40, depcze rut^ 50. Niekiedy kopie studni^ 29c lub niesie mleko w garnuszku 41. Rzuca dziež^ o ziemi^ 30. Wyst^puje tež jako osoba zajmuj^ca si§ magi^: czaruje wod^ 31, m^ci mleko 41. Sekwenj czynnosci M. jest pasienie g^si 44, utrata klucze 44c, (po)danie komus kluczy 45, otwieranie drzwi 47, toczenie zlotych jablek 48. Pojawia si§ tež grožny aspekt M., ktora zabija 53 lub zabiera glowy 52. (subiekt.) Uczuciem, jakie M. przežywa, jest radosc - M. jest rada 44, 44a. Podoba jej si§ Matwij 49a. Przežywa žal za zmarlym „milym" 51. (stat.) M. wisi 54d. (proces.) M. umiera 54. (sprawca) M. sprawia, že trz^sie si§ ziemia 44a, otwieraj^ si§ pola 45. (odbior.) M. dostaje wianuszek 10 i suknie 42. (adres.) M. wyst^puje jako partner dialogow. Jest m.in. pytana o miejsce przebywa-nia 29, zimowania 34, nocowania 35; o dary 42, posilek 43, o miejsce pasienia g^si 44, o klucze 45, o oženek 49, a takže o przyczyn^ smierci 54, 55. Z kolei, M. mowi do dziewczyn, žeby wily wianki 44a, i in. (instrum.) M. umiera žeby sw. Piotr mogl odmykac pole itd., lub žeby wiejskie pa-nienki mogly si§ wydac za m^ž 5. (lokaliz.) a) M. znajduje si§ na kamieniu 29a, we dworze 29c, 46, 47, w grodzie 47, w domu 29g, i, kolo domu 44c, w stodole 29g, pod szop^ 37, w piwnicy 34, pod plotem 29b, pod wozem 37, na koncu wsi 29h, i, kolo wsi 34b. Lokalizowana jest rowniež pod gruszk^ / sliw^ 29b, 37, w lesie 35c, na piasku 35c, na zielonej l^ce 44c, na rownym polu 48. W pobližu zbiornikow wodnych: przy Dunaju 29 b, f, przy wodzie 29b, d, przy studzience 29e / potoku 44c / morzu 29f, nad wod^ 35b. A takže pod kopcem 44a, b, za górami, za lasami 29j albo za grami, za dolami 44a. (tempor.) M. w zimie 34, i w nocy spi 35. Je w poscie 43. (podob.) a) (kompar.) M. jest jak.jagódka 46. (opoz.) M. znajduje si§ w opozycji do Matwija 50, pastucha 49b, a takže Subasza-Kadija 52. Dokumentacja Plesni obrzgdowe 1. M. jest ustrojona/ladna/pi^kna/mila. a. "Heló, heló, má milá Mareno!" (Morawy, Kulda II 295; Malinowski 1877: 635). b. "Maro maro marano krasna" (Slqsk, Malinowski 1901: 15-16). c. "Nasza marzanka Zuzanna Jest ustrojona jak panna" (Slqsk, Tacina 1963: 14; Mar-cinkowska, Sobczyñska 1973: 177). d. "Nasza marzaneczka strojna jest, bo my jq stroili na stole" (Slqsk, Sledziewski 1961: 9) e. "Nasza Marzanecka nadobna, tej strzeleckiej grofce (hrabinie) podobna" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120). f. "Nasza Marzanecka jak rzaza (uroda, pi^knosc), godnac ona, godna cesarza" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120). g. "Nasza Marzanecka jako kwiat, dziwo jej sie caly swiat" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120). h. "Nasza Marzanecka nadobna, tej strzeleckiej grofce (hrabinie) podobna" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120). i. "Nasza Marzanecka jak rzaza (uroda, pi^knosc), godnac ona, godna cesarza" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120). j. "Nasza Marzanecka jako kwiat, dziwo jej sie caly swiat" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120). 2. "Nasej marzanecce Jagnieska, Pociungajq jq za dupan chopcyska" (Slqsk, Malinowski 1877: 625); "Naséj marzanecce Krystyna" (Slqsk, Malinowski 1877: 625). 3. "U Dlugosza/Jana na koñcu marzaneczka we wieñcu" (Slqsk; Wasylewski 1937: 164; Roger 1863: 205; Klatecki 1885: 5220). 4. M. jest w stodole (sqsieku / kominie / piwnicy / lesie) / za plotem / na dachu (buku/ dqbku/d^bie/drqgu/zerdzi/kole/gminie) / pod wozem / przed szynkiem / we sz-czycie. a. "Nasza marzanka w stodole, wyglqda dziurkq na pole" (Slqsk, Marcinkowa - Sobczyñska 1973: 177); "Nasa marzanecka w stodole, Wyglunda skaueckq na pole" (Slqsk, Malinowski 1877: 625); "Nasza Marzanecka w sqsieku (miejscu w stodole na snopki), wyniesiemy jq se po leku (powoli)" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120); "Stoi Marzanka w kóminie, Wyglqda dziureckq na swinie" (Slqsk, Lompa 1970: 147); "Nasa marzanecka w kominie, Wyglunda skaueckq na swinie" (Slqsk, Malinowski 1877: 625); "Nasza marzaneczka w kuminie, wyglqda okiynkiem na swinie" (Slqsk, Marcinkowa - Sobczyñska 1973: 178); "Nasza marzaneczka w kominie, Wyglunda dziureczkq na swinie" (Slqsk, Malinowski 1877: 629; Malinowski 1901: 133); "Nasza Marzanecka w piwnicy, chodzq do niej, chodzq panicy" (Slqsk, Dygacz, Lig^za 1954: 120); "Nasza Marzanecka juž w lesie, wiezie sie z cesarzem w kolesie" (Sl^sk, Dygacz, Ligçza 1954: 120). b. "Nasza marzanka za plotem, wygl^da Jaška z roboty" (Sl^sk, Marcinkowa - Sob-czyñska 1973: 177). c. "Nasza Marzanecka na dachu, po co žeš tam wyszol, ty lachu" (Sl^sk, Dygacz, Li-gçza 1954: 120); "Nasza Marzanecka na buku, po co žeš tam wyszol, ty guchu [glu-chy]" (Sl^sk, Dygacz, Ligçza 1954: 119); "Nasza Marzanecka na d^bku, po co žeš tu wyszol, gol^bku" (Sl^sk, Dygacz, Ligçza 1954: 119); "Nasza Marzanecka na dçbie, po co žeš tam wyszol, jastrzçbie" (Sl^sk, Dygacz, Ligçza 1954: 119); "Nasza Marzanecka na dr^gu, po co žeš tam wyszol, dyl^gu [dr^galu]" (Sl^sk, Dygacz, Ligçza 1954: 119); "Nasa marzanecka na zerdzi, A co siç porusy, to pierdzi" (Sl^sk, Malinowski 1877: 625); "Nasza Marzanecka na kole, po co žeš tam wyszol, ty wole" (Sl^skDygacz, Ligçza 1954: 120); "Nasza Marzanecka na gminie, wygl^do okienkiem na šwinie" (Sl^sk, Dygacz, Ligçza 1954: 120). d. "Nasza marzaneczka pod wozym, dostala od ojca powrozym" (Sl^sk, Marcinkowa -Sobczyñska 1973: 178). e. "Nasza marzaneczka przed szynkym, rada by se brzinkla za synkym" (Sl^sk, Marcinkowa - Sobczyñska 1973: 178). f. "Stoi Marzanka we szcycie, Uciekej, synecku, ošcy cie" (Sl^sk, Lompa 1970: 147). 