Kognitywna definicja Welesa-Wolosa: Etnolingwistyczna próba rekonstrukcji fragmentu slowianskiego tradycyjnego mitologicznego obrazu swiata Michal Luczynski The author analyses Weles-Wolos, a supreme »Cattle-God« in Old-Slavic pagan religion and mythology, which is correlated to poetry, magic and cattle. The author focuses on that problem as a part of Slavic mythology worldviews. Keywords: Slavic mythology, Slavic paganism, cognitive linguistics, language and culture, ethnolinguistics. W slawistycznych badaniach mitologicznych problematyka Welesa-Wolosa 'boga bydl^cego' od lat zajmuje istotne miejsce, stanowi^c jeden z centralnych przedmiotów sporu badaczy róznych specjalnosci - historyków, j^zykoznawców, religioznawców i in. Ze wspólczesnych badan nad ten temat wylania si§ postac boga suwerennego o cechach chtonicznych lub wegetacyjnych i eschatologicznych konotacjach. Badacze rozmai-cie jednak rozumiej^ jego funk j w panteonie, raz umieszczaj^c go w funkcji wladzy zwierzchniej i magicznej, innym razem - gospodarczej. Inni wr^cz neguje jego istnienie jako bóstwa poganskiego i interpretuj^ go jako pogansk^ hipostaz^, kalk^ sw. Blažeja, zaadaptowanego w funkcji opiekuna bydla przez synkretyczne wierzenia starej Rusi itp., co ma nadzwyczaj dlug^ tradyj w slawistyce, datuj^c^ si§ od co najmniej polowy XIX wieku (por. Moszynski 1994). Badania nad tym problemem nie ustaj^, a bogata literatura przedmiotu na ten temat wci^ž jest uzupelniana o nowe interpretacje. Nurt badan etnolingwistycznych, który na ogól porusza jedynie zagadnienie re-liktów tradycyjnego swiatopogl^du we wspólczesnych przekazach folkloru, dostarcza tematyce historycznej metod pozwalaj^cych uj^c ten problem w nieco innym, niž dot^d, swietle. Metody opisu wypracowane w ramach tego nurtu, jak równiež podejscie kogni-tywne zastosowane do rekonstrukcji najstarszych postaci folkloru, którymi dotychczas zajmowali si§ przewažnie historycy czy filolodzy, otwieraj^ tu perspektyw^ rekonstrukcji postaci takže i 'bydl^cego boga'. W artykule postawiony zostal problem rekonstrukcji historycznego stanu mitologicznego obrazu swiata za pomoc^ narz^dzi, które j^zykoznawstwo kognitywne z powodzeniem stosuje do badan synchronicznych nad nowožytnym folklorem narodów slowianskich. Pierwsza jego cz^sc jest prób^ zarysowania dyskusji nad možliwoscia-mi i ograniczeniami paradygmatu »kognitywnego« w badaniach nad swiatopogl^dem mitologicznym odbitym w j^zykach slowianskich. Nast^pnie na przykladzie teonimu Weles-Wolos omówione zostan^ wyniki próby zastosowania tej metodologii w analizie j^zykowej. Druga cz^sc prezentuje wyniki analizy w formie tzw. definicji kognitywnej, skladaj^cej si§ z a) eksplikacji z zastosowaniem podzialu fasetowego; b) dokumentacji hasla, obejmuj^cej wszystkie znane teksty, w ktorych teonim si§ pojawia. Celem artykulu jest rekonstrukcja j^zykowo-kulturowego obrazu Welesa~Wolosa jako jednego z bostw panteonu wschodnich Slowian na podstawie tekstow literackich, historycznych i zrodel leksykograficznych datuj^cych si§ od wczesnego sredniowiecza po czasy nowožytne. Przeprowadzona kwerenda zrodel pozwolila wl^czyc do korpusu tekstow, na podstawie ktorych dokonano opisu