5. "Marzanka krasna, - w lesie urosla, W lesie j^ šci^li, - do miasta j^ wziçli" (Sl^sk, Wawrowski 1846: 60). 6. "Nasza marzaneczka rosua Jak sosna" (Sl^sk, Malinowski 1877: 629); "Marzanka ro-sla, aže urosla jak sosna" (Sl^sk, Nowakówna 1930: 162; Dygacz, Ligçza 1954: 119); "Marzaneczka rosla, aže nam urosla, jak sosna" (Sl^sk, Marcinkowa - Sobczyñska 1973: 175-6). 7. M. jest wieziona/niesiona: a. "Wieziemy Marzanka z obory, nie bójcie sie ludzie tej mory" (Sl^sk, Marcinkowa, Sobczyñska 1973: 175-6) b. "Marena, Marena v oleju smažena: nësemy të v košu, synci o të prošu" (Lukavec, Zibrt 1910: 70); "Neseme Marénu v oleji smaženú, pëknú, pëknú, pëknë vystroje-nú" (Czechy, Vaclavik 1959: 177); "Neseme Marénu, na oleji smaženu hore červenú a ze spodku bílú" (Czechy, Vaclavik 1959: 177); "Nesem nesem Morenu na oleji smaženu černú, bílú, na sochorách, na palicách za dëdinu" (Czechy, Vaclavik 1959: 178); "Neseme Marenu na oleji smaženu. A kaj my ju ponësem? Na fojtovu rolu. A z fojtove role? Na Staricke pole. A ze Starickeho pola? Na Fryčovske kopce. A z Fryčo-vskych kopcu? Na Brušperske luky" (Brušperk, Bartoš 1888: 288); "Nesemy Marenu v oleji smaženu, u vrchu červenu, u spodku zelenu, pëknu, pëknu probëlenu" (Czechy, Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 699); "Nësemy Marenu na poly smaženu, s vajci, pomazanci" (Czechy, Zibrt 1910: 63); war.: Zibrt 1910: 64; Kulda II 295; Václavík 1930: 389; Vaclavik 1959: 183. c. "Neseme Marenu, na vrchu červern, na spodku zelenú, pëkm, pëkrn, pëknë pri-strojenú" (Czechy, Bartoš 1888: 293); "Nësemy Marenu pëknë vystrojenu. Kaj ju postavimy? Na fojtove vrata" (Czechy, Zibrt 1910: 63); "Neseme Marenu, na vrchu červern, na spodku zelenú, pëkm, pëkrn, pëkne pristrojenú" (Czechy, Zibrt 1910: 63); "Nësemy Marenu, pëknë pristrojenu. Hej nam hej. A kdo ju pristrojil? Žimro-vské dëvëčky. H. n. h. Ony uvazaly červene šnurečky" (Lukavec, Zibrt 1910: 71). d. "Neseme Marenu na černu nedelu. Kaj ju položime? Do fojtoveho dvoru" (Czechy, Zibrt 1910: 74) e. "Donašam Morenicu, stratil richtär nohavicu" (Czechy, Horvätovä 1986: 171). 8. "U sadonia wielki sad, Nie przeleci ani ptak, Ale go przelec^ jaskölki, Przynies^ co-rusi nieckölki. Wyjrzyjcie, wyjrzyjcie, Aze Marzanny ujrzycie" (Sl^sk, Lompa 1970: 147). 9. "Ale tam doleciol klobuszek, klobuszek, przyniösl Marzaneczce wiynuszek" (Sl^sk, Marcinkowa - Sobczynska 1973: 175-6). 10. "Nasza Marzanecka juž rada, bo miala juž kröla, cesarza" (Sl^sk, Dygacz, Lig^za 1954: 120). 11. "A wy ludzie wejrzyjcie Sk^d Marzana wynidzie" (Sl^sk, Zakrzewski 1962: 34). 12. "Pödzmy, Marzaneczka, pödzmy precz. Boby nos ludkowie wezli w rzecz" (Sl^sk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 175-6). 13. "Postan, Marzanko, na chwil^, až si§ wineczka napije" (Sl^sk, Klatecki 1885: 5220); "Postöj ty marzanko na chwilan Za ni§ jä sie piwka napijan" (Sl^sk, Malinowski 1877: 625); Marzaneczko, postojmy a chwila, aže sie gožoleczki napija" (Nowaköwna 1930: 162). 14. "K^dyž cie Marzanko niese mömy, niese mömy Kiedy my drožynki nie znömy" (Sl^sk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 176). 15. "Niescie wy mie, niescie dziyweczki, Aže za najbližsze göreczki" (Sl^sk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 176); "Wyniescie mi§ dzieweczki Tu na te pagöreczki, Potem wrzuccie do wody, O! do gl^bokiej wody!" (Sl^sk, Roger 1863: 205; Wasylewski 1937: 164; Marcinkowa, Sobczynska 1973: 178); "Ked' ja pojdem cez lavice, dobre že ma držte, ked' ma bude mamka volat', do vody ma pust'te" (Slowacja, Bednärik 1943: 88; Manga 1956: 435-6; Horvätovä 1986: 160); "Wciepcie wy mie, wciepcie do Odry, Ale do najgl^bszej do wody" (Sl^sk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 175-6). 16. "Puyn ze marzanecko do Pryski, Przynies n^ na bezrok na fryski. Puyn ze marza-necko do Brzega Bo cie tam Jaskowi potrzeba" (Sl^sk, Malinowski 1877: 626). 17. "Dzisäc w wodze zimne. Chlodzic ce bedzemy Až do jutra rana we wodze ce močyc bydzemy" (Sl^sk, Malinowski 1901: 15-16). 18. "Nasza marzaneczka w wodzi, Nie ciepejcie na ni^, wy smrodzi..." (Sl^sk, Malinowski 1877: 629; Malinowski 1901: 133); 19. „Marenu zme na uhorich roztirhaly!" (Czechy, Zibrt 1924: 227). 20. "Päc Marmorienu do vody" (Slowacja, Medvecky 1905: 128; Horvätovä 1986: 161). 21. "Xogbinu gMBOHKM Kono MapeHoHKM, Kono Moe Bogbina Kynana" (Bessonov 1871: 46); "Kono BogH-Mopa xogunu gMBoHKM Kono MapuHoHKu" (Ukraina, Passek I 97); "Xogunu gMBoHKM Kono MapuHoHKu" (Passek I 100). 22. "yTOHyna MapeHoHKa, yToHyna, Ta Ha Bepxt KicoHbKa 3pMHyna..." (Ukraina, Ču-binskij 1872: 195, 208); "fliBKa MapuHKa b Bogy noToHyna..." (Ukraina, Dikarev 1905: 133). 23. "Již Marena leži A zubami škeri!" (Morawy, Kulda II 296; Malinowski 1877: 636); "Už Marena leži a zubami škeri." (Czechy, Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 699); "Nesem babu v koši smrtt' näs o nu prosi. Už Marena leži a zubama škeri" (Slowacja; Vaclavik 1959: 181). 24. "Morano, Morano, ty se nebojiš? Jak my se pomstime, hned to uvidiš. Chytime te za nohy, hodime te do vody" (Czechy; Vaclavik 1959: 177). 25. M. jest wynoszona ze wsi: a. „Vynesly zme Marenu ze vsi a nesem maj do vsi. Jest pekny, zeleny, bo byl dluho v zemi!" (Czechy, Zibrt 1924: 227); "Vyniesli sme Murienu ze vsi, priniesli sme maj novy do vsi, posejeme suržicu s ovsy"; "wynieslismy marzaneczk^ ze wsi, przyni-eslismy zielony maj do wsi" (Sl^sk, Sledziewski 1961: 9); war.: Zibrt 1910: 72, 77; Kollar 1953: 39; Horvatova 1986: 159. b. "Wyniosuychmy marzaneckan / smietkan ze wsi, Przyniosuychmy zielony gaj do wsi" (Sl^sk, Malinowski 1877: 626). c. "Ej wyniesuychmy marzaneczke ze wsi, Ej przyniesuychmy latoroszczek do wsi!" (Sl^sk, Malinowski 1877: 628); "Wyniesli my, wyniesli, | Marzanecka ze wsi. | Pr-zyniesli my, przyniesli, | latorosl dosci" (Sl^sk, Dygacz, Lig^za 1954: 123); "Wyniosli my, wyniosli my marzanecka ze wsi, przyniosli my, przyniosli my latorosli do wsi. Latorosl trowa ros, a panicom na mlodosc, A panicom na starosc" (Sl^sk, Tacina 1963: 15-16); "Wynieslismy marzanecka ze wsi, przynieslismy latoroska do wsi" (Sl^sk, Tacina 1963: 16); "Wynioslysmy, wynioslysmy marzaneczka ze wsi, a nie-symy, a niesymy latorosli do wsi" (Sl^sk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 186); "Ej vyneswychmy mar anečki ze vsi Ej pr yneswychmy latorošček do vsi" (Sl^sk, Malino-wski 1901: 134); "Wynioslysmy, wynioslysmy Marzan^ z miasta, Przynioslysmy, pr-zynioslysmy latorosl do miasta" (Sl^sk; Rombowski 1959: 83); "Vynesemy Marenku ze vsi, prinesemy letorost' do vsi" (Rakov, Zibrt 1910: 71); "Marena ze wsi, a latečko do vsi" (Sl^sk, Malinowski 1877: 631; Malinowski 1901: 21). d. "Vynesly smy Marenu ze vsi, prinesly smy plaporec do vsi" (Czechy, Zibrt 1910: 72). e. „Vynesieme Marmurienu pod zeleny haj, Bože pomahaj!" (Slowacja, Podtatransky 1905: 14). 26. M. - kiedy przyjdziesz?: „- Mapy m ^MmaHKy, CKopy hm mM gogum? - CKopy - gy ryguHa $ npa3HaTa HMgbanba." (Bulgaria, Russev 1892: 223); war. Marinov 1914: 435 27. Zagadki i pytania do M.: a. "Co jest w zimie zielone? Sosna na boru Zyto na polu, To jest w zimie zielone" (Sl^sk, Zakrzewski 1962: 34). b. "Gdzie jest twoja rodzina? W stawie trzcina, To jest moja rodzina" (Sl^sk, Zakr-zewski 1962: 34). c. "Gdzie s^ twoje zaglowki? W stawie paliki, To s^ moje zaglowki" (Sl^sk, Zakrzewski 1962: 34). d. "Gdzie s^ twoje siostrzyczki? W stawie babiczki To s^ moje siostrzyczki" (Sl^sk, Za-krzewski 1962: 34). e. "Gdzie s^ twoi bratowie? W lesie ptaszkowie, To s^ moi bratowie. - Hej zielony moj! Hej czerwony moj!" (Sl^sk, Zakrzewski 1962: 34). 28. M. jest pytana o miejsce przebywania: „Marmuriena, kde si bola?" (Slowacja, Bohuslav 1910: 55); "Mareno, Mareno, kdes tak dluho byla?" (Czechy, Vaclavik 1959: 177); „Muriena, Muriena, kde si prebivala?" (Slowacja, Šimkova 1902: 96); "Ma(r)muriena dievka / so vsi, kde si prebivala?" (Slowacja, Podtatransky 1905: 14; Zibrt 1910: 77; Ondrejka 1969: 103); "Marmuriena / Najmuriena panna, kde si prebyvala?" (Slowacja, Melicherčik 1959: 88; Famera 1924: 231); „Barborena, Špitolena, dze ši prebivala?" (Slowacja, Mišik 1901: 50); "Marmuriena, Marmuriena, Kyselova žena, kde si prebyvala?" (Orawa, Manga 1956: 435-6; Horvatova 1986: 160); "Marmariena, marmariena, Kyselova žena, kde si prebyvala?" (Slowacja, Bednarik 1943: 88); "Marenko prekrasna, kaj si prebyvala?" (Czechy, Zibrt 1910: 71); war.: Kollar 1953: 39; Zibrt 1910: 77; Horvatova 1986: 159; Melicherčik 1959: 86-88; Marcinkowa, Sobczynska 1973: 175-6; Sobieska 1964: 238. a. "Na kamenci, na kamenci, hlavu zakrucala" (Slowacja, Bednarik 1943: 87); b. "Przy Dunaju przy wodzie žurek gotowala; boc ten kraj jest bardzo chudy, wi^c nie každy tam byc lubi. Warzylam žurek pod gruszkq, umascilam go pietruszkq; wažylam žurek pod plotem, umascilam go kokotem; warzylam žurek pod sliwq, umascilam go oliwq" (Slqsk, Klatecki 1885: 5220); c. "V Belačike dvore studnu som kopala" (Slowacja, Šimkova 1902: 96; Melicherčik 1959: 87-88); d. "U vodenky ruky sem si myla" (Czechy, Vaclavik 1959: 177); e. "U studienky nožky som si umyvala" (Slowacja, Bednarik 1943: 88; Manga 1956: 435-6; Horvatova 1986: 160); f. "Pri Dunaju, pri moru nožky umyvala" (Czechy, Zibrt 1910: 71); g. "V dedinskom dome, v novej stodole" (Czechy, Zibrt 1910: 77; Kollar 1953: 39; Horvatova 1986: 159); h. "Na vyšnom konci za Hrnčiarovci" (Slowacja, Zibrt 1910: 77); i. „Na tom vyšnom konci!" (Slowacja, Podtatransky 1905: 14); "Na tom vyšnom konci, v otrhanom domci" (Slowacja, Bohuslav 1910: 55; Melicherčik 1959: 86, 88; Horvatova 1986: 161); "na višnom konci v obtrhanom domci" (Slowacja, Sobieska 1964: 238). j. „Za horami, za lesami, pesok som dubana" (Slowacja; Famera 1924: 231); „Za hurami, za lesami, pjeseček džubala." (Slowacja, Mišik 1901: 50). 29. "Marmoriena, Kyselova žena, čo si urobila? Šechtar o zem hodila?" (Slowacja, Med-vecky 1905: 128; Horvatova 1986: 161). 30. "Mara, naša Mara, kdes tu vodu brala? || Ved' som t'a ja videl, Ked's'ju čarovala" (Orawa; Vaclavik 1959: 185). 31. "Mareno, Mareno, čim ses umyvala? Snehem, snehem, ledem utirala" (Czechy, Va-vlavik 1959: 177). 32. „Umyvaj sa, utieraj sa, svoje bočky podpieraj si! Vyskoč, podskoč, do Dunaja, Vyber si pierečko sebe z raja!" (Slowacja, Šteller 1932: 76). 33. M. przesypia zim^ w szopie/w oborze: "Kajžes Marzaneczko bywala, Kajžes calo zima przespala" (Marcinkowa, Sobczynska 1973: 175-6); "Morena, Morena, kde si zimovala?" (Czechy, Vaclavik 1959: 178, 179). a. "V rychtarovej pajte, vo bielom belate" (Czechy, Vaclavik 1959: 178); b. "Pri dedine na klinci, v rychtarovom plevinci" (Czechy, Vaclavik 1959: 179). 34. M. sp^dza noc w szopie/na dworze/w lesie: 'Tgum th, MopbiHKO, HOHb HonuBana?" (Ukraina, Minch 1890: 106); m th MapuHKa, HonyBana?" (Rosja, Šestiuk 1985: 81-82); "Morena, Morena, kde si noco-vala?" (Czechy, Vaclavik 1959: 178). a. "V rychrarovej pajte v bielom patelat'e" (Czechy, Vaclavik 1959: 178); b. "3 m HOHMBana nug Bip6oro KygpHBoro, nug xonogHoro Bogoro" (Ukraina, Minch 1890: 106). c. "HonyBana bo recoHKe, Ha xerroM Ha necoHKe. Cnycmna ruroHKy, gogonoHKy..." (Rosja, Šestiuk 1985: 81-82). 35. M. gotuje groch: "Marzanna groszek warzyla, A w kolanko si§ sparzyla" (Slqsk, Lompa 1970: 148); Wčoraš groch warywa kolanoš se oparywa" (Slqsk, Malinowski 1901: 15). 