konotacji teonimu, oprocz znanych i wielokrotnie w historiografii przywolywanych, rowniež nieznane i dotychczas nie wykorzystywane zapisy historyczne i folklorystyczne. Oprocz wi^c zrodel znanych i powielekroc cytowa-nych, znalazly si§ tu m.in. »Latopis Rostowski« i ludowe podania etiologiczne z terenu Rosji (dotychczas nie badane pod tym k^tem). Rozszerzenie materialu pozwolilo - jak si§ wydaje - na pelniejsz^ rekonstrukcja i jej szersze oparcie w dokumentacji zrodlowej. Wyekscerpowane fragmenty zostaly nast^pnie poddane analizie semantycznej, ktorej zapisem jest cz^sc haslowa. Teoretycznie i metodologicznie, praca nawi^zuje do založen lingwistyki kog-nitywnej, wyložonych w szeregu prac badaczy zw. z kr^giem etnolingwistyki lubelskiej - przede wszystkim Jerzego Bartminskiego. Metoda definicji kognitywnej, jak^ zasto-sowano w pracy, zostala opracowana na potrzeby wydawanego od 1995 r. »Slownika Stereotypow i Symboli Ludowych« (w skrocie SSSL)1. O przydatnosci tej formuly do et-nolingwistycznego opisu demonow czy innych postaci mitologicznych swiadcz^ liczne dotychczas opublikowane opracowania na przykladzie polskich materialow etnograficz-nych lub historycznych (zmora, strzyga, planetnik, Szatan i in.). Okazala si§ ona przydat-na i z powodzeniem zastosowana w etnolingwistycznym opisie poj^c sfery demonologia. Przedstawione przeze mnie wyniki badan s^ prob^ wst^pnego zastosowania tej metody do rekonstrukcji fragmentu historycznego stanu obrazu swiata - w tym konkretnym przypadku postaci bostwa nominowanego za pomoc^ teonimu Weles~Wolos. Definicja kognitywna teonimu Weles~Wolos 1. Definicja kognitywna w opisie postaci mitologicznych Proby rekonstrukcji semantyki postaci mitologicznych znanych ze zrodel histo-rycznych podejmowane wielokrotnie byly przez historykow, filologow i badaczy innych dyscyplin. Jednak zastosowanie metody opisu konotacji jednostek leksykalnych zw. definicja kognitywn^ do stanu historycznego i rozszerzenie jej poza granic^ jednego j^zyka, jednego stylu i jednego przedzialu chronologicznego wydaje si§ nowe i nie bylo dot^d szerzej stosowane. Definicja kognitywna nie jest jedyn^ metod^ opisu etnolingwistycznego pola se-mantycznego 'mitologia i wierzenia', jak^ dotychczas zaproponowano. Na užytek wyda-wanego w Moskwie slownika »Slavjanskije drevnosti« stosuje si§ schemat opisu postaci mitologicznych (CxeMa; por. Bartminski 2007: 50-51, 85), ktory przewiduje od kilku do kilkunastu kategorii semantycznych z licznymi podkategoriami i postuluje osobny model definicji dla tej grupy hasel, uwzgl^dniaj^cy specyfik§ i ich wewn^trzn^ struktur^. 1 Bartminski 2007: 42-51; SSSL I 13-17. Zarowno jeden, jak i drugi model opisu postaci mitologicznych wl^cza kategorie takie jak nazwa, wygl^d, pochodzenie i transformacje, miejsce i czas pojawiania si§ i dzialania postaci. Dotyczy to na ogol postaci znanych ze wspolczesnego folkloru, do charakterystyki ktorych wykorzystuje si§ duž^ ilosc tekstow i relacji. Jesli jednak chodzi 0 prob^ zastosowania tego modelu do najstarszych postaci folkloru, znanych w prze-wazaj^cej cz^sci z fragmentarycznych i ograniczonych ilosciowo wzmianek w zrodlach historycznych, pojawia si§ szereg problemow metodologicznych, do ktorych nalezy si§ odniesc. Tym, co rozni opis postaci demonicznych w historycznym i nowozytnym obrazie swiata, jest wartosc informacyjna i ilosc tekstow - mniejsza w przypadku tego pierw-szego. Ograniczenia definicji kognitywnej w odniesieniu do materii historycznej wi^z^ si§ z niemozliwosci^ spelnienia kryterium statystycznego oraz adekwatnosci tresciowej. Opis, ktory powstaje dzi^ki takiej analizie, prowokuje pytanie o status ontologiczny, przedmiot i podmiotu obrazu, ktory jest wynikiem rekonstrukcji. Zrodla chrzescijanskie, na ktorych opiera si§ rekonstrukcja fragmentu historycz-nego poganskiego obrazu swiata (zewn^trzne w stosunku do nosicieli kultury trady-cyjnej, niechrzescijanskiej), czyni^ uzyskany obraz wlasciwym dla przedmiotowego, a nie podmiotowego uj^cia kultury. Dodatkowo, ma on status abstrakcyjnego konstruktu naukowego. Kwestia wi^c, na ile jest (lub moze byc) on adekwatny tresciowo z poj^ciem rzeczywiscie niegdys istniej^cym w tradycyjnym obrazie swiata - pozostaje czysto teo-retyczna. Wydaje si§ jednak, ze pewne jego elementy mog^ byc wlasciwe dla poganskiego obrazu swiata, podczas gdy inne - nalezy juz uznac za jego chrzescijansk^ interpretaj lub wr^cz kreaj Wymog adekwatnosci tresciowej i strukturalnej rekonstruowanego obrazu swia-ta wymaga pewnego doprecyzowania. Zamiast metody ankiety i wywiadu (przypadek relacji etnograficznych czy zapisow dialektologicznych), w celu weryfikacji informacji konieczne okazalo si§ zastosowanie ekstensywnej i porownawczej interpretacji tekstow z wykorzystaniem typologicznych ustalen antropologii historycznej, pozwalaj^cych od-tworzyc stereotypy myslenia magiczno-religijnego, ktore tylko w minimalnym stopniu (lub wcale nie) zostaly ustabilizowane w j^zykowym obrazie poj^cia. 2. Teonim Weles~Wolos w swietle kognitywnej analizy j^zykowej Stosunkowo najwi^kszy potencjal rekonstrukcji najstarszego obrazu poj^cia jako elementu JOS (j^zykowego obrazu swiata) tkwi, jak wiadomo, w metodzie etymologicz-nej. Analiza etymologiczna dostarcza przede wszystkim informacji o tym, ze teonim etymologicznie wywodzi si§ od /czy jest zwi^zany z/ psl. *vel- > pie. *uel- 'pole, dolina, l^ka', smierc, umierac'. Podejscie kognitywne uzupelnia j^ o nast^puj^ce dane: - rdzen pie. *uel- znajduje si§ w polu semantycznym PRZESTRZENI, w ramach opozycji gora:dol. W obrazie j^zykowym tego poj^cia centralne wydaje si§ znaczenia 'pole/l^ka, dolina', dotycz^ce relacji przestrzennych opartych na doswiadczeniach op-tycznych, wi^z^cych si§ tez z konceptualizaj polozenia wzgl^dem patrz^cego. - kierunek ewolucji semantycznej w oparciu o teorij pierwotnego konkretyzmu 1 uniwersalnych schematow derywacyjnych mozna zrekonstrowac w postaci: 'dol' (^ 'pole') ^ 'smierc'. W ten sposob wpisywalby si§ on w powszechny mechanizm nadawa-nia nazw sferom abstrakcyjnym za pomoc^ slownika dziedzin konkretnych (takich jak doswiadczenie przestrzenne, polozenie). - analiza gniazda etymologicznego, tworzonego przez derywaty tego rdzenia pie. w rožnych j^zykach indoeuropejskich (por. Tabela nižej) ujawnia, že takže psi. *dolrb 'dol, jama, grob, nizina, dolina' utworzone od pie. dial. *dholo- 'wydr^ženie; to, co