36. M. gotuje zurek: "Nasza marzynioczka zur warzyla, az se kolaneczka poparzyla. Warzyla pod grusz-kq, Mašcila pietruszkq. Warzyla pod šliwq, mašcila oliwq" (Slqsk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 177-8); "Nasza Marzaneczka zur warzy, zur warzy. To se kolaneczka poparzy" (Marcinkowa - Sobczynska 1973: 176); "Nasza marzynioczka zur warzyla, až se kolaneczka poparzyla" (Slqsk, Marcinkowa - Sobczynska 1973: 177); "Warzyla zur Marzana, Oparzyla kolana, Warzyla go pod szopq, Mieszala go ponczochq, Warzyla go pod wozem, Mieszala go powrozem. Warzyla go pod gruszkq, Mieszala go pietruszkq, Warzyla go pod sliwq, Mieszala go pokrzywq, Hej zielony moj! Hej czerwony moj!" (Slqsk, Zakrzewski 1962: 35). 37. "Marejna, Marejna, vajcia by jedla, vajec nemame, čože jej dame? Kapustu nam ne-chce, polievku nam chlepce" (Zavadka, Horvatova 1986: 165). 38. "Helo Mareno, prala si pradeno, vylevala zoly na Benkovske doly" (Zibrt 1910: 70); "Mar eno, Mareno, pradla si pradzeno; u studenky prala plenky, aby byla bila, aby se tym Radunskym pacholkum zalubila" (Czechy, Zibrt 1910: 73). 39. M. Tanczy: „Naša Mariška rada tancuje, ona frajerov rada miluje. (Slowacja, Štel-ler 1932: 76); "MapuHKa Hama rynana, HepeBunKu noKanana, ^eMHyr-HaMucTo nopBara..." (Ukraina, Dikarev 1905: 133). 40. M. rozbija garnuszek z mlekiem: "čo si tam robila? mlieko som mutila, čo si mi ne-donesla? ved' som ti nesla, stretol ma bučik pobiu mi hrnčik de sa tie čriepki? voda ich sobrala" (Slowacja, Sobieska 1953:238). 41. M. dostaje ubranie: „A čo ci tam dali?" (Slowacja; Famera 1924: 231); "Čo ti tam davali?" (Slowacja, Bohuslav 1910: 55; Zibrt 1910: 77; Bednarik 1943: 88; Meli-cherčik 1959: 86; Aničkow 1907: 277; Horvatova 1986: 160). a. "Suknu mi krajali" (Slowacja, Zibrt 1910: 77); "Suknu mi driapali" (Slowacja, Bohuslav 1910: 55; Melicherčik 1959: 86); „Sukna nakrajali" (Slowacja; Famera 1924: 231); "Čepčeky krajali, mladencom a dievkom rozdavali" (Slowacja, Bednarik 1943: 88; Manga 1956: 435-6; Horvatova 1986: 160). 42. M. je obiad: "Cos Mareno, cos Mareno, cos v poste jidala?" (Czechy, Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 700); "O mila Mareno, cos ty v poste jedla?" (Czechy, Zibrt 1910: 63); "Morana, Morana, coš v pošče jodala?" (Czechy, Sobieska 1964: 240); "Marzanna, marzanna, coš w pošcie jadala?" (Slqsk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 180); "Mareno, Mareno, co si obedvala?" (Czechy, Vavlavik 1959: 177). a. "Kolačky sem mlekem polevala" (Czechy, Vaclavik 1959: 177); b. "chlyb ze slaninami mily Ponbug z nami" (Czechy, Sobieska 1964: 240); c. "Groch ze sloninami, Mily Pan Bog z nami" (Slqsk, Marcinkowa, Sobczynska 1973: 180); d. "Zele s koprivami, hrach ze slaninami, kašu z oškvarkami" (Czechy, Zibrt 1910: 63); "Ach, jidavala sem ja zeli s koprivama" (Czechy, Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 700). 43. M. pasie g^si: a. „Mareno, krásna, kaj si husy pásla" (Czechy, Zibrt 1924: 227); "O Marena krasna, kaj si husi pasla?" (Czechy, Zibrt 1910: 71) "Morenica, Morena, kde si húsky pásla?" (Czechy, Horvátová 1986: 170); "O marano krasna radas gesi paswa" (Sl^sk, Mali-nowski 1901: 15); war.: Marcinkowa, Sobczyñska 1973: 186; Horvátová 1986: 170; Bartoš 1888: 288; Vršatsky 1898: 130; Vaclavik 1959: 181. b. "Za horami, za dolami, tam som ritkou triasla" (Horvátová 1986: 170); "Na úvrat'ách, v bílych šatách, až sa hora trásla" (Vaclavik 1959: 181); "Pod kepečkem z robenečkem, ež se zema trasla, aby trava rustla, trava zelena, ež po kolena. A vy devečky, vijte venečky z modrej fijalenky, z bilej ružičky." (Czechy, Bartoš 1888: 288); c. "Pod kopečkem s bubeničkem, tam sem jich pasla" (Zibrt 1910: 71); d. „Já jsem jich pásla na zelené luce, u potočka ležici. Husenky zleczely, do domu po-spíchaly" (Czechy, Zibrt 1924: 227); "Na zelenej lúke, stratila som kWče" (Slowacja, Vršatsky 1898: 130; Horvátová 1986: 170). e. "Marena, Marena krásná, pásla babulky, pásla. Vyptala z'užičku másla, pichña štič-ku na paličku, za husiam trásla" (Slowacja, Václavík 1930: 389). 44. M. daje klucze sw. Jerzemu/Janowi/Niedzieli: "Morena, Morena, kdes' kl'úče podela?" (Slowacja, Horvátová 1986: 170; Vaclavik 1959: 182);; "Heló, heló, má milá Moreno! Komus dala kliče" (Aničkow 1903: 277); "Má milá Maréno, hdes ty kMče dala, co bys nimi pola odmykala?" (Czechy, Vaclavik 1959: 177); war.: Zibrt 1910: 63-64; Sušil 1951: 701; Bartoš 1888: 288; Kulda II 295; Malinowski 1877: 635; Erben 1864: 57. a. "V Senici na rínku, tam visia na klinku" (Slowacja, Horvátová 1986: 170); "V komore na klínku, na zelenom vínku, Hybaj si ich pytat', budú ta tam vítat'" (Slowacja, Vaclavik 1959: 182). b. "Dala sem ich, dala, svatétmu Jánu, aby nám otevrel tú nebeskú bránu" (Czechy, Vaclavik 1959: 177, 178); "Dela jsem je, dela svatymu Jánu, aby nám otevrel do nebe bránu" (Czechy, Erben 1864: 57). c. "Dala sem ich, dala, svatému Jurí, by nám otevrél do ráje dveri" (Czechy, Vaclavik 1959: 178); "Dela jsem je, dela svatymu Jiri, aby nám otevrel do ráje dveri" (Czechy, Erben 1864: 57); "Dala jsem jich, dala Svatému Jirímu, Aby nám otevrel Zelenú travinu, Aby tráva rostla - Tráva zelená" (Morawy, Kulda II 295; Malinowski 1877: 635). d. "Kvetné a Kvetná Veliké a Veliká Jurím, aby koreñ búrí" (Morawy, Zibrt 1910: 64); "Dala sem ich, dala tej kvetnej nedeli, aby odmykala ze zeme koreni" (Czechy, Sušil 1951: 701). e. "Dala sem ich dala tej smrtelnej nedeli, aby odmykala to zemske koréní" (Czechy, Bartoš 1888: 288; Zibrt 1910: 63). 45. M. - najmlodsz^ córk^ we dworze: "Samo ostala Mara dievojka" (Chorwacja, Huz-jak 1957: 4, 14); „B Moro óaTbKa Ta gBip HeBenMHKMM, A 3'mnfl BenMKe. A h rogHa b óaTbKa 6yna, Monoga hk HrigKa." (Ukraina, Dikarev, 132-133) 46. M. Otwiera drzwi: „Mara djevojka po gradu šece, Po gradu šece, deverke budi, Devet deverka, kaki brajenek" (Chorwacja, Huzjak 1957: 4) 47. M. toczy jablka: „Mara ima zlatnu jabuku, Komu jabuka, komu djevojka, Juri ja-buka, Juri djevojka, Hajd zbogom, zbogom, vi dobri ljudi, Mi vam falimo, bog vam naplati kirales!" (Chorwacja, Huzjak 1957: 4); "Mara imala zlatu jabuku. Pino go- spode za jabuku drže, Komu jabuka, temu djevojka, Juri jabuka, Juri djevojka, Jura ju tače u ra(v)no polje, U ra(v)no polje, u crne gore-kirales" (Chorwacja, Huzjak 1957: 14). 48. Swatanie / wydawanie za mqž M.-y: a. "Oj Maryno za kohohty chtila? Oj za toho diwczata, za toho, Za Matwija molodoho" (Ukraina, Moszyñska 1881: 34). b. „- Mapo-u-^umaHKo! FoBegapb Te nu6u; ^e hu gongem^ ga ro 3eMHem,b? (...) -He^a ro, MaMo, He^a ro" (Bulgaria; Marinov 1914: 435). 49. M. depcze rut^: a. "Oj tam de Matwij konia pas, Oj tam barwinok po pojas, A tam de Maryna stojala, Tam pid neju jara ruta zwojala" (Ukraina, Moszyñska 1881: 34). b. „Czohó wonaz zowjala, Bo wonaz jii stoptala. A tam de Matwij pochodyw, Jaru rutú pozwodyw." (Ukraina, Moszyñska 1881: 34) 50. M. obchodzi žalob^: „A b ToMy 3'mni Ta bobkm 3aBunu. Ta Moro Munoro 33'mu. Tpu gm no MMnoMy Tymuna - Tpu xm'6u 33'ma." (Ukraina, Dikarev, 132-133). 51. M. zabiera glowy: „- Hu KaTo gongem^, Koro ^e HaMepum^? - neTKaHa raaBeHu^, ctohh^ raabehukb / - NN [imi^ trzymajqcej kukl^j raabehu^ u NN [imi^ jej narzeczonego] raabehmk. - He h gaBaMe! - ^e h 3eMHa. - ^e goKapaMe cy6ama, KaguH. - MaKapt goKapanu, Cy6ama KaguH, Hue ^e h 3eMHeM,b. [- Hu h gaBaMu!]" (Bulgaria; Russev 1892: 223-224; Marinov 1914: 435-436). 52. "Morano, Morano, ty nás sužuješ, jedneho po druhém usmrcuješ. || Ty nám bereš matičky, Bratričke a sestričky" (Czechy; Vaclavik 1959: 177). 53. Smierc M.-y: a. "Morena, Morena, za kohos' umrela?" (Czechy, Schvarzová 1927: 127; Sakalová 1930: 15; Vaclavik 1959: 179; Horvátová 1986: 167); "Muriena, Muriena, za kohos' umrela?" (Slowacja, Šimkova 1902: 96; Melicherčik 1959: 88); "Murjéna, za koho si umrela?" (Rákoskeresztúre k. Budapesztu, Manga 1956: 439); "Má milá Mareno, Za kohos umrela?" (Kulda II 296; Malinowski 1877: 636). b. "Mareno, Mareno, pro kohos' ty umrela" (Slowacja, Václavik 1930: 389); "Morena, Morena, pro kohos' umrela?" (Slowacja, Václavik 1930: 389); "Marena, Marena, pro kehos umrela?" (Morawy, Sušil 1951: 701; Zibrt 1910: 64). c. "Ma mila Mareno pro kehos umrela?" (Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 699); "Má milá Maréna, pro keho's umréla?" (Czechy, Vaclavik 1959: 179); "Helo, helo, helo! má milá Mareno, pro kohos umrela?" (Czechy, Bartoš 1888: 293; Zibrt 1910: 63); "Má milá Mareno pro kehos umrela?" (Czechy, Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 700); "Má milá Maréna, pro keho's umréla?" (Slowacja, Vaclavik 1959: 179). d. "Morena kyselá, za kohos visela?" (Czechy, Vaclavik 1959: 179). e. "Morena, Morena, Za koho sy umriela? Ne za nas, ne za nas, Než za ty nevolne kri-eštány" (Morawy, Sreznevskij 1878: 135); "Morena, Morena, Za kohos' umrela? Nie za nás, nie za nás, ale za utMčanych krestanov" (Slowacja, Manga 1956: 430); war.: Kollár 1953: 38; Zibrt 1910: 76. f. "Morenica, Morena, za koho si umrela? Či za pána richtára, či za jeho syna?" (Horvátová 1986: 170); war.: Vršatsky 1898: 130. 54. Przyczyna smierci M.: a. „Za svátého Petra. Peter, vstávaj hore, odemykaj pole, už sú čačiky ve dvore" (Slowacja, Schvarzová 1927: 127). b. "Za starého dedku, čo ma bradu riedku" (Slowacja, Šimkova 1902: 96; Melicherčik 1959: 88); "Pro toho starého, Detka hrbatého / že má koña chromého" (Slowacja, Václavik 1930: 389); c. "Za pana Martina s černyma očima" (Czechy, Vaclavik 1959 179); "Za pána rychtára aj za jeho syna" (Czechy, Vaclavik 1959: 179); d. "pro Vincka Miklového, že ma koña zasraného" (Slowacja, Václavik 1930: 389); "pro Pavla Baroñového, že ji nechtel kúpit' na svátky fertocha nového" (Morawy, Zibrt 1910: 64); "Pro teho, pro teho, Šohaja svarného" (Sušil 1951: 701); "Pro tého, pro tého Janka Šuš&^ho" (Czechy, Vaclavik 1959: 179); e. "Za bytčianske dievky, za švárne panenky" (Slowacja, Sakalová 1930: 15; Horvátová 1986: 167); "Za kerestúrske dlouke, za pekné pánenke umrela. Obleč suknu zelenú, na tú Kvetnú nedelu. Podobri si buočke na zlatie vidličke" (Rákoskeresztúre k. Bu-dapesztu, Manga 1956: 439). f. "za bytčianskych mládencov, čo nel'úbia trhancov!" (Slowacja, Sakalová 1930: 15; Horvátová 1986: 167); "Za ty Rožnovské pacholky!" (Kulda II 296; Malinowski 1877: 636); "Pro ty, pro ty, Rožnovské pacholky"(Bartoš 1888: 293; Zibrt 1910: 63); "Pro toho synečka nekterého" (Morawy, Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 700). g. "Pro ty, pro ty, pro pacholky: Pro velčovske panny, aby se vydaly / Pro pasaka stare-ho" (Czechy, Zibrt 1910: 60; Sušil 1951: 699). Zapisy wierzen 55. „Obyčejne se Marena spaluje, potopuje aneb aspoñ hroudim a kamenim uhazuje; i utíkají devy, jenž tak byly Marenu popravily, bojice se, aby za nimi Marena neletela" (Sušil 1951: 700). 56. "BepflT, HTO ^eTbl M HMCTbH M3 BeHKa MopHHKM oTTOHflKlT HeHMCTyTO CMHy MX TOrO goMa rge xpaHuTca xoTb oguH ux ^TUX ^eTOB; ohm noMararoT TaKxe b Hepyrax, gna nero ux HacTauBaroT Ha Boge u noaT óonbHoro" (Ukraina, Minch 1890: 105107). 57. „Gdy utopiono M., nalezy biec jak najszybciej do wsi (kto b^dzie ostatni albo upa-dnie, wkrótce umrze)" (Lompa 1965: 230). 58. „chlapci z celé dediny, sice by z toho domu, ze kterého by se chlapec obradu toho nez^astnil, do roka nekdo umrel" (Bartoš 1888: 281-282). 59. „Na hranici se sousedni obci ji spáli. Kdyby ji spálili pred hranicemi nebo za nimi, v tech osadách by mreli" (Czechy, Zibrt 1910: 74). 60. „devy samy, došek ten mar enovy co nejvyše na strom vychodivše, kamenim uhazuji vestic, že pry nejspiše se vydá, jenž nejspiše ho uhodi" (Sušil 1951: 700). 61. „Dohorivajici Marenu preskakovala, aby pry byla zdravá, bedlive pozorujice, kdy se zmeni úplne v popel" (Czechy, Vaclavik 1959: 180). 62. "Verilo se, že kde se chodi s Morenou, tam toho roku "nehori"" (Czechy, Vaclavik 1959: 182). 63. '^BeTbi u wóbiTKM u3 BeHKa MopbiHKu cnacaroT ot rpoMoBoro ygapa" (Ukraina, Minch 1890: 105-107). 64. "Ha MBaHa nicna o6iga giB^aTa cTaHoBHHT^ MapuHKy, ^o6 go^ 6yB, KaxyTb" (Ukraina, Dikarev 1905: 132-133). 65. „ToBa ce npaBu ga Banu 3a g'bxg'b, ga uMa 6epeKerb, ga ce 3ana3HTb HUBUTe orb rpag^ (...)" (Bulgaria, Marinov 1914: 436). 66. „MapeHy unu runb^ pa3naMHBaroT,b; KaxgaH geBymeKi 6epeTt ce6e HacTb u npuHocuTi Ha cbou, oryp^Mu 3aceHHHHH rpHgbi; orb ^T0^0, roBopHTi, nyHme pogHTcH oryp^i" (Ukraina, Cubinskij 1872: 193-195). 67. "We wsi Cisowej (okr^g Kozielski) dziewcz^ta wynosz^ marzank^ za wies, tam roztargaj^, a chlopcy bior^ slom^ do wymiatnia zlobow, aby konie dobrze jadly" (Malinowski 1877: 630). Opisy praktyk 68. "...6epyT ceKupy (Tonop) u ugyT b nec, rge cpHBaroT KneKoBbie nucTbH u Bbipy6aroT gnuHHyro nanKy HepHoKneHa Bce ^TO npuHocHT goMon; TyT HacTb geBymeK nneTyT u3 hu6otkub BeHoK, a gpyrue neneT u3 rnuHH HenoBeHHo ^urypy, BbigenbiBaH en hoc, poT, ronoBa u rpygu, pyMHHHT ^exM u ogeBaroT b xeHcKoe nnaTbe, a Ha ronoBy HageBaroT BeHoK u3 hu6htkob u «mbhx ^eToB u ocTaBnHroT u go yTpa. yTpoM b geHb u Kynana. (...) ^ubhuhh ugyT rnuHHHon HyHenH, KoTopon garoT umh MopHHKa. CaxaroT ee Ha CKaMbro, 6epyTCH 3a pyKu u, cocTaBHe Kpyr, xogHT BoKpyr MopbiHKu u noroT (...) 6epyT MopbiHKy, HacaxuBaroT Ha npege npuroToBnHHHyro nanKy HepHoKneHa u ugyT k peKe c necHHMu. no npuxoge k peKe, 6pocaroT MopHHKy b Bogy, a BeHoK c eH ronoBbi 6epyT goMon" (Ukraina, Minch 1890: 105-107) 69. "npegi 3aKaToM,b conH^ ugyTi Bi 6nuxHift neci unu cagi, cpy6aroT,b TaMi Tononi, Bep6y, unu e^e name HepHoKneHi, u, Bo3BpaTaHcb oTTyga ci necHHMu Ha MecTo, Ha3HaHeHHoe gnH npa3gHuKa, ogHe HecyTi nyKu conoMH, gpyriH gepeBo, Ha3HBaeMoe TonbKo bo BpeMH npa3gHuKa MapeHoro, a uHorga KynanH, BenuHuHoro ci pe6eHKa, unu b^ nonHenoBeKa, cgenaHHaro u3^ conoMH, b^ 6onb^oM,b BeHKe, ogeTaro b^ xeHcKyro py6amKy, u yKpameHHaro neHTaMu u HaMucTaMu. 06bKHoBeHHo Bce ugyTi cKopo, bi 6e3nopHgKe u rpoMKo noroTi. (...) npumegmu Ha u36paHHoe MecTo u BoTKHyBmu Bi 3eMnro gepeBo, unu MapeHy, o6BemuBaroTb ero neHTaMu u BeHKaMu, cTaBHTi nogne Kynany, Ha KoToparo HageBaroTi Bce cbou yKpameHiH: u3mucth, neHTH, Konb^, gaxe KpecTH, u no3gHo BeHepoMi, HeBganeKe 3axermu orpoMHHn KocTepi conoMH, xogHTi B3HBmucb 3a pyKu BoKpyri ugona u gepeBa c necHHMu. (...) Bi ^Ty xe TauHcTBeHHyro hohi npa3gHyroTi Kynany, u TonbKo ci pa3cBeToMi ugyTi Bi xaTH u HecyTi ci co6oro ugona u MapeHy. Ha gpyron geHi paHo yTpoMi MHorie KynaroTcH Bi peKaxi, yMHBaroTcH Bogoro, B3HToro u3i HeTHpexi Konoge3en (...). A no 3aKaTe conH^ Bi caMon MBaHoBi geHb cHoBa npuHocHTi Ki Boge ugona u gepeBo unu MapeHy, cHuMaroTi ci huxi Bce yKpameHiH, KpoMe BeHKoBi, noroTi Te xe necHu, KaKiH nenu BHepa, u ci KpuKoMi 6pocaroTi ci ce6H Bi Bogy BeHKu, a Bcnegi 3a humu ugona u MapeHy" (Ukraina, Passek I 96-97, 108). 70. „13 KonaHuKiB Mopgy 3po6nHTb, raHHipKaMu yBepHyTb, ronKy HagiHyTb, cepru noHennHTb, crpiHKaMu, HrogaMu BamHeBuMu 3aKBiTHaroTb. CTyny nocTaBnHTb, KnuHKiB HanaMaroTb Ta KpyroM cTynu o6cTaBroTb (...), Ta MapuHKy y cepeguHy nocagHTb. Togi giBHaTa 3a pyKu no6epyTb ch, KpyroM Hei xogHTb, cbnuBaroTb (...). Ce Bxe Kono KonaHKu cbniBaroTb hk npuHecyTb MapuHKy go KonaHKu. Po36iparoTb ii Togi, KneHuHuH noBKugaroTb y KonaHKy i cTyny, BMoHaTb. Togi ronKy n copoHKy cKuHyTb BunepyTb. Togi Bxe raHHipKy KugaroTb y Bogy 3 Mopgu" (Ukraina, Dika-rev 1905: 132-133). 71. "BenepoMb cnpaBnaroTb Kynana unu MapeHy. - MapeHy genaroTb pa3nuHHHMb o6pa3oMb: uHorga u3b npocTaro BeHuKa, BoTKHyrb Bb Hero nanKy, uHorga Bb Buge qynenbi u3b conoMH, u3b xrynen KpanuBH u munoBHuKa; ho na^e u3b nepHOKneHa; ee y6uparoTb BeHKaMu, HaMueTaMu, ^eTaMu u neHTaMu oTHocaTb Ha MecTo, Ha3HaneHHoe gna npa3gHuKa, u garoTb eMy Ha3BaHie MapeHu. MapeHy genaroTb, unu TonbKo geBymKu unu »e u napy6Ku. (...) nocraBuBb Ha MecTo MapeHy, npuHocaTb nyKu conoMH, a uHorga conoMeHHyro KyKny, ogeTyro Bb »eHcKyro py6axy, Bb neHTaxb, HaMucTaxb u Bb 6onbmoMb BeHKe; ^Ta KyKna Ha3HBaeTca Kynano. npumegmu Ha MecTo, craBHTb Kynana Bo3ne MapeHH, u He BganeKe pa3BogaTb oroHb. B3HBmucb 3a pyKu, xogaTb BoKpyrb MapeHH".(Ukra-ina, Čubinskij 1872: 193-195). 72. „... geBymKu, cgenaB KyKny Mapbrny, npuBH3HBanu ee k BeTKe, KoTopyro BTHKanu b 3eMnro; nepeg MapHHon cTaBunu cTon, HaKpHBanu ero 6enon cKaTepTbro u Knanu xne6 u conb. BoKpyr cTona xogunu c necHHMu, noToM o6xogunu c MapHHon Bce ceno u Tonunu ee: b 3aKnroneHue TyT »e, Ha 6epery, 3aKycHBanu xne6oM, KoTopHn croan Ha cTone" (Sokolova 1979: 257) 73. "He TaK gaBHo Monoge»b b Honb Ha Kynany genana u3 conoMH nyneno MapH u c necHHMu Hecna ero 3a oKonu^y, pacKnagHBana TaM 6onbmon KocTep u3 conoMH, rHunymeK, BcaKoro noMa, XBopocTa u co»urana Ha KocTpe MapH. Mapa goropana, npucyTcTByro^ue npHranu nepe3 oroHb u nenu necHu. B noKanro6uncKon BonocTu Mapy unu Kynony (nyneno) HageBaroT Ha bhcokuö ^ut u HecyT k Boge. TaM ee c6pacHBaroT c mecTa b Bogy" (Bialorus, Romanov 1912: 208). 74. „... 3aBpeHu eguHb Bb gpyrb nexnu HanpaBH3aTb KaTo o6pa3b - KyKna, HaKu^BaTb Taa KyKna cb 6eno 6yno - paneHuKb, KaKTo ce kuhu egHa 6ynKa u HapecBaTb, KaKTo ce pecu, t. e. kutu rnaBaTa Ha 6ynKa: TUTpu^u (cpe6peHu HaKuTu), nepymb (KapHo6agcKu nepa, Ban^Tu nranu nepa), cnycKu (ca^o pogoncKu cpe6peHu HaKuTu), nog6pagHuK (ca^o cpe6peHb HaKuTb). Ha Taa u3KycTBeHa 6ynnuHcKa rnaBa o6nunaTb Ma»Ka pu3a, u Taa ^urypa, HapeneHa Mapa-u-^umaHKa, e roToBa" (Bulgaria, Marinov 1914: 434-435). 75. „Marena. Nejprod zrob'om dašek a potym ruku tež ze slamy potém oblečom košul-ku bruslek a potym mazelonki i jedna na druhu coby byüa šérokâ bo jedna na druhu strojom kera bydže p'eknejša karton se i zapaše teraz se i zoloži šatka na kyrk teraz se i da na hlavu bandle a teras se i da v'enec na hlavu teraz i se dajom kokotky take bandlič-ki [...] chodzom po vsi i sp'evajom dževkom - a najpredy tararov'i a rektorov'i jak po-zobchodzom všudžé po vsi to odstrojom mar énu i schovajom té šaty s né i dašek dajom na bok - a veznom latečko i chodzom spevac pacholkom - [...] jak pridom ku vodže to rostyrchajom tén dašek pocepnom ho do vody" (Sl^sk, Malinowski 1901: 32-33). 76. "Když obešly celou ves, zvlašte však kmochačky a kmotrenky, [...] udëlaly pak ze slamy Marenu, obešly s ni nekolikrate s velikym jasotem dedinu, dovlekly ji konečne "na riku", a hodily ji do vody" (Czechy, Zibrt 1893: 10). 77. "Dawniej we Wielkim Poscie chodzily po wsi morzany. To byly dwie kilkunastole-tnie dziewczyny, ktore nosily lalkç duž^ jak niemowlç, zrobion^ ze szmatek i przy-bran^ piçknie wstçgami." (Sl^sk, Kwasniewicz 1984: 178). 78. "po dzis dzien wynosz^ dziewczçta w Laetare po nabozenstwie na dlugim, pstro pomalowanym dr^gu Marzankç (...). W czasie pochodu przez wies (w porz^dku z charakterem uroczystym) po kilkakroc zatrzymuj^ siç, obracaj^ wkolo Marzanç (...). Marzanki nie topiç, tylko rozbierajç. Po obchodzie dziewczçt wynoszç chlopcy wyobrazenie mçzczyzny tzw. Marzana (gdzie niegdzie "Marzaka"). Pochöd ich ma charakter zartobliwy" (Slçsk, Klatecki 1885: 5220). 79. "... w Zawadzkiem i w okolicy kobiety sporzçdzajç nie tylko marzannç, ale i marza-nioka (...). W kieszen mçskiej kukly wktadaly butelkç z wodç lub kieliszek. Woda byla symbolem wodki. Tak ustrojonç kuklç niosly wsröd spiewöw nad wodç i tam topily" (polski Slçsk, Smolinska 2003: 59). 80. ".... za dziewczçtami z Marzannç szli chlopcy z Marzaniokiem, kuklç slomianç ubranç w lachmany mçskie. (...) Po przejsciu przez wies, mlodziez kierowala siç do rzeki lub stawu, gdzie Marzannç topiono. (...) W miejscowosciach, gdzie nie bylo wody, Marzannç palono." (Zabytki, s. 154-155) 81. "... chlopcy wypçdzali w tç niedzielç ze wsi marzanioka, a dziewczçta marzannç. Robiono ze slomy chochola i wsröd drwin i kpin prowadzono marzanioka przez wies, palçc go pözniej w lesie lub topiçc w stawie (wodzie). Po utopieniu marzanioka dziewczçta wkraczaly do wsi z marzannç, przystrojonç na zielono, lub zaczynaly chodzic z goiczkiem" (Slçsk, O Marzannie, s. 65) 82. „Po večeri spravia zo slamy žensku postavu, takzvanu Murienu, vyobliekaju ju a nechaju do rana v kute stat'. Rano okolo piatej vezmu Murienu a nesuc ju po obcim spievaju (...). Vtedy už dôjdu k rieke a s mostu hočia Murienu do vody". (Slowacja; Šimkova 1902: 96-97) 83. "Za Marenu vystrojily došek do bilych satûv, v Chvalkovicich do "slubnych" satû po-sledni z dëdiny vyvdané nevësty; na hlavu davaly vlasy ze lnu a pak zeleny vënëcek jako nevëste. Navčševše na Marenu co nejvic pentli, pripevnily ji na žerdku. || Naproti tomu chlapci svého Marocha na škaredo pristrojili. Tak v Raduni kdysi vystro-jili ho v kožich, kladouce na hlavu beranici, na nohy vysoké boty, na klin položili smetak, do ust strčili dymku, a tak ho na vûzku po dëdinë vozili. || V Lukavci nosi se na žerdi, ma na hlavë klobouk a v ustech též dymku. Jakmile pripravy z obou stran byly dokonany, vyšly dëvuchy s jednoho konce dëdiny s Mar enou, hoši s Mar ochem s druhého konce, aby se prostred dëdiny setkali, nebot' Maroch chce se s Marenou jako na rozloučenou polibiti" (Czechy, Zibrt 1910: 70). 84. "Na Slçsku, slomiana kukla Marzanna osadzona na wysokiej zerdzi nosila stroj druhny weselnej: bialç koszulç, kwiecistç spodnicç, fartuszek i gorset, chustç na ramionach, korale, wianek z kwiatöw na glowie i wstçzki w warkoczach. (...) Kiedy juz (...) obniosly Marzannç po wszystkich obejsciach, wychodzily z niç poza granice wsi, tam rzucaly na ziemiç, obdzieraly z ubrania i wrzucaly do rzeki lub stawu, a nastçpnie, nie oglçdajçc siç powracaly do domu. Niekiedy takze i chlopcy stroili w mçskie ubranie i wynosili ze wsi swojç kuklç - mçzczyznç, dla odmiany zwanç Marzaniokiem" (Ogrodowska 2001: 19-20). 85. "W czwartç niedzielç postu po nabozenstwie mlodziez wiejska zgromadza siç na placu i przystraja slomianç figurç w ubiör kobiecy. Balwana tego, zwanego "marzannç" wtykajç na wysokç žerdz, najsilniejszy z pomiçdzy chlopaköw wynosi jç ze wsi nad rzekç Osoblogç, a dzieci, postçpujçc za nim, spiewajç (...). Dziewczçta rozbierajç "marzannç", poczem wsröd hucznych oklasköw wrzucajç jç do wody. Nastçpnie wracajç wszyscy do wsi z choinç, ozdobionç wstçzeczkami, malowanemi skorupka-mi jajek, szychem zlotym itp." (Slçsk, Kalicki, Hytrk 1879: 51). 