wy-dlubane', sugeruje, že poj^cie DOLU wi^zalo si§ pierwotnie nie tylko z konceptualizaj wgl^bienia w terenie, ale rowniež, že dol pierwotnie byl postrzegany jako posiadaj^ca sklepienie jaskinia, wydr^ženie w ukladzie horyzontalnym, a nie jedynie wertykalnym. Dodatkowo wi^zal si§ z ide^ ukrycia, zasloni^cia, niewidzialnosci, jak swiadczy analiza etymologicznie zwi^zanych grup leksyki w j^zykach indoeuropejskich oraz analiza ono-mazjologiczna rožnych nominacji 'dolu' derywowanych od rdzeni pie. *uel- i *dholo-. ANALIZA GNIAZDOWA pierwiastka pie. *uel-2 RZECZOWNIK NOSICIEL CECHY nomina attributive gr. *welision 'pole' y'n lac. valles 'dolina' in izi sang. wffil (ang. valley), niem. wal 'pole, dolina' lit. véle 'zmarly' ni 'a het. wellu- 'l^ka' sisl. valr 'zmarly' ,yln lo in lo sisl. v^llr 'l^ka' sang. wœl 'zmarly' p d a, wal. gwelt, korn. gwels 'trawa' toch. walu 'martwy' sind. valmika 'trawnik' luzyt. *wels- 'zmarli' lo d' fi s ,el lo lit. welena 'darn luw. ulant-(i)- 'zmarly' p' pol. wawel (psl. ^velt // 'jar, w^wóz'3 le el el sind. valla 'jaskinia, pieczara' v * u * CECHA SAMA W SOBIE CZYNNOSC l. sl .e p ip Abstracta luw. u(ua)lant- 'smierc toch. wlalune 'smierc' toch. A wal 'umierac lik. (u)lati- 'umierac' Zastosowanie w badaniach nad historycznym obrazem Welesa-Wolosa znajdu-je rowniez kognitywna teoria metafory. W wyniku rekonstrukcji semantyki tej posta-ci ujawniaj^ si§ metafory konceptualne (BOJAN TO WNUK WELESA; BYDEO TO BOGACTWO) i orientacyjne (SMIERC TO ZA WOD^. / W DOLE), ktore odpowiednio modeluj^ semantyk^ analizowanego teonimu (oraz pozwalaj^ cz^sciowo j^ odtworzyc): - BOJAN TO WNUK WELESA. Rekonstruowana na jej podstawie motywa-cja poetyckiego epitetu wieszcza Bojana 'wnuk Welesa' (por. srus. BenecoB-b B^Hyne...) jest mozliwa do przedstawienia w postaci lancucha »Bojan > Weles«, gdzie symbol '>' oznacza predykat JEST PODOBNY DO; Bojan obiekt, a Weles - wzorzec porownania ze wzgl^du na wspoln^ cech^. J^zykowy obraz Bojana 'piesniarza' zawiera cechy stereotypowe, takie jak wieszczenie czy spiewanie, a takže jedn^, ktor^ možna nazwac pery-feryjn^: symboliczne zmienianie postaci (w tym zdolnosc do transformacji zwierz^cych 1 abstrakcyjnych). Analiza semantyczna ujawnia, že cech^ centraln^ domeny zrodlowej moglo bye wlasnie 'zmienianie postaci, zdolnosc transformacji', cecha, ktora w struktu- 2 Material leksykalny m.in. na podstawie: MBaHOB, TonopoB 1974; Karpenko 1997. 3 Wawel 'miejsce pomi^dzy dwiema skalami, w zalomie wzgorza' - por. Krzysztoforska-Doschek 2005: 171. rze tekstu artystycznego jest niejako kontrintuicyjna, podczas gdy inne s^ szablonowe (na odczytaniu jej polegal zapewne koncept omawianej metafory poetyckiej). - BYDLO TO BOGACTWO, lež^ca u podstaw epitetu srus. *skotij bogi i co za tym idzie, gospodarczych konotacji teonimu. Ujawnia si§ ona w polisemii psl. *skoti 'pieni^dz, bogactwo' i srus. skoti 'bydlo, zwierz^ta hodowlane', dla ktorej motywa j byla asocjacja dobytku / mienia ruchomego (zwierz^t hodowlanych) z bogactwem, zwi^-zana z jego postrzeganiem jako podobnego do srodkow platnicznych itp. Jako domena zrodlowa wyst^powalo tu pole 'bogactwo, maj^tek, pieni^dze', a domena docelowa - 'zwierz^ta hodowlane'. - SMIERC TO ZA WOD^, lež^ca u podstaw akwatycznych i eschatologicznych konotacji stereotypu Welesa. Wi^zala si§ z naloženiem si§ domeny zrodlowej 'przestrzen, odleglosc' na domeny docelow^ 'zaswiaty, tamten swiat', byla motywowana kulturowo, lokalizaj nekropolii na polach oddzielonych od przestrzeni ludzkiej rzekami, ciekami wodnymi itp., a takže rol^ wody w magii izolacyjnej w kulcie zmarlych (np. woda jako symboliczna granica w obrz^dowosci pogrzebowej). - SMIERC TO W DOLE, lež^ca u podstaw chtonicznych i eschatologicznych konotacji stereotypu Welesa. Wi^zala si§ z naloženiem si§ domeny zrodlowej 'przestrzen, položenie' na domeny docelow^ 'zaswiaty'. Motywowana byla kulturowo, najpewniej projektowaniem realiow obrz^dowo-przestrzennych (takich jak lokalizacja pochowkow w jamach czy mediacyjn^ funkj otworu w ziemi w zabiegach magicznych, wrožebnych itd.) na plan mitologiczny. Wst^p Weles~Wolos w tradycji slowianskiej byl przede wszystkim tym bogiem, do ktore-go udaj^ si§ dusze ludzi po smierci. Znajduje si§ on na polu (lub l^ce) položonym daleko na zachodzie, za wod^ oddzielaj^c^ swiat žywych od swiata umarlych (nawi). Tam opie-kuje si§ duszami przodkow przebywaj^cymi tam pod postaci^ zwierz^t (g^si itd.). Wizj^ tych zaswiatow odtwarza si§ na podobienstwo, maj^cego indoeuropejsk^ genez^, wyob-raženia mitycznego pastwiska, na ktorym pas^ si§ dusze pod postaci^ bykow, owiec, koni i mulow, dogl^dane przez bogow lub jednego z bogow spelniaj^cego rol^ pasterza. Taka l^ka zmarlych jest oddzielona od swiata žywych rowniež gl^bok^ wod^. Kiedy nie przebywa w nawii, Weles lokalizowany byl najpewniej w ziemi, w otwo-rach/rozpadlinach skalnych dziel^cych swiat umarlych od swiata žywych, do ktorych strzeže dostopu (na wzor demonologii podziemnej). Potwierdzeniem jego chtonicznych konotacji jest barwa czarna i zwi^zek z barw^ zlot^, mog^cy bye wspomnieniem zwi^z-kow Welesa z kladami i skarbami lež^cymi globoko w ziemi. Weles najprawdopodniej potrafil zmieniac swoj^ postac i wyst^powac w postaci antropomorficznej, innym razem - zoomorficznej; rozgniewany na czlowieka, može go ukarac podobn^ przemian^ i sprawic, že przybierze zwierz^cy wygl^d. Može on takže ukarac czlowieka, zsylaj^c na niego chorob^ - žoltaczk^. Bywa swiadkiem przysi^g skla-danych w celu zatwierdzenia pokoju (miru). Tych, ktorzy nie dotrzymuj^ slowa, karze ci^žko chorobami. Weles pozostaje w niezgodzie z Perunem i (byc može) pozostalymi bogami. Przy-puszczalnie walczyl kiedys z nim o wladz^ nad bydlem, ale przegral i musial si§ salwo-wac ucieczk^ do wody. Czcz^ go zwykli ludzie, kupcy, rolnicy i szerokie masy ludu, aby opiekowal si§ ich dobytkiem ruchomym. Odbieral tež czesc od kaplanow i wolchwow, ktorzy widzieli w nim swojego patrona. DEFINICJA a) eksplikacja (nazwa) psl. "Velest; srus. Bonoc, Benec; scz. veles 4 (derywaty) srus. BenecoBb, ros. Benec0B0 (etym.) Od appelativum psl. *veles& dosl. 