86. "Dziewczçta stroja wielkq figurç w ubiör kobiecy, a parobcy w mçski, przywiqzujq do wysokiej žerdzi i obnoszq po ulicach przy spiewaniu roznych piesni. Przybrana figura nazywa siç "marzank^" lub "marzanny" a spiewy "piesni marzanne". Do do-mow nie wnosz^ jej, lecz obchodz^ prawie wszystkie, najdlužej zas spiewaj^ przed plebani^ i szkol^. Po skonczonym obchodzie rozbieraj^ "marzannç" z szat i rzucaj^ do stawu lub rzeki" (Sl^sk, Kalicki, Hytrk 1879: 50) 87. "W marzani^ niedzielç (Dominica laetare) dziewczçta stroja lalkç ze slomy w ladne szaty, w wieniec z kwiatöw papierowych i nios^ j z jednego konca wsi na drugi, zatkniçt^ na žerdzi, przyczem chlopcy miotaj^ na lalkç sniegiem i blotem (...) Przy tej procesyi dziewczçta spiewaj^" (Malinowski 1877: 628) 88. "V Janovicich jestë se Marik a Marena udrželi. Chlapci Marika pristroji jako chlapa, devčata Marenu jako robu, a nabodnuvše na koly nosi po dëdinë (...)." (Czechy, Zibrt 1910: 74). 89. "Dwa kawalki drzewa zwi^zuj^ w formie krzyža; krzyž oplataj^ slom^ i przywdzi-ewaj^ w najpiçkniejsze szaty walaszki. W tym celu bior^ cienk^ koszulç, spodnicç, fartuch i kaftanik; kaftanik taki jest zabytkiem dawnej odziežy (...). Glowa marzeny robi siç z galganköw i chust i ma ztylu ozdobç i oznakç, ktör^ nosi každa nieza-m^žna walaszka, gdyž jest wpleciona we wlosy dziewczçcia. Pröcz tego zdobi^ mar-zenç, zawieszaj^c na niej wiçcej jeszcze wst^zek. Skoro cala figura gotowa, natenczas dziewczçta, ktöre opuscily szkolç, wynosz^ j z miasta lub wsi w pole (...). Tu, w polu, sadzaj^ marzenç i zdejmuj^ z niej szaty, ktöre przywdziewa zaraz jedna z dzi-ewcz^t. Slomian^ zas postac z glow^ z galganöw stawiaj^ na ziemi, a parobcy, ktörzy nadci^gaj^ ze wsi, rzucaj^ na ni^ brylami ziemi i kamieniami" (Walachia Morawska, Malinowski 1877: 635-636) 90. „... včas rano sidu sa mladenci a dievky na vyšnom konci dediny. Stoknü na palicu snopok, obleču ho do ženskčho kroja, a to je Marmuriena. S touto Marmurienou potom chodia po dedinie spievajuci. Ked' prejdu s Marmurienou celu dedinu, hodia ju na vyšnom konci dediny do vody. Ked' s Marmurienou pochodili celu dedinu, jedna z dievok oblečie sa do najkrajšich šiat a cela sa vyzdobi a vykrašli všelijakymi stužkami. Toto je Kralovna. S touto Kralovnu potom zase idu znovu mladenci a dievky po dedinie (...)" (Slowacja; Bohuslav 1910: 55-56) 91. "Na Vlkolinci prinašali novô letko hned' po vynaseni mužskej a ženskej figury. Mu-riena i Chlap sa pred každym domom a skupinou 1'udi pokloniti. Ked' obe postavy palili, preskakovali dievky ohen" (Ondrejka 1969: 104) 92. "Na smrtnou (n. Černou) nedeli odpoledne vynašeji odrostlejši devčata ze vsi Marenu (laš. Mar anu). Devčata sejdou se v nekterém dome a vystrojuji Marenu (ve Slez-ku) takto: Vezmou došek a rozkrouti jej na poly. Z jedné pûly se dela Marena. Kde ma došek hlavu, utoči se i Marene hlava. Ruce skrouti se též ze slamy a privažou k došku. Na hlavu zavažou Marene bily šatek a do tyla privažou dva lnené leliky (vr-koče), potom oblekou došek do m^ské košile. Když už je košile oblečena, privažou ruce ke kloubûm, aby mela jimi boky podepreny. Potom nastrči se došek na dlou-hou žerd a dobre privaže. Pak se Marene oblekou tri čtyri sukne a opaše zelena nebo červena zastera. Hlava se ozdobi vencem a mnohymi pentlemi. - Jinde nastrojuji došek do starych ženskych habû. Marenu nesou devčata celou dedinou, počnouce od horniho konce. Za dedinou nekde u vody nebo nejakého žlebu Marenu odstroji a došek tam vhodi. - Kde jest Marena ve staré hadry nastrojena, tam beži chlapci za devčaty a perou po ni kamenim. Takova Marena hodi se pak cela do vody, nebo na ni chlapci hadry roztrhaji (...) || Na Jičsku nesou Marenu až k lesu, tam s ni šaty svlekou a roztrhaji; zatim chlapci v lese utnou 'majiček' a nesou nazpet do dediny" (Bartoš 1888: 281-282). 93. "Po skončeni obchüzky vesnici devčata nesla Smrt na louku, kde ji svlekla a hodila do ohne. Pak se chytila za ruce a tančila kolem ohne pokrikujice na Marenu." (Czechy, Vaclavik 1959: 180). Bibliografia Bartminski 2005 - Jerzy Bartminski, Koncepcja jgzykowego obrazu swiata w programie slawistycznych badanporöwnawczych, "Studia z Filologii Polskiej i Slowianskiej", 40, Warszawa, s. 259-274. Bartminski 2006 - Jerzy Bartminski, Niektöre problemy i pojgcia etnolingwistyki lubelskiej, "Etnolingwistyka", 18, Lublin, s. 77-90. Bartminski, Panasiuk 1993 - Jerzy Bartminski, Jolanta Panasiuk, Stereotypy jgzykowe [w:] Wspölczesny j^zyk polski, pod red. Jerzego Bartminskiego, Wroclaw, s. 363-387. Paluszak-Bronka 2003 - Anna Paluszak-Bronka, Jgzykowy obraz szatana w kazaniach ksigdza Piotra Skargi, „Studia J^zykoznawcze", t. 2, Synchroniczne i diachroniczne aspekty badan polszczyzny, Szczecin. Czyzewski 1988 - F. Czyzewski, Zmora, "Etnolingwistyka", nr 1, s. 133-143. Bohdanowicz 1995 - Janusz Bohdanowicz, Demonologia ludowa. Demony powietrza -„ptanetnik", „wirpowietrzny - diabet", Literatura Ludowa, 1995, nr 1. Bohdanowicz 1994 - Janusz Bohdanowicz, Demonologia ludowa. Relikty wierzen w str-zygonie i zmory, „Literatura Ludowa", 1994, nr 2. Katičic 1989 - Radoslav Katičic, Hoditi-roditi. Tragom tekstom jednoga praslavenskog obreda plodnosti, "Studia Ethnologica", v. 1, Zagreb. Koziol 1989 - Maria Koziol, Strzygon, „Etnolingwistyka", nr 2, s. 85-92. Krzysztoforska-Doschek 2000 - Jolanta Krzysztoforska-Doschek, Prastowianskie zrödta nowszej poezji polskiej, Kraköw. Mianecki 2002 - Adrian Mianecki, Postac demona wodnego w ludowych przekazach wier-zeniowych, „Literatura Ludowa", 2002, nr 2. CD^C - CnaBHHCKue dpeBHoemu. ^mHonuH^BUcmu^ecKuü cnoBap nod peda^ueü H. M. Toncmo^o, tom 1-3, MocKBa 1995-2004. SLSJ - Stownik ludowych stereotypöw jgzykowych. Zeszytpröbny, Wroclaw 1980. SSSL - Stownik stereotypöw i symboli ludowych, red. Jerzy Bartminski, t. I, Lublin 1996. Stabrowski 2005 - Marcin Stabrowski, Nie taki diabet straszny... Wizerunk diabta w kazaniach jezuickich z drugiej potowy XVII w., „Acta Universitatis Wratislaviensis" No 2783, Historia CLXXI, Wroclaw. Žrodla Agapkina 2002 - T. A. AranKMHa, Mu