'dolny, polny, nizinny', 'z dolu / niziny', derywowany od podstawy *vel- (> pie. *uel- 'pole, dolina') za pomoc^ sufiksu *-es^(j^)5. Ewolucja semantyczna przebiegala w kierunku 'cos w dolinie/dole' ^ 'czlowiek/osoba w dolinie/dole' ^ 'postac mityczna' (hiper.) srus. 6on 10, 11 (hiponim) srus. ckotmm 'bydl^cy' 10-13, 14b (kolekcja) srus. nepyHt, cz. črt, Zmek 3, 11, 12 (part.) W. ma bydlo 5 (atryb.) W. jest /nie jest grozny, straszny 6, 15b (agent.) W. zsyla chorob^ 12 W. karze czarami 14b W. przemienia si§ 1, 8 W. opiekuje si§ bydlem 7a, 5 W. straszy, szkodzi 7a W. szepcze zle rady, sklaniaj^c do grzechu 3, 4 (odbior.) W. dostaje zwierz^ta 7a, 16 W. odbiera czesc 13 (adres.) a) W.-owi kaže si§ ukarac czlowieka (chorob^) 7c, 11, 12 b) W.-a prosi si§ (np. o deszcz) 7d, 10 c) W. mowi, co b^dzie 7b, 15b, 16 (lokaliz.) a) W. jest w dole 5 W. jest na l^ce/polu 7a W. jest nad wod^ (rzek^, jeziorem) 5, 14a W. jest za morzem 2 W. jest w posegu 7a, 14b b) Bydlo jest tam, gdzie W. 5, 7a Dusze s^ tam, gdzie W. 2 (material.) Pos^g W.-a jest z kamienia 14b / z drzewa (d^bu) 15b Glowa W.-a jest wyzlocona / ze zlota 15a (podob. paralel.) W. jest jak wolchw (czarownik) 8 (opoz.) W. jest przeciwny Perunowi 11-14 4 Cpe3HeBCKMM, CroBapb I 1, c. 294; Gebauer Sl. I 220. 5 Tpy6a^B 2002: 428-430. b) dokumentacja SEOWNIKI, ENCYKLOPEDIE [1] »veles (veless), pan, ymago hircina« (Mater Verborum, XIII w.6) PROZA [2] »Takž budeš potom to teprva litovati a s takovou neodbytnou koupi sobe postysko-vati, a vinšoval by sobe a žene své zlé toho prál, aby divokou husi byla a nekam k Velesu za more zaletela a večne se domüv nenavrátila« (Jesus Sirach, tlum. T. Rešel, 1561 r.7). [3] »...jakyt jest črt aneb ky Veles aneb ky Zmek te proti mne zbudil a navedl!« (Tkad-leček, XV w.8). [4] »...až ku podivu, kde tech marností ti lidé nasbírají, aneb ky Veles jím jich našepce« (Tadeas Hájek, 1598 r.9). [5] »...cmm KHH3b BonoguMep^ (...) HKO npiuge B^ KieB^, ugonbi noBene ucnpoBpe^bi, (...) a Bonoca ugona, ero^e uMeHoBaxy ckotía 6ora, noBene b^ nonauHy peKy B^Bpe^bi« (Zywot zwykly ksi^cia Wlodzimierza, XIV w.10). [6] »Hto pagu cKop6a cegumu 6hm3^ cTpacTHaro cero ugona Beneca? (...) T^yca u MonrocH rocnogy Bory pa3opuTu MHorocTpacTHaro cero ugona Beneca« (Zywot blogo-slawionego Awramiusza Rostowskiego, XVII w.11). [7] a) »Mgon, eMy ^e KnaHflcTaca cuu, 6bicrb Bonoc, cupe^b, ckotum 6or. M cen Bonoc, b HeM ^e 6ec ^uba, ako u crpaxu mho3u TBopu, croóme ocpegu noroBMHbi, Hapu^eMon Bohocobom, oTcene ^e u ckotuu no o6biHaro Ha natura u3roHame. CeMy MHoroKo3HeHHoMy ugony u KepeMeT cTBopeHa 6bicTb u bohxb^ BgaH, a cen HeyracuMbin orHb Bonocy gep^a u ^epTBeHHaa eMy Kypu«. b) »Cen bohxb (...) no ucxogu^y BocKypeHua ^epTBeHHaro pa3yMeBa u bca TaMHaa u raarona cnoBeca npuKnronmuMcfl Ty nenoBe^M, rno cnoBeca cero Bonoca«. c) »(...) M nroguu cuu khhtbok) y Beneca o6e^a... (...) nroguu, kou khhtbok) yBepame npeg BamuM BonocoM (...). Kun ^e oh 6or, rno u KHATBy npu HeM cTBopeHy caMu npecrynunu u nonpa?« d) »(...) B cu^bom nenanu HeBepHu cuu nenoBe^i Monu cne3Ho cBoero Bonoca, ga Hu3BegeT go^gb Ha 3eMnro« (Slowo o powstaniu miasta Jaroslawia, 1781 r.12). [8] »...Beneca ...« (Chodzenie Bogarodzicy po m^kach, XIII w.13). UTWORY POETYCKIE [8] »(...) nunu | B^cneTu 6brno Be^uu Borne | BenecoB^ B^Hyne!« (Slowo o wyprawie Igora, w. 62-3, XII w.14). 6 Cpe3HeBcKMM 1878: 78. 7 Zíbrt 1886: 319. 8 Tobolka 1894: 531. 9 Jireček 1875; Soukup 1897: 354. 10 Mansikka 1922: 53-4. 11 Mansikka 1922: 291-2. 12 nucapeHKo 1997: 235-8. 13 Mansikka 1922: 287. 14 AHMMKOB^ 1914: 337. KAZANIA [9] »Ecce! mi homines! ad quid peccata inducunt hominem, quod fit jumentum, quod fit diabolus! O! nechmez jiz tiech hriechuov u Velesa!« (kazanie, Czechy, 1471 r.15). [10] »MonATbca ... Bonocy, cKOTbro 6ory« (Slowo Chrystolubca, XIV w.16). KRONIKI [11] »... u poTe 3axoguBme Me^bi co6oro, ^noBaBme caMM Kpecra, a Onra BoguBme Ha poTy, u My^u ero no PycKOMy 3aKOHy KnaHmaca opy^beM^ cbomm, m nepyHOM, 6oroM cbomm, u BonocoM^, cKOTbeM^ 6oroM,b, u yTBepguma Mup^« (PVL, 907 r.). [12] »... ga MMeeM^ KnaTBy ot 6ora, b^ ero ^e BepyeM^ b nepyHa u b^ Bonoca, cKOTba 6ora, u ga 6ygeM,b 3onoTM, ako 3onoTo, u cbomm^ opy^beMb ga uceneHM 6ygeM« (PVL, 917 r.). [13] »Bonoc 6on cKOTin, 6ame y hmx^ bo BenuKOM necTM« (Latopis Hustynski) [14] a) »Mgon Beneca b gpeBHocTM croan b cepeguHe ropoga 6nu3 o3epa, noHTM oKono Toro MecTa, rge KpeMnb, y^ no3^e 6bin nepeMe^H Ha »HygcKiM KOHe^< ropoga«. b) »B ^TO BpeMH b PocToBe 6bin cunbHeMmuM no^ap (...); b caMHH geHb no^apa (...) crpamHaa rpoMOBaa Tyna pa3pa3unacb Hag xpaMoM 6ora Beneca, rge croan ero ucTyKaH, cgenaHHHM M3 KaMeHa; Korga xpaM 3aropenca, to ucTyKaH BHmen M3 Hero, KaK ^mbom nenoBeK, nomen Ha boctok Ha K0He^ ropoga u ocraHOBunca Ha HygcKOM koh^ ropoga. Korga oh men no 6epery O3epa cpegu nbinaBmux 3gaHMM, to o3epo Kunano nepeg hum KaK b KOTne, BMKuguBano M3 ce6a MHo^ecTBo pbi6. BepxoBHbiM ^^ Beneca Pagyra Monun ero He cxoguTb co cBoero npe^Hero MecTa, ho Benec onanun eMy 3a ^T0 Bonocbi, a Bcneg 3a TeM y Pagyru Bbipocna co6a^ba ronoBa« (Latopis Rostowski, XVII w.17). PODANIA, LEGENDY [15] a) »...[:®pe^i] nocTaBunu BenuKoro ugona Beneca, HacTonbKo 6onbmoro, hto BH3ono^eHHaa ronoBa ugona, npu 3aKaTe conHe^HOM, 6bina BugHa ga^e M^ PocTOBa. Mecro ^T0 Ha3HBanocb Benec0B0 dBopuw,e«. b) »Mgon 6bin cgenaH M3 gy6a, u BHyTpu ero Haxogunacb necTHM^, ^^ Bxogun no Hen b nycTyro ronoBy ucTyKaHa c rope^MMM yronbaMM. B ^T0 BpeMa, KaK oh mer cMonucTe Be^ecTBa, M3 oTBepcTBMM rna3 u ymeM BHXogun rycroM gbiM, a M3 pTa ucKpbi, a MKorga u nnaMa. no ^TMM-T0 npu3paKaM u y3HaBanu rpo3HM 6bin 6or unu HeT. MomnbMBMM, rnyxoM ronoc ^pe^, BHXoguBmuM M3 ugona, npuHMMaanuca HapogoM 3a ronoc caMoro 6ora-Beneca, KOTopbiM BO3Be^an rHeB unu MunocTb« (podanie ludowe, Rosja18). [16] »B Bopo6onbe b gpeBHocTM cToano Kanu^e Beneca, KOTopoMy npuHocunucb b ^epTBy Bopo6nbu, no BHyrpeHHocraM ^TMX Bopo6nbeB ^pe^i raganu, u npegcKa3HBanu 6ygy^ee, ot ^T0^0 ceno TaK u Ha3BaHo« (podanie ludowe, Rosja19). 15 Hanus, 1863: 34. 16 Mansikka 1922: 151. 17 TMTOB 1885: 34-34. 18 TMTOB 1885: 117 19 TMTOB 1885: 78 Žrodla Gebauer Sl. - Jan Gebauer, Slovar starocesky, dil I-II, Praha 1970. Hanuš I. J., Maly vybor ze staročeske literatury. Podle rukopisüv C. K. Knihovny Vysokych Škol Pražskych XIV.-XVII. stoletii, V Praze 1863. Jireček J., O slovanském bohu Velesu, »Časopis Musea Kralostvi českeho«, R. XLIV, sv. 1, V Praze 1875, s. 405-416. Mansikka V. J., Die Religion der Ostslaven, I. Quellen, Helsinki 1922. PVL - noBecmb BpemeHHUxnem no naBpemeBCKOü nemonucuu, t. I, MocKBa - ^eHMHrpag 1950. Soukup J., Prispëvky bajeslovné. Veles,"Česky Lid", VII, V Praze 1897, s. 354. SSSL - Stownik stereotypôw i symboli ludowych, t. I-II, Lublin 1996, 1999. Tobolka Z. V., O Velesovi, »Česky Lid«, III, V Praze 1894, s. 529-533. Zibrt Č., Nëco o bohu Velesu, »Slovansky sbornik«, 15, Praha 1886, s. 318-319. Ahmhkobi E. B., Ä3bmecmBo u dpeBHxx Pycb, C.-neTep6yprt 1914. Cpe3HeBCKMM M. M., CnoBapb ^peBHepyccKo^o x3UKa, t.i-iii, MocKBa 1989. Cpe3HeBCKMM M. M., HemcKix ^noccu bk Mater Verborum, CaHKTneTep6yprt 1878. Tmtob H. H., PoemoBeKiü ye3Ö'b ÄpoenaBeKoü ^y6epHiu. McmopuKo-apxeono^u^ecKoe onucaHuu, MocKBa 1885. Bibliografia Bartminski J., Jçzykowe podstawy obrazu swiata, Lublin 2007. Frankovic D., Nasljednici poganskih božanstva - gromovnik sv. Ilija nadomjestak Perunov, brodar sv. Nikola nasljednik boga smrti i konja u Hrvata i Srba, te njihove interetnicke veze, »Etnografija Hrvata u Madarskoj«, 9, Pečun 2002, s. 9-45. Ivanov V. V., Toporov V. N., A comparative study of the group of Baltic mythological terms from the root *vel-, »Baltistica IX«, Vilnius 1973, s. 15-27. Jakel O., Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu. Kognitywno-lingwistyczna analiza metaforycznych modeli aktywnosci umystowej, gospodarki i nauki, przel. M. Banas, B. Del^g, Krakow 2003. Jakobson R., The slavic god Velesv and his Indo-European cognates, In: Selected Writings, VII, Contributions to Comparative Mythology. Studies in Linguistics and Philology, 1972-1982, Mounton 1985, s. 33-48. Karpenko J. O., Benec 3anumaembcx Ha mpoHi, (In:) BocTOHHoyKpMHCKMM HMHrBMc-TMHeCKMM c6opHMK, B. 3, ,^OHe^K 1997, s. 34-39. Krzysztoforska-Doschek J., 2005, Zrôdto mitôw i legend polskich. O Kraku - wtadcy Lechi-tow, o Smoku i Wawelu, »Wiener Slawistisches Jahrbuch«, 51, s. 165-177. Moszynski L., Detronizacja Welesa, »Studia nad polszczyzn^ kresow^«, VII, pod redakj Janusza Riegera, Wroclaw 1994, s. 225-233. Wojtyla-Swierzowska M., Prastowianskie abstractum. Stowotwôrstwo, semantyka. 1. For-macje tematyczne, Warszawa 1992. MBaHOB B. B., TonopoB B. H., K npo6neue docmoBepHocmu no3ÖHux BmopunHux ucmon-HUKOB b CBH3U c uccnedoBaHuxMu 6 o6nacmu Mu CTpaH rom-BocroHHoft EBponbi. Co^mh, 30.VIII.89 -6.IX.89. npo6neMH KynbTypbi, MocKBa 1989, c. 78-85. TonopoB, B. H., &pa^MeHm cnaBHHCKou MU$ono^uu, »KpaTKue coo6^eHMA MHCTMTyTa CnaBHHOBegeHMH«, 30, MocKBa 1961, c. 14-32 TonopoB, B. H., Ew,e pa3 o Benece-Bonoce b KOHmeKcme 0CH0BH0^0 Mu$a, In: BanTO-cna-BHHcKue ^THOH3HKOBHe OTHomeHMA b McTopMHecKOM u apeanbHOM nnaHe. Te3Mcbi goKnagoB BTopoft 6anTO-cnaBAHcKOM KOH^epeH^MM. MocKBa, 29 HOfl6pa - 2 geKa-6pH 1983 r., MocKBa 1983, c. 50-56. Tpy6aneB O. H., ^mHo^eHe3 u Kynbmypa dpeBHeumux cnaBHH. HumBucmunecKue uccne-doBaHuH, MocKBa 2002. Cognitive Definition of Weles~Wolos: An Attempt at Reconstruction of a Fragment of the Traditional Mythological Appearance of the Slavic World Michal Luczynski The author analyses Weles-Wolos, a supreme "Cattle-God" in Old-Slavic pagan religion and mythology, which is correlated to poetry, magic and cattle. The author focuses on that problem as a part of Slavic mythology worldviews. Theoretically and methodologically it is based on the model of cognitive definition as proposed by Jerzy